قم: تفاوت میان نسخه‌ها

شهر علمی و مذهبی قم در ۱۲۵ کیلومتری جنوب شهر [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] واقع است.<ref>سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی، ۴۸/۱۶۱.</ref> گفته شده به دلیل جمع‌شدن آب در گودی زمین، دامداران و کشاورزان خانه‌هایی به نام کومه و کوم در آن بنا کرده بودند که در برگردان عربی «قم» خوانده شد. برخی نیز لفظ «قم» را عربی‌شده بخش اولِ واژه کمیدان از توابع قم می‌دانند.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۲ ـ ۴۳ و ۱۱۱ ـ ۱۱۲؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۸۴ ـ ۸۵.</ref> به گزارشی [[پیامبر(ص)]] پیش از [[هجرت به مدینه]] در سفر به [[معراج]] با دیدن [[شیطان]] در این سرزمین با خطاب «قم یا ملعون: برخیز ای نفرین‌شده»، او را از این منطقه دور کرد که پس از آن قم نامیده شده است<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۷.</ref> و در روایتی دیگر دلیل نام‌گذاری قم همراهی آنان با [[امام زمان(ع)|حضرت قائم(ع)]] است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۶.</ref>

قم پیشینه‌ای طولانی دارد. این شهر در اواخر دوره ساسانی از شهرهای آباد بوده و در شاهنامه فردوسی بارها از آن یادشده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۶؛ فیض، گنجینه آثار قم۱/۷۰ ـ ۷۱؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۳.</ref> قم در گذشته به داشتن بنا‌های تاریخی، سرداب‌ها، زعفران، بادام و زیره و صنایعی چون حریربافی، بلورسازی، شیشه‌گری و چینی‌سازی شهره بوده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۸.</ref> جمعیت آن در سال ۱۳۳۵، ۹۶۴۹۹ نفر و در سال ۱۳۵۵، ۲۴۷۲۱۹ نفر، در سال ۱۳۶۵، ۵۴۳۱۳۹ نفر،<ref>صابری، تحلیل مهاجرت به شهر قم، ۳۱.</ref> در سال ۱۳۸۵، ۹۵۱۹۱۸ نفر و در سال ۱۳۹۰، ۱۰۷۴۰۳۶ نفر<ref>آمار، پایگاه اطلاع‌رسانی.</ref> بوده است.

[[رسول خدا(ص)]] قم را مرکز اجتماع بندگان مؤمن خدا و منتظران شفاعت پیامبر خدا(ص) خوانده<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)،، ۱۸/۳۱۱.</ref> و [[امام‌علی(ع)]] سلام و [[رحمت]] و برکات خداوند را شایسته مردم قم دانسته است.<ref>قزوینی رازی، النقض، ۱۹۷.</ref> [[امام‌صادق(ع)]] قم را سرزمین نجیبان و نمونه و حجت بر دیگر شهرها، مرکز علم و دانش و فضل و علاقه‌مند به [[امام‌مهدی(ع)]] و دری از درهای [[بهشت و جهنم|بهشت]] و شهر مقدس و حرم [[اهل بیت(ع)]] دانسته<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۱ ـ ۲۱۷.</ref> و مردم قم را اهل روایت و درایت و [[عبادت]]<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۷.</ref> و یاوران اهل بیت(ع)<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۴.</ref> معرفی کرده است. [[امام‌کاظم(ع)]] نیز آن را آشیانه و مأمن خاندان پیامبر(ص)<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۴ و ۲۱۶ ـ ۲۱۷.</ref> و [[امام‌حسن عسکری(ع)]] قمیان را از منتظران فرج ولی‌عصر(ع) شمرده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۱۸/۳۱۱.</ref> [[امامان(ع)]] این شهر را به منزله پناهگاه اهل بیت(ع) و خانه آل محمد(ص) ستوده‌اند و از شیعیان خواسته‌اند در وقت بلا در قم ساکن شوند؛<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۴.</ref> چنان‌که امام‌کاظم(ع) از قیام مردی از قم با همراهی یارانی استوار و مقاوم خبر داده که در راه حق قیام کرده و از جنگ و دشواری نمی‌هراسند.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۷/۲۱۶.</ref> با حضور فرزندان اهل بیت(ع) و [[علویان]] ازجمله [[فاطمه معصومه(س)]] در قم، این شهر پایگاه اهل بیت(ع) و مرکز علم و دانش و عالمان و راویان بزرگ [[شیعه]] شد. مردم [[ایران]] نیز به این شهر توجه ویژه داشته و افزون بر سفر به قم برای زیارت و تحصیل علوم دینی، بزرگان خود را در آن، به خاک می‌سپرده‌اند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۷؛ شاردن، سفرنامه شاردن، ۹/۱۲۸؛ شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ۱۵۳.</ref>

