قم: تفاوت میان نسخه‌ها

شهر علمی و مذهبی قم در ۱۲۵ کیلومتری جنوب شهر [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] واقع است.<ref>سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی، ۴۸/۱۶۱.</ref> گفته شده به دلیل جمع‌شدن آب در گودی زمین، دامداران و کشاورزان خانه‌هایی به نام کومه و کوم در آن بنا کرده بودند که در برگردان عربی «قم» خوانده شد. برخی نیز لفظ «قم» را عربی‌شده بخش اولِ واژه کمیدان از توابع قم می‌دانند.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۲–۴۳ و ۱۱۱–۱۱۲؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۸۴–۸۵.</ref> به گزارشی [[پیامبر(ص)]] پیش از [[هجرت به مدینه]] در سفر به [[معراج]] با دیدن [[شیطان]] در این سرزمین با خطاب «قم یا ملعون: برخیز ای نفرین‌شده»، او را از این منطقه دور کرد که پس از آن قم نامیده شده‌است<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۷.</ref> و در روایتی دیگر دلیل نام‌گذاری قم همراهی آنان با [[امام زمان(ع)|حضرت قائم (ع)]] است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۶.</ref>

قم در دوره‌های مختلف تاریخ، فراز و نشیب‌های زیادی را به خود دیده‌است. این شهر در سال ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری فتح شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۵؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۷/۱۱۲.</ref> در آغاز زیر نظر [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|اصفهان]] بود و در زمان [[هارون الرشید]] از اصفهان مستقل شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۱۰۴؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۳۷؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۳.</ref>

موسی‌بن‌عبدالله‌بن‌سعد اشعری نخستین کسی بود که در قم آشکارا به ترویج [[تشیع]] پرداخت.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۷۸؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۵.</ref> تشیع در اواخر قرن اول هجری در قم گسترش یافت و به‌تدریج مرکزی بسیار مهم برای [[اهل بیت(ع)]] شد. با فشار [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] بر شیعیان مهاجرت پیروان اهل بیت (ع) به این شهر شدت گرفت. به‌ویژه تشدید فشارهای [[حجاج‌بن‌یوسف]] کارگزار امویان به پیروان اهل بیت (ع)<ref>مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ۳/۱۲۵ و ۱۶۴؛ قمی، تاریخ قم، ۳۸ و ۱۵۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۱/۴۳–۴۴.</ref> موجب شد شیعیان از [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|عراق]] به مناطق امن‌تری ازجمله قم هجرت کنند. پس از شکست جنبش عبدالرحمن پسر محمدبن‌اشعث علیه [[بنی‌مروان]] در سال ۹۴ق گروهی از سپاهیان وی از فرزندان مالک‌بن‌سائب اشعری (رئیس پلیس [[مختار ثقفی]]) از عراق به قم کوچ کردند و در این شهر ساکن شدند.<ref>ابوالفداء، تقویم البلدان، ۴۷۰؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۴–۴۸۵.</ref> هم‌زمان با این رویداد، گروهی از [[بنی‌اسد|قبیله بنی‌اسد]] به قم آمدند و در روستای [[جمکران]] ساکن شدند و نخستین [[مسجد]] را در آن بنا کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۳۷–۳۸؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> با کوشش اشعری‌ها قم به صورت شهری علمی و معتبر درآمد. برخی از تاریخ‌پژوهان جانبداری قمیان از جنبش مطرف‌بن‌مغیره علیه بنی‌مروان در سال ۷۷ق را نشانه حضور [[شیعه]] در قم پیش از آمدن [[اشعریان]] شمرده‌اند.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۸۶.</ref> از خاندان بزرگ اشعری،<ref>نحوی، زکریابن‌آدم، ۱/۹–۲۴.</ref> خاندان ابن‌بابویه قمی،<ref>مامقانی، تنقیح المقال، ۱/۳۳۸.</ref> خاندان برقی،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۲/۱۸۱.</ref> خاندان ابراهیم‌بن‌هاشم<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۱/۱۷۷–۱۹۲.</ref> و خاندان عبدالعزیزبن‌مهتدی<ref>حر عاملی، ۱۰/۴۷۲؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۷/۱۸.</ref> صدها عالم و راوی حدیث در قم حضور داشته و به فعالیت‌های علمی و تبلیغ تشیع و خدمت به مردم مشغول بوده‌اند.<ref>نحوی، علی‌بن‌ابراهیم، ۱/۱۲ و ۴۸.</ref> احمدبن‌محمدبن‌عیسی قمی، [[زکریابن‌آدم]] و شاگردان او چون [[احمدبن‌ابی‌نصر بزنطی]]، [[احمدبن‌اسحاق اشعری]] و [[محمدبن‌سهل اشعری]]،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۷/۶۳.</ref> [[احمدبن‌محمد بن‌خالد برقی]]<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۲/۲۳۴.</ref> [[ابراهیم‌بن‌هاشم]] و [[علی‌بن‌ابراهیم]]<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۱۶ و ۲۶۰.</ref> نمونه‌ای از آن عالمان و روایان‌اند. وجود بیش از ۳۰ تن از راویان قمی در آغاز سده دوم، نشان‌دهنده تکوین [[حوزه علمیه]] و جنب و جوش علمی در قم است.<ref>مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه، ۱۹۲–۱۹۵.</ref> سفر محدثان دیگر نقاط به قم برای فراگیری معارف اهل بیت (ع)، از مساعدبودن فضای علمی قم در قرن‌های نخستین هجری حکایت دارد.<ref>جباری، مکتب حدیثی قم، ۱۰۱–۱۰۲.</ref>{{ببینید|حوزه علمیه قم}}

