مسجد: تفاوت میان نسخه‌ها

مسجد واژه‌ای عربی و اسم مکان از ماده «سجد» به معنای جایگاه و محل [[عبادت]] است؛<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۳/۲۲۵–۲۲۶.</ref> همچنین به [[خانه خدا]] و محل سجود گفته می‌شود.<ref>دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.</ref> این واژه در اصطلاح برای عبادتگاه عمومی [[مسلمانان]] به کار می‌رود.<ref>دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.</ref> در متون [[فقهی]] مسجد مکان معین و وقف‌شده برای [[نماز]] است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ۱۴/۶۹.</ref> مسجد علاوه بر اینکه محلی برای عبادت مسلمانان است، می‌تواند مکانی برای فعالیت‌های عمومی دیگر نیز باشد.<ref>ادامه مقاله.</ref>

در [[قرآن کریم]] نخستین مکان ایجادشده برای [[پرستش]] خداوند متعال [[کعبه]] معرفی شده‌است<ref>آل عمران، ۹۶.</ref> که به دست [[ابراهیم(ع)]] بنا شد؛<ref>بقره، ۱۲۷.</ref> بنابراین کعبه و [[مسجدالحرام]]، قدیمی‌ترین محل عبادت [[یکتاپرستان]] است.<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> قرآن همچنین از [[مسجدالاقصی]] که [[قبله]] نخست مسلمانان بود، یاد کرده‌است.<ref>اسراء، ۱.</ref> در قرآن کریم ۲۸ بار واژه مسجد ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد (مسجد) و ۶ مورد به صورت جمع (مساجد) آمده‌است.<ref>فراهتی، مسجد در قرآن و حدیث، ۲۹.</ref> نخستین مسجد دوره اسلام، [[مسجد قباست]] که پس از [[هجرت پیامبر(ص)]] و توقف در محله قبا ساخته شد.<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> پس از آن، [[پیامبر(ص)]] و [[مهاجران]]، راهی مدینه شدند و در محل فعلی [[مسجدالنبی(ص)]]، نخستین مسجد مدینه را بنا کردند.<ref>نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، ۱/۷۴–۷۷.</ref> مسجدالنبی (ص) مسجدی ساده و بی‌پیرایه بود<ref>مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ۱/۷۹–۸۹.</ref> و پیامبر (ص) هنگام صحبت برای مردم بر یکی از ستون‌های مسجد تکیه می‌زد و سخن می‌گفت.<ref>کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۶۷.</ref>

با گسترش [[اسلام]] در مناطق [[عربستان]] هر یک از طایفه‌های عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند؛<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> قرآن کریم در برابر مسجدی که بر مبنای تقوا ساخته شده مثل مسجد قبا به مسجدی که بر مبنای [[نفاق]] بنا نهاده شد مثل [[مسجد ضرار]]<ref>توبه، ۱۰۷–۱۰۸.</ref> اشاره می‌کند که برای ضربه‌زدن و تفرقه‌افکنی میان مسلمین بنا نهاده شده بود؛ همچنین مساجد دیگری که در شهرهای اسلامی، پس از مسجدالحرام و [[مساجد نبوی]]، ساخته شدند از این جمله‌اند: [[مسجد جامع کوفه]] (۱۷ق)، قبهٔ الصخره در [[بیت‌المقدس]] (۲۳ق)، مسجد جامع بصره (۴۱ق)، مسجد جامع فسطاط (دمشق) (۴۲ق)، مسجد قیروان (۵۰ق) و مسجد منصور بغداد (۱۴۶ق) جامع اعظم قرطبه (اندلس) (۱۷۰ق)، مسجد جامع قرویین (فاس مراکش) (۲۴۵ق)، و جامع‌الازهر در مصر (۳۴۱–۳۶۵ق).<ref>غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۶۲–۷۳.</ref>

 

 

 