قم در دوره‌های مختلف تاریخ، فراز و نشیب‌های زیادی را به خود دیده است. این شهر در سال ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری فتح شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۵؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۷/۱۱۲.</ref> در آغاز زیر نظر [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|اصفهان]] بود و در زمان [[هارون الرشید]] از اصفهان مستقل شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۱۰۴؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۳۷؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۳.</ref>

 

[[فاطمه معصومه(س)]] فرزند [[امام کاظم(ع)|امام‌‌موسی‌بن‌جعفر(ع)]]، در سال ۲۰۱ق به قصد دیدار برادرش [[امام‌رضا(ع)]] به [[ایران]] آمد و در نزدیکی [[ساوه]] بیمار شد که قمیان وی را به قم آوردند. ایشان پس از هفده روز اقامت در این شهر از دنیا رفت و در قم دفن شد.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۵.</ref> از امام‌رضا(ع) و دیگر امامان(ع) درباره ثواب زیارت آن حضرت روایاتی نقل شده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۴۸/۳۱۷ و ۵۷/۲۲۸.</ref> پس از حضور آن بانو در قم بسیاری از [[بنی‌هاشم]] و نوادگان پیامبر(ص) با احساس امنیت و پذیرش مردم به قم کوچ کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۱۵.</ref>. مرقد ایشان در حیات اجتماعی، اقتصادی و علمی این شهر تحول‌آفرین بود و طی تاریخ، مدرسه‌های علوم دینی و مراکز نشر ‌اندیشه‌های شیعی در این شهر شکل گرفت.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۰۴ ـ ۱۰۵.</ref> منابع تاریخی و روایی از ارتباط مالی و فرهنگی مردم قم با امامان(ع) خبر داده‌اند و مردم قم را جزء نخستین کسانی معرفی کرده‌اند که خمس و هدایای بسیاری را برای امامان(ع) می‌فرستادند.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۵۱۷؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۵۰/۱۸۵.</ref>{{ببینید|حضرت معصومه}}

 

در دوره [[صفویه]] (۹۰۵ ـ ۱۱۳۵ق) قم پیشرفت قابل توجهی کرد و [[شاه‌عباس اول]] مردم را به زیارت [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|مشهد]] و قم تشویق می‌کرد.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> در این دوره قم فضای فرهنگی آرامی به دست آورد و بنای حرم مطهر فاطمه معصومه(س) بازسازی شد.<ref>امین، احمد، تذکره هفت اقلیم، ۲/۱۰۶۹.</ref> پس از سقوط صفویه به دست افغان‌ها در سال ۱۱۳۵ق،<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> قم رو به ویرانی‌ نهاد و پس از آن به دست سپاه [[نادرشاه افشار]] بسیار صدمه دید.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۶.</ref> قم در دوره [[قاجاریه]] نیز مورد توجه بود و از دوره فتحعلی‌شاه قاجار به آبادانی مکان‌های زیارتی، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌های عمومی توجه شد.<ref>سلطان‌زاده، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، ۱۶۷ ـ ۱۶۸.</ref> جمعیت قم در این دوره تا ۳۵ هزار نفر تخمین زده شده است.<ref>پرکاری و بیطرفان، قم در دوره ناصری، ۲۱۷.</ref> در دوران حکومت زند و قاجار تحول جمعیتی جدیدی در قم روی داد و طایفه‌های مختلفی ازجمله بیگدلی، زندیه، کلهر، سعدوند و خلج از سمت غرب ایران در قم ساکن شدند.<ref>مدرس طباطبایی، قم‌نامه، ۷۹ ـ ۸۴.</ref> این شهر در هنگام وقوع [[انقلاب مشروطه]] نیز پذیرای مهاجرت علمای عدالت‌خواه تهران بود.<ref>ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۳/۴۳۵ و ۴۳۸ ـ ۴۵۱.</ref> اهمیت سیاسی و جغرافیایی قم سبب شد این شهر مقارن جنگ جهانی اول، به اشغال روس‌ها در آید.<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱/۱۲۰.</ref>