در دوره [[صفویه]] (۹۰۵–۱۱۳۵ق) قم پیشرفت قابل توجهی کرد و [[شاه‌عباس اول]] مردم را به زیارت [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|مشهد]] و قم تشویق می‌کرد.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> در این دوره قم فضای فرهنگی آرامی به دست آورد و بنای حرم مطهر فاطمه معصومه (س) بازسازی شد.<ref>امین، احمد، تذکره هفت اقلیم، ۲/۱۰۶۹.</ref> پس از سقوط صفویه به دست افغان‌ها در سال ۱۱۳۵ق،<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> قم رو به ویرانی نهاد و پس از آن به دست سپاه [[نادرشاه افشار]] بسیار صدمه دید.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۶.</ref> قم در دوره [[قاجاریه]] نیز مورد توجه بود و از دوره فتحعلی‌شاه قاجار به آبادانی مکان‌های زیارتی، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌های عمومی توجه شد.<ref>سلطان‌زاده، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، ۱۶۷–۱۶۸.</ref> جمعیت قم در این دوره تا ۳۵ هزار نفر تخمین زده شده‌است.<ref>پرکاری و بیطرفان، قم در دوره ناصری، ۲۱۷.</ref> در دوران حکومت زند و قاجار تحول جمعیتی جدیدی در قم روی داد و طایفه‌های مختلفی ازجمله بیگدلی، زندیه، کلهر، سعدوند و خلج از سمت غرب ایران در قم ساکن شدند.<ref>مدرس طباطبایی، قم‌نامه، ۷۹–۸۴.</ref> این شهر در هنگام وقوع [[انقلاب مشروطه]] نیز پذیرای مهاجرت علمای عدالت‌خواه تهران بود.<ref>ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۳/۴۳۵ و ۴۳۸–۴۵۱.</ref> اهمیت سیاسی و جغرافیایی قم سبب شد این شهر مقارن جنگ جهانی اول، به اشغال روس‌ها در آید.<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱/۱۲۰.</ref>

محمدرضا پهلوی برای متقاعدکردن مراجع و علمای قم پیش از همه‌پرسی، با اطلاع پیشین به قم سفر کرد و فرماندار قم تلاش کرد تا علما را به استقبال وی ببرد؛ اما این حرکت با اقدام به‌موقع امام‌خمینی خنثی شد. ایشان با صدور اعلامیه‌ای خروج مردم از خانه‌هایشان را تحریم کرد.<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۴۲.</ref> پهلوی در چهارم بهمن وارد شهر قم شد؛ اما بازارها و مغازه‌ها یکپارچه تعطیل بودند و به جز افراد محدودی که از پیش برای این کار آورده بودند، کسی در خیابان‌ها و معابر دیده نمی‌شد. وی پس از سخنرانی تند و خشمگینانه علیه [[روحانیت]]، بی‌هیچ دستاوردی به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] بازگشت.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۷۳–۲۷۴.</ref>{{ببینید|انقلاب سفید}}

امام‌خمینی پس از تصویب لایحه مصونیت امریکایی‌ها در ایران ([[کاپیتولاسیون]]) در چهارم آبان ۱۳۴۳ علیه آن واکنش شدیدی نشان داد و ملت را به [[قیام]] فرا خواند. در سیزده آبان ۱۳۴۳، مأموران رژیم، ایشان را بازداشت و به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] و سپس به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|عراق]] تبعید کردند.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۱۰۹–۱۱۶؛ امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی، ۲۹۲ و ۲۹۷–۲۹۸.</ref> مردم قم به‌ویژه روحانیان پس از [[تبعید امام‌خمینی|تبعید ایشان]]، مبارزه را ادامه دادند و با تشکیل مجلس دعا و نصب عکس ایشان بر در و دیوارهای قم، یاد ایشان را برای مردم و زائران تجدید می‌کردند.<ref>رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۵–۲۷.</ref> پس از درگذشت مرجع تقلید وقت، [[سیدمحسن حکیم]] در ۱۳۴۹، دوازده تن از مدرسان قم در اعلامیه‌ای، بر [[مرجعیت امام‌خمینی]] تأکید کردند و به دنبال آن رژیم پهلوی ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان حوزه علمیه قم را به مدت سه سال از شهر قم تبعید کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۵–۲۷۰.</ref> {{ببینید|کاپیتولاسیون}}