در تحلیل جامعه‌شناختی نیز مساجد و تجمعات مذهبی در تغییر و تبدیل و توسعه جوامع اسلامی اثری کلیدی دارند. این مطلب را می‌توان در عناصر و نمادهای مسجد به‌خوبی دریافت؛ ازجمله این عناصر می‌توان به محراب که در واقع نمادی از دفاع و ستیزه با دشمن درون و برون، منبر که وسیله و ابزاری است برای اعلام مواضع و نیز امام جماعت و صفوف نمازگزاران که نشانه وحدت و انسجام است، اشاره کرد.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۹–۴۰.</ref> در نظر امام‌خمینی هم مساجد، بهترین سنگرها و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامی‌اند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۸.</ref> مسجد سنگر اسلامی است که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایده‌ای ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۶۱.</ref> ایشان معتقد بود نزد جامعه و نهضتی که [[جوان|جوانان]] و اعضای آن، الهی و برآمده از مسجد هستند، شکست و ترس معنا ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۹.</ref>

 

== کارکردهای مسجد ==

آنچه از بررسی نقش مساجد در [[صدر اسلام]] به دست می‌آید، جامعیت مسجد در همه زمینه‌های عبادی، [[سیاسی]]، [[فرهنگی]]، آموزشی و غیره است. سادگی مساجد مانع از برگزاری مجالس علمی و دینی نمی‌شد؛ به‌نحوی‌که این امر موجب شد کتابخانه‌های بزرگی در مساجد ساخته شود.<ref>احمدعمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، ۲۸۳–۲۸۸.</ref> درخشان‌ترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ [[تمدن اسلامی]]، دوران صدر اسلام بود؛ چراکه در این دوران، مساجد جایگاه و همه کارکردهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌های زندگی مردم نقشی برجسته و مطلوب داشتند.<ref>برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۶۶–۶۵.</ref> بر همین‌اساس می‌توان علاوه بر عبادتگاه‌بودن، کارکردهای دیگری برای مسجد در نظر گرفت:

# '''تبلیغی ـ فرهنگی:''' مساجد در درجه نخست نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب می‌شوند که باید در آنها [[شعائر دینی]] و [[آداب مذهبی]] اقامه شود. در صدر اسلام مسجد بهترین فرصت را برای کارهای تبلیغی پیامبر (ص) فراهم می‌کرد و آن حضرت از این فرصت به‌خوبی بهره می‌گرفت و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن می‌گفت.<ref>موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۳۴.</ref> در آموزه‌های روایی، همچنین آموختن و نشر علوم مفید، یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد در هر دوره، شمرده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۳۵۱.</ref> تا آنجاکه جایگاه جلسات علمی و آموزشی مساجد از نگاه پیامبر (ص)، به‌مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا بوده‌است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱/۲۰۶.</ref> و پیامبر (ص)، زمانی که عتّاب‌بن‌اسید را استاندار مکه و [[امام جماعت]] کرد، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تربیتی مسجد، تأکیدِ بسیار کرد.<ref>کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۲۴۰–۲۴۱.</ref> امروزه هم در بسیاری از کشورهای اسلامی، مساجد با تعلیم و تربیت در مسائل اجتماعی و آموزش قرآن و اخلاق، پایگاه‌های انسان‌سازی به‌شمار می‌روند.<ref>موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۱۸–۲۵ و ۴۷–۵۰.</ref> امام‌خمینی نیز با تأکید بر نقش تبلیغی و تعلیمی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز [[تبلیغ]] احکام اسلام<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰؛ ۷/۶۵ و ۱۰/۱۶–۱۷.</ref> می‌دانست. ایشان با سفارش به علما و [[روحانیون]] برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵.</ref> دعوت از جوانان و بیان آموزه‌های اسلام به آنها را در جذب آنان به دین و مبارزه با دشمنان اسلام، بسیار مؤثر می‌شمرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰</ref> ایشان همچنین با تأکید بر نقش تعلیم و تعلم، آن را عبادتی می‌دانست که خداوند به آن دعوت کرده‌است و به ائمه جماعات هم سفارش می‌کرد در مساجد از آموزش به عموم ملت غافل نشوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۴۷.</ref> از نظر ایشان، مسجد در جامعه، نقش اصلاحی دارد و مساجد باید مرکز [[تربیت]] صحیح باشند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۴ و ۱۲/۵۰۰.</ref> تلاش و رنج فراوان پیامبر اکرم (ص) برای تربیت مسلمانان در مساجد، نمونه‌ای بارز برای برنامه‌های تربیتی مسجد است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۳.</ref>