امام‌خمینی در ۲۷سالگی، پس از ازدواج با [[خدیجه ثقفی]] در خانه‌ای اجاره‌ای در خیابان ارم قم ساکن شد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۳ ـ ۴۴.</ref> و در مدت اقامت در قم، در هفت خانه در محله‌های مختلف قم اجاره‌‌نشین بود.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تا رحلت، ۸۲ ـ ۸۷؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۳۴۸ ـ ۳۴۹.</ref> آخرین خانه‌ اجاره‌ای ایشان در محله یخچال‌قاضی قرار داشت که پس از چندی مالک آن شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۲۵؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۵۳ ـ ۲۵۴.</ref> امام‌خمینی در قم درس می‌داد و در سال‌های طولانی شاگردان فراوان و برجسته‌ای تربیت کرد. ایشان در کنار تقویت بنیان‌های فکری و علمی شاگردان برای مبارزه با جریان‌های انحرافی،<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۸؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵ ـ ۵۶.</ref> به تهذیب اخلاق طلاب نیز توجه می‌کرد و درس اخلاق ایشان بر همین اساس شکل گرفت.<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۳ ـ ۲۲۴.</ref> ایشان پس از درگذشت حائری یزدی، با سرپرستان حوزه، [[سیدمحمد حجت]]، [[سیدمحمدتقی خوانساری]] و [[سیدصدرالدین صدر]] همکاری می‌کرد و به آنان در مدیریت حوزه و برنامه‌های آن [[مشورت]] می‌داد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۸.</ref> و چنان‌که خود یادآور شده، در هجرت بروجردی به قم نیز نقش‌آفرین بود و به ایشان نیز در امور مرتبط با حوزه و برنامه‌ریزی و امور سیاسی یاری می‌رساند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۱.</ref>

نخستین جرقه [[نهضت اسلامی]] به رهبری امام‌خمینی علیه رژیم [[محمدرضا پهلوی]] در قم و با حمایت مردم این شهر زده شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۷۸ و ۹۳.</ref> با تصویب [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی|لایحه ضد اسلامی انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] در مهر ۱۳۴۱، امام‌خمینی و دیگر علمای قم، با آن به مبارزه برخاستند که سرانجام دولت [[اسدالله علم]] عقب‌نشینی و مصوبه یادشده را لغو کرد.{{ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}}

 

محمدرضا پهلوی برای متقاعدکردن مراجع و علمای قم پیش از همه‌پرسی، با اطلاع پیشین به قم سفر کرد و فرماندار قم تلاش کرد تا علما را به استقبال وی ببرد؛ اما این حرکت با اقدام به‌موقع امام‌خمینی خنثی شد. ایشان با صدور اعلامیه‌ای خروج مردم از خانه‌هایشان را تحریم کرد.<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۴۲.</ref> پهلوی در چهارم بهمن وارد شهر قم شد؛ اما بازارها و مغازه‌ها یکپارچه تعطیل بودند و به جز افراد محدودی که از پیش برای این کار آورده بودند، کسی در خیابان‌ها و معابر دیده نمی‌شد. وی پس از سخنرانی تند و خشمگینانه علیه [[روحانیت]]، بی‌هیچ دستاوردی به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] بازگشت.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۷۳ ـ ۲۷۴.</ref>{{ببینید|انقلاب سفید}}