امام‌خمینی افزون بر اداره کشور و دیدارهای عمومی و خصوصی، شب‌ها به خانه خانواده شهدا می‌رفت و با آنان همدردی می‌کرد.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵.</ref> ایشان در تشییع جنازه [[شهید محمد مفتح]]، [[شهید مهدی عراقی]] و فرزند وی حسام در قم حضور یافت.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱.</ref> سرانجام امام‌خمینی در سوم بهمن ۱۳۵۸ به دلیل بیماری قلبی به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] رفت و ده سال پایانی عمر خود را در این شهر گذراند. {{ببینید|بیماری امام‌خمینی|جماران}}

امام‌خمینی در اسفند ۱۳۵۷ در سخنانی در [[مدرسه فیضیه]] به قمی‌بودن خود افتخار کرد و یادآور شد در دوران [[تبعید امام‌خمینی|تبعید]] همواره به یاد قم بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷.</ref> به باور ایشان فداکاری‌های مردم [[ایران]] در راه [[اسلام]] از قم مایه گرفته و این شهر مرکز همه برکات است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۱۱.</ref> و زن و مرد قم در علم و عمل نمونه و سربازی فداکار برای اسلام و حامی مکتب [[قرآن|قرآن‌اند]] و بر گردن همه حق دارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۴۲.</ref> ایشان با درودفرستادن بر بانوان قم، آنان را به جهت تشجیع مردان برای مبارزه با رژیم، در پیروزی پیشقدم دانست و در [[جهاد و دفاع|جهاد]]، با بانوان صدر اسلام همدوش خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۹–۳۰۰.</ref> به اعتقاد ایشان علت دشمنی عوامل [[رژیم پهلوی]] با مردم قم به جهت مخالفت‌های آنان با خلاف‌ها و منکرات حکومت و مخالفت علما با منافع نامشروع درباریان بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷–۲۰۸.</ref> ایشان پیش از تبعید از ایران نیز با نقد عملکرد حاکمان گذشته دربارهٔ قم، یادآور شده‌است این شهر با همه جایگاهی که در پیشبرد تعلیمات دینی داشته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴.</ref> از جهت رفاه اجتماعی بی‌اعتنایی شده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> ایشان که اساساً خود را اهل ایران و متعلق به همه مردم [[ایران]] و نه قم یا [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] یا جای دیگر می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۷۶.</ref> در شهریور ۱۳۵۹ در [[حسینیه جماران]] در جمع دیدارکنندگان قمی با توجه به سال‌ها سکونت خود در قم و آغاز نهضت اسلامی از این شهر، یادآور شد ایشان هرجا باشد، قمی است و به آن افتخار می‌کند و از حاضران خواست سلام وی را به اهالی قم برسانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۵.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی از گذشته پی‌گیر وضع زندگی قشرهای نیازمند در قم بود و تلاش می‌کرد تا جایی که می‌تواند به آنان کمک کند. ایشان در زمستان ۱۳۴۲ به هنگام حصر در تهران، طی نامه‌ای از فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] خواست به توانگران قم یادآور شود به فقرا و سادات قم کمک کنند و خود نیز وجهی را برای این کار اختصاص داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰ و ۲/۵۱.</ref> در دوره تبعید در [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|نجف]] نیز از ثروتمندان و افراد خیرخواه قم و تهران خواست به فکر مستمندان باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۱.</ref> ایشان که از سال‌ها پیش از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] دغدغه آب شرب نامطلوب قم را داشته‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> پس از پیروزی، در مهر ۱۳۶۵ با ستایش از خدمات ارزنده اهالی قم برای اسلام و انقلاب، به [[حسن صانعی]] سرپرست [[بنیاد ۱۵ خرداد]] مأموریت داد سدی بزرگ برای رفع مشکل آب در قم احداث گردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۱، ۱۷۹ و ۲۱/۱۳۹–۱۴۰.</ref> در سال‌های بعد نیز اقدامات دیگری با تأکیدهای امام‌خمینی برای حل مشکلات قم در قلمرو مسائل رفاهی، خدمات اجتماعی و ارتباطی برداشته شد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲۹.</ref> چنان‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علاوه بر گسترش حوزه‌های علمیه، ده‌ها مؤسسه فرهنگی، ترویجی و تحقیقاتی در قم به وجود آمد.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۳۷، ۱۱۶، ۱۱۸–۱۱۹، ۱۲۱، ۱۲۳ و ۱۲۶.</ref>{{ببینید|فقر|بنیاد پانزده خرداد}}