# '''سیاسی ـ اجتماعی:''' یکی دیگر از کارکردهای مهم مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی ـ اجتماعی است؛ به گونه‌ای که مسجد نهادی سیاسی و حکومتی به‌شمار می‌رفت<ref>برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۸۱.</ref> و امور سیاسی مانند معرفی خلیفه و مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و نشست‌های مشورتی برای [[جهاد]] با [[کفار]] در مسجد انجام می‌شد.<ref>بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۲.</ref> در قرون گذشته نیز تلاش برای بناکردن مساجد در مرکز شهر و در نزدیکی دارالاماره، بیانگر خصلت ذاتی اسلام در پیوستگی میان سیاست و [[مذهب]] بود.<ref>سباعی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ۲۸–۳۸.</ref> [[امام‌خمینی]] معتقد بود [[سیاست اسلامی]] با [[عبادت]] در هم آمیخته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.</ref> و [[دین اسلام]]، همه ابعاد زندگی بشر از سیاست تا اجتماع را دربر می‌گیرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۹–۴۵۰.</ref> در زمان رسول خدا (ص) و خلفا، مسجد مرکز سیاست اسلام و محلی برای بیان تکلیف سیاسی بوده و تدبیر مملکت اسلامی، از [[سیاست مدن]] گرفته تا تدبیر جنگ، از آنجا طراحی می‌شده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۱–۳۲.</ref> چنان‌که مسجدالنبی (ص) مرکز سیاست اسلامی و ثقل قدرت اسلام بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۸.</ref> امام‌خمینی با تأسی از پیامبر (ص) و مساجد صدر اسلام، معتقد بود اکنون نیز می‌توان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر (ص) تعریف کرد و آن را مرکز حل‌وعقد تمام امور مسلمین قرار داد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵؛ ۱۵/۱۴ و ۱۷/۲۳۳.</ref> از این‌رو بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید می‌کرد و مساجد را مراکز اجتماع سیاسی می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶–۱۷.</ref> و این اجتماع را حل‌کننده مسائل سیاسی و گرفتاری‌های مردم ارزیابی می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲۵–۳۲۶.</ref> از نظر ایشان، گسترده‌ترین این اجتماعات سیاسی، اجتماع [[نمازجمعه]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷.</ref> و خطبه نمازجمعه، ابزاری برای بیان مقدرات مملکت و مسائل سیاسی و گرفتاری‌های اجتماعی مسلمانان است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.</ref> ایشان بر این باور بود مسلمین در سراسر دنیا وظیفه دارند با [[ظلم]] و حرکت حکومت‌ها برخلاف اسلام، مبارزه کنند و اگر این امر به صراحت ممکن نیست، باید از مسجد و [[منبر وعظ]] و خطبه‌ها، بهره بگیرند؛ این در حالی است که امروز با توطئه دشمنان اسلام و به دست خود ما، مساجد به کلی از مصالح مسلمین دور شده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۵.</ref>

 

در دوران نهضت اسلامی به [[رهبری]] امام‌خمینی، نقش تربیتی، آگاهی‌بخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنان‌که در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمی‌شد.<ref>الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ۱۵۴.</ref> مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به‌شمار می‌رفتند.<ref>آرشیو مرکز اسناد، ۲۳.</ref> مساجدی چون [[مسجد گوهرشاد]]، [[مسجد کرمان]]، [[مسجد مقبره]] در [[تبریز]] و [[مسجد ارک]] و [[صاحب‌الزمان تهران]]، [[مسجد اعظم]] و [[مسجد چهارمردان]] قم و دیگر مساجد در سراسر کشور از آن جمله‌اند.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۴۵؛ رستگار، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، ۹۳–۹۴.</ref> این مساجد عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به مردم در دورترین نقاط کشور بودند و با عملکرد شبکه‌ای، توانستند نوار سخنرانی‌های امام‌خمینی و جزوه‌ها و کتاب‌های انقلابی که از محل اقامت ایشان در عراق به ایران می‌رسید را در میان مردم شهرهای مختلف منتشر کنند.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۶۹.</ref>

 

 