 

در [[عاشورا|عاشورای]] ۱۳۸۲ق/ ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش هیئت‌های عزاداری در قم همراه تصویر بزرگی از امام‌خمینی و [[شعار]] طرفداری از ایشان، به صورت منظم در خیابان‌های شهر قم به حرکت در آمدند که برای رژیم پهلوی هراس‌انگیز بود.<ref>منصوری، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، ۱۰۹.</ref> در عصر همین روز امام‌خمینی سخنانی مهم و آگاهی‌بخش علیه رژیم پهلوی در [[مدرسه فیضیه]] گفت و برای نخستین بار، پهلوی مورد شدیدترین سرزنش‌ها قرار گرفت. این سخنرانی سبب شد در شب ۱۵ خرداد، مأموران امنیتی، ایشان را بازداشت کنند و به تهران انتقال دهند. در اعتراض به این رفتار رژیم با یکی از مهم‌ترین مراجع مذهبی شهر، [[قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] در قم، تهران و چندین شهر دیگر رقم خورد که سرآغازی برای [[انقلاب اسلامی]] گردید. [[تظاهرات]] مردم در حمایت از امام‌خمینی با خشونت تمام سرکوب شد و در ۱۷ خرداد در قم [[حکومت‌نظامی]] برقرار شد. مردم قم به مناسبت هفتم و چهلم شهدای این قیام مراسمی برگزار کردند. پس از حبس و حصر با آزادی امام‌خمینی در ۱۸ فروردین ۱۳۴۳ هزاران نفر از مردم قم با ایشان دیدار کردند و به این مناسبت جشن‌های باشکوهی در نقاط مختلف کشور برگزار شد.<ref>عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۱۷۴؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۳۰ ـ ۸۳۳؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل با خمینی، ۷۶ ـ ۷۷.</ref> ایشان ارتباط خود با مردم را بیشتر کرد و در برخی مجالس عزاداری و میلاد اهل بیت(ع)، در محله‌های قم شرکت می‌کرد. ایشان به دیدار هیئت‌های سوگواری در محله‌های قدیمی قم چون چهل‌اختران، کوچه حکیم و آذر (مسجد جامع) می‌رفت که با استقبالِ باشکوه [[مردم]] همراه بود.<ref>معادیخواه، مصاحبه، ۲/۲۸۲ ـ ۲۸۳؛ روحبخش، جلوه‌هایی از حضور مردم در نهضت امام‌خمینی، ۵۳/۸۳ ـ ۸۴.</ref> {{ببینید|پانزده خرداد|دستگیری امام‌خمینی}}

 

امام‌خمینی پس از تصویب لایحه مصونیت امریکایی‌ها در ایران ([[کاپیتولاسیون]]) در چهارم آبان ۱۳۴۳ علیه آن واکنش شدیدی نشان داد و ملت را به [[قیام]] فرا خواند. در سیزده آبان ۱۳۴۳، مأموران رژیم، ایشان را بازداشت و به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] و سپس به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|عراق]] تبعید کردند.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۱۰۹ ـ ۱۱۶؛ امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی، ۲۹۲ و ۲۹۷ ـ ۲۹۸.</ref> مردم قم به‌ویژه روحانیان پس از [[تبعید امام‌خمینی|تبعید ایشان]]، مبارزه را ادامه دادند و با تشکیل مجلس دعا و نصب عکس ایشان بر در و دیوارهای قم، یاد ایشان را برای مردم و زائران تجدید می‌کردند.<ref>رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۵ ـ ۲۷.</ref> پس از درگذشت مرجع تقلید وقت، [[سیدمحسن حکیم]] در ۱۳۴۹، دوازده تن از مدرسان قم در اعلامیه‌ای، بر [[مرجعیت امام‌خمینی]] تأکید کردند و به دنبال آن رژیم پهلوی ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان حوزه علمیه قم را به مدت سه سال از شهر قم تبعید کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۵ ـ ۲۷۰.</ref> {{ببینید|کاپیتولاسیون}}