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰ و ۱۳/۳۶۲.</ref> بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید می‌کرد و از مردم می‌خواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلام‌اند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۲۳۸؛ ۱۲/۵۰۱ و ۱۳/۱۵.</ref> که [[حفظ اسلام]] و [[انقلاب]] منوط بر حفظ مساجد است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱.</ref> ایشان دشمنان اسلام را مانند ابلیس‌هایی می‌دانست که از مساجد و [[نماز]] می‌ترسند؛ از همین‌رو خالی کردن مساجد را که مراکز بسط حقیقت اسلام و بسط [[فقه]] اسلام‌اند، توطئه دشمنان اسلام می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۵، ۳۵۹ و ۳۶۲.</ref> و به همه اقشار جامعه به‌خصوص [[دانشجو|دانشجویان]] و [[روحانیان]]، سفارش می‌کرد به اجتماع در مساجد و برپایی هرچه باشکوه‌تر نمازها همت کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۳–۳۹۴.</ref>

امام‌خمینی افزون بر تأکید بر نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰.</ref> نقش مساجد در دوران [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] را نیز مانند زمان جنگ‌های صدر اسلام، مهم ارزیابی می‌کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۰ و ۲۳۳.</ref> مسجد در دوران این جنگ، کارکردهای مهمی مانند تقویت روحیه [[مقاومت]] ملی مردم، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، پشتیبانی همه‌جانبه و تدارکات غذایی و امدادی جبهه‌ها را برعهده داشت.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۷.</ref> مساجد در این دوره، نخستین [[پایگاه‌های بسیج]] را در خود تشکیل دادند و ازجمله مراکز مهمِ اعلام اقلام مورد نیاز و جمع‌آوری کمک‌های مردمی و محل ترویج فرهنگ [[ایثار]] و [[شهادت]] بودند.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۹–۲۰.</ref> پس از پایان جنگ تحمیلی نیز مساجد، بهترین مکان برای حفظ و نشر ارزش‌های دوران دفاع بودند و نقش مؤثری در انتقال پیام [[شهدا]] و تبلیغات عمومی بر عهده داشتند.<ref>مسجد، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۲۱.</ref>

مسجد خانه خداست و در اسلام و [[فقه اسلامی]] جایگاه ویژه‌ای دارد و برای آن احکامی قرار داده شده‌است. طبق نظر [[امام‌خمینی]] همگام با سایر [[فقها]]، اموری چون نجس‌کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد،<ref>امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴–۱۴۵؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱/۱۷۲.</ref> بردن [[عین نجاست]] و چیزی که نجس شده به داخل مسجد، اگر بی‌احترامی به مسجد باشد و همچنین فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد و زینت‌دادن مسجد به طلا [[حرام]] است<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴.</ref> بخشی از احکام مستحبی مسجد نیز عبارت‌اند از: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref> و کارهایی نظیر تمیزکردن مسجد، روشن‌کردن چراغ در مسجد، خواندن دو رکعت نماز به قصد تحیت، احترام به مسجد، خوشبوبودن و پوشیدن لباس تمیز در مسجد.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref> امام‌خمینی هم‌نظر با دیگر فقها، خرید و فروش، خوابیدن در مسجد مگر در صورت ناچاری و انداختن آب بینی و دهان و راه‌دادن بچه و دیوانه به مسجد و مانند این را [[مکروه]] می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref>

== پانویس ==

== منابع ==

* قرآن کریم.

* احمدعمر، عمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، دمشق، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

* استمپل، جان‌دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* بازرگان، مهدی، مجموعه آثار مهندس بازرگان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.

* جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش.

* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ، تهران، سازمان پژوهشی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* رستگار، مرتضی، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، مجله مسجد، شماره ۹۳، ۱۳۸۴ش.

* سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* شریف‌پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

* طه الولی، محمد، المسجد فی الاسلام، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.

* فراهتی، عباسعلی، مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد، شماره ۱۷، ۱۳۷۳ش.

* قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.

* کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، شماره ۸۰، ۱۳۸۳ش.

* همو، نقش مساجد در دفاع مقدس، شماره ۸۴، ۱۳۸۳ش.

* مقریزی، احمدبن‌علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

* موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، تهران، گویه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.

* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

* هادیان رسنانی، حمیده، امام‌خمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات دومین کنگره بین‌المللی امام‌خمینی، و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

* سیدمجتبی باقری-مهدی طاهایی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/287/ مسجد]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۸۷–۲۹۲.