 

در ۲۰ دی ۱۳۵۰ در اعتراض به سخنان یکی از عوامل دربار پهلوی علیه امام‌خمینی، [[حوزه علمیه قم]] تعطیل شد و علما نماز‌های جماعت را برگزار نکردند. روز بعد نیز تظاهرات گسترده‌ای در شهر قم برپا شد که عوامل امنیتی و انتظامی آن را سرکوب کردند و عده‌ای مجروح و بازداشت شدند.<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۸.</ref> در ۱۵ خرداد ۱۳۵۴ نیز طلاب قم به مناسبت بزرگداشت شهدای قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مراسمی در [[مدرسه فیضیه]] برپا کردند که به درازا کشید و رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه یورش برد و طلاب را بازداشت و روانه زندان یا سربازخانه‌ها کرد و مدرسه تا [[پیروزی انقلاب اسلامی]] تعطیل شد.{{ببینید|هفده خرداد}}

 

به مناسبت درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] فرزند امام‌خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ در نجف، مراسمی در [[مسجد اعظم قم]] و بازار این شهر برگزار شد. این مجلس نقطه عطفی در انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود؛<ref>یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۴.</ref> چنان‌که در پی انتشار [[مقاله روزنامه اطلاعات|مقاله توهین‌آمیز درباره امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات]] در ۱۷ دی ۱۳۵۶ مردم قم به رهبری روحانیان با تظاهراتی گسترده علیه رژیم در روزهای ۱۸ و ۱۹ دی واکنش نشان دادند که این [[تظاهرات]] به خاک و خون کشیده شد و نقطه عطف دیگری در تاریخ انقلاب اسلامی شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۹ ـ ۴۷۶.</ref> فضلا و طلاب اعزامی از حوزه علمیه قم در پیشبرد انقلاب در سراسر ایران نقش‌آفرین بودند و پیام‌های انقلابی امام‌خمینی و رویدادهای قم را به شهرها و روستاهای کشور منتقل می‌کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۷۰.</ref> {{ببینید|سیدمصطفی خمینی|نوزده دی}}

[[امام‌خمینی]] در دهم اسفند ۱۳۵۷ از [[مدرسه علوی تهران]] برای زندگی به قم رفت؛ ولی از آنجاکه کوچه‏‌های باریک [[خانه امام‌خمینی]] در محله یخچال‌قاضی ظرفیت هزاران دیدارکننده را نداشت در خانه [[محمد یزدی]] در جنوب شرقی پل حجتیه ساکن شد و خانه [[شهاب‌الدین اشراقی]] داماد ایشان، محل استقرار دفتر ایشان گردید. با نصب بلندگو روی پشت بام، امام‌خمینی برای دیدار با مردم بر روی بام می‌رفت و به ابراز احساسات آنان پاسخ می‌گفت. این خانه برای مدتی مرکز [[رهبری امام خمینی|رهبری]] انقلاب و مدیریت کشور و تصمیم‏گیری‌های سرنوشت‌ساز بود.<ref>کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۷۸ ـ ۳۷۹.</ref> ایشان افزون بر عموم، با بسیاری از شخصیت‌های علمی و سیاسی داخلی و خارجی در همین خانه دیدار کرد.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۸۱، ۲۹۴، ۳۱۷، ۳۳۶، ۳۴۹، ۴۴۶ و ۷/۱۱۷، ۱۴۰، ۱۸۵، ۲۵۳، ۳۸۷.</ref>{{ببینید|دیدارها}}

 

امام‌خمینی افزون بر اداره کشور و دیدارهای عمومی و خصوصی، شب‌ها به خانه خانواده شهدا می‌رفت و با آنان همدردی می‌کرد.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵.</ref> ایشان در تشییع جنازه [[شهید محمد مفتح]]، [[شهید مهدی عراقی]] و فرزند وی حسام در قم حضور یافت.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱.</ref> سرانجام امام‌خمینی در سوم بهمن ۱۳۵۸ به دلیل بیماری قلبی به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] رفت و ده سال پایانی عمر خود را در این شهر گذراند. {{ببینید|بیماری امام‌خمینی|جماران}}

 

افزون بر تحولات و خدماتی که پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، از سوی [[حوزه علمیه قم]] صورت گرفته است مردم قم در تشکیل نهادهای انقلابی همچون [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۵.</ref> و [[جهاد سازندگی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۱.</ref> نقش ارزنده‌ای داشتند؛ چنان‌که در [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] نقش بارزی در دفاع بر عهده داشتند و در مقابله با [[غائله کردستان]] پیشتاز بودند؛<ref>خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۸۹، ۱۷۹ ـ ۱۸۰.</ref> ازجمله در جریان هجوم حزب کردستان به شهر پاوه در مرداد ۱۳۵۸ و پیام تاریخی امام‌خمینی درباره کمک به مدافعان آن، مردم قم بازار را تعطیل کردند و برای حمایت از این پیام، به صورت گروهی به حضور ایشان در اقامتگاه قم رسیدند و آمادگی خود را برای مقابله با [[ضد انقلاب]] اعلام کردند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۳.</ref> در طول جنگ تحمیلی نیز افزون بر اعزام پنجاه‌ هزار تن به جبهه‌های نبرد، شش‌ هزار شهید، ۱۲۷۰۰ جانباز و ۵۴۰ آزاده تقدیم انقلاب اسلامی کردند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۰؛ قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۹.</ref> لشکر علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) سپاه پاسداران قم از نیروهای موفق در جبهه بود.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۷۹.</ref> این شهر در طول جنگ تحمیلی ۲۷ بار مورد هجوم حمله‌های هوایی و موشکی عراق قرار گرفت و بیش از سیصد تن از مردم شهر به شهادت رسیدند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۳.</ref> {{ببینید|حوزه علمیه قم}}

[[امام‌خمینی]] که از گذشته دور به قم و اهالی آن علاقه ویژه‌ای داشته و در سروده‌ای این دیار را [[بهشت و جهنم|بهشت]] برین، آبروی خلایق و پناهگاه مسلم و [[کافر]] نامیده ،<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۵۶ ـ ۲۵۷.</ref> قم را شهری نمونه و مردمش را الگویی برای دیگر مناطق<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷؛ ۷/۵۳۹؛ ۱۰/۳۷۲ و ۱۱/۴۳۱.</ref> و آن را مرکز علم و عمل، فعالیت و تحرک اسلامی، کانون [[ایمان]]، [[تقوا]]، شهامت و [[شهادت]] دانسته و یادآور شده است از این شهر تقوا، دانش و قیام به نقاط دیگر صادر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹؛ ۱۴/۴۰۲ و ۱۸/۷۳.</ref> ایشان قم را [[حرم اهل بیت(ع)]] خوانده و آن را پیشقدم در نهضت اسلامی شمرده و یادآور شده است همان‌گونه که علم از آن به دیگر نواحی انتشار می‌یابد، خیزش دینی هم از این دیار به دیگر نقاط سرایت کرده است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۳۸ ـ ۴۳۹ و ۱۳/۱۶۵.</ref> نام این شهر در تاریخ مردم ایران به رشد سیاسی و جانفشانی ثبت شده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲.</ref> و [[جنبش ۱۵ خرداد]] از قم آغاز و باعث بیداری ملت در جاهای دیگر شد و موج عظیم بسیجیان راهیان کربلا هنگام [[دفاع مقدس]] از قم که شهر خون و قیام است آغاز گردید و در تمام کشور گسترده شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۶ ـ ۳۹۷ و ۱۹/۴۷۷.</ref>

امام‌خمینی در اسفند ۱۳۵۷ در سخنانی در [[مدرسه فیضیه]] به قمی‌بودن خود افتخار کرد و یادآور شد در دوران [[تبعید امام‌خمینی|تبعید]] همواره به یاد قم بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷.</ref> به باور ایشان فداکاری‌های مردم [[ایران]] در راه [[اسلام]] از قم مایه گرفته و این شهر مرکز همه برکات است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۱۱.</ref> و زن و مرد قم در علم و عمل نمونه و سربازی فداکار برای اسلام و حامی مکتب [[قرآن|قرآن‌اند]] و بر گردن همه حق دارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۴۲.</ref> ایشان با درودفرستادن بر بانوان قم، آنان را به جهت تشجیع مردان برای مبارزه با رژیم، در پیروزی پیشقدم دانست و در [[جهاد و دفاع|جهاد]]، با بانوان صدر اسلام همدوش خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۹ ـ ۳۰۰.</ref> به اعتقاد ایشان علت دشمنی عوامل [[رژیم پهلوی]] با مردم قم به جهت مخالفت‌های آنان با خلاف‌ها و منکرات حکومت و مخالفت علما با منافع نامشروع درباریان بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷ ـ ۲۰۸.</ref> ایشان پیش از تبعید از ایران نیز با نقد عملکرد حاکمان گذشته درباره قم، یادآور شده است این شهر با همه جایگاهی که در پیشبرد تعلیمات دینی داشته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴.</ref> از جهت رفاه اجتماعی بی‌اعتنایی شده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> ایشان که اساسا خود را اهل ایران و متعلق به همه مردم [[ایران]] و نه قم یا [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] یا جای دیگر می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۷۶.</ref> در شهریور ۱۳۵۹ در [[حسینیه جماران]] در جمع دیدارکنندگان قمی با توجه به سال‌ها سکونت خود در قم و آغاز نهضت اسلامی از این شهر، یادآور شد ایشان هرجا باشد، قمی است و به آن افتخار می‌کند و از حاضران خواست سلام وی را به اهالی قم برسانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۵.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی از گذشته پی‌گیر وضع زندگی قشرهای نیازمند در قم بود و تلاش می‌کرد تا جایی که می‌تواند به آنان کمک کند. ایشان در زمستان ۱۳۴۲ به هنگام حصر در تهران، طی نامه‌ای از فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] خواست به توانگران قم یادآور شود به فقرا و سادات قم کمک کنند و خود نیز وجهی را برای این کار اختصاص داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰ و ۲/۵۱.</ref> در دوره تبعید در [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|نجف]] نیز از ثروتمندان و افراد خیرخواه قم و تهران خواست به فکر مستمندان باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۱.</ref> ایشان که از سال‌ها پیش از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] دغدغه آب شرب نامطلوب قم را داشته است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> پس از پیروزی، در مهر ۱۳۶۵ با ستایش از خدمات ارزنده اهالی قم برای اسلام و انقلاب، به [[حسن صانعی]] سرپرست [[بنیاد ۱۵ خرداد]] مأموریت داد سدی بزرگ برای رفع مشکل آب در قم احداث گردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۱، ۱۷۹ و ۲۱/۱۳۹ ـ ۱۴۰.</ref> در سال‌های بعد نیز اقدامات دیگری با تأکیدهای امام‌خمینی برای حل مشکلات قم در قلمرو مسائل رفاهی، خدمات اجتماعی و ارتباطی برداشته شد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲۹.</ref> چنان‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علاوه بر گسترش حوزه‌های علمیه، ده‌ها مؤسسه فرهنگی، ترویجی و تحقیقاتی در قم به‌ وجود آمد.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۳۷، ۱۱۶، ۱۱۸ ـ ۱۱۹، ۱۲۱، ۱۲۳ و ۱۲۶.</ref>{{ببینید|فقر|بنیاد پانزده خرداد}}