عباس محفوظی
عباس محفوظی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی.
تولد و تحصیل
عباس محفوظی معروف به محفوظی گیلانی در سال ۱۳۰۶ش در رودسر گیلان به دنیا آمد. او دوره ابتدایی را در آنجا به پایان رساند و پس از یک سال تحصیل در دبیرستانی در رودسر، به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و وارد حوزه علمیه زادگاهش شد و مقدمات و بخشی از دروس سطح را در آنجا و نزد میرزا هادی روحانی خواند. او سپس به قم رفت و دروس سطح را در حوزه علمیه آنجا نزد میرزا علی راسخی، شیخ حسین زرندی، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، علی‌اکبر مشکینی، محمد صدوقی یزدی، سید محمدحسین درچه‌ای، حسینعلی منتظری، عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی، مرتضی حائری یزدی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی و سید محمدباقر سلطانی طباطبایی تکمیل کرد (جامعه مدرسین حوزه...، ج۳، ص۳۷۱ـ۳۷۲). آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی استفاده کرد (شریف رازی، ج۵، ص۲۱۴).
محفوظی در درس خارج اصول هم از شاگردان امام خمینی بود و در مساجد سلماسی و اعظم قم در آن درس شرکت می‌کرد («حراست از اندیشه امام...»، ص۳)، بنابراین می‌توان گفت که تا تبعید امام خمینی به خارج از کشور در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ در درس ایشان حاضر می‌شده است (همان). او به گفته مؤلف گنجینه دانشمندان، «مورد توجه مخصوص معظم‌له قرار گرفته و از اصحاب خاص ایشان به شمار می‌رفت» (شریف رازی، ج۵، ص۲۱۴) و امام خمینی به برخی از افرادی که توسط او معرفی شده بودند، اجازاتی در امور شرعی داد (صحیفه امام، ج ۱، ص۴۵۰، ۴۷۱، ۴۷۶، ۴۷۷، ۴۸۸، ۴۹۸، ۵۰۶). عباس محفوظی مدتی هم در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد حضور یافت و علاوه بر آن از درس‌های خارج فقه و اصول سید محمدرضا گلپایگانی، میرزا هاشم آملی و عباسعلی شاهرودی نیز استفاده می‌کرد. او فلسفه ملاصدرا را هم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی فراگرفت (جامعه مدرسین حوزه...، ج۳، ص۲۷۲) و علاوه بر آن در درس الهیات شفای علامه طباطبایی شرکت می‌کرد که دو سال ادامه داشت (خاطرات آیت‌الله محمد مومن، ص۵۱).
فعالیت سیاسی
محفوظی در دوره ملی شدن صنعت نفت، همراه با برخی از طلاب علوم حوزوی ازجمله محمد محمدی گیلانی، محمد امامی کاشانی و... مجمعی سیاسی با هدف فعالیت سیاسی تشکیل داد. از دیگر اهداف آن مجمع، تلاش برای اصلاح امور حوزه علمیه قم بود (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ص۸۸-۸۹). وی با آغاز نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۱ش به مبارزه با حکومت پهلوی همسو با امام خمینی روی آورد و پس از انتشار اعلامیه حضرت امام خمینی علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، همراه با محمد محمدی گیلانی اعلامیه‌ها را در استان‌های گیلان و مازندران، به‌ویژه شهرهای چالوس، تنکابن، بندر انزلی و... پخش می‌کردند. او همچنین همراه با تنی چند از شاگردان امام خمینی در انتشار نخستین رساله عملیه ایشان با عنوان نجاه العباد نقش داشت. محفوظی روز دوم فروردین ۱۳۴۲ در مدرسه فیضیه قم حضور داشت و در آن روز بود که مأموران حکومت پهلوی به مدرسه مزبور یورش بردند و او شاهد آن یورش بود (جامعه مدرسین حوزه...، ج۳، ص۲۷۳). در فروردین ۱۳۴۳ و با بازگشت امام خمینی به قم، همراه با طلاب گیلانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای به روحانیان برجسته گیلان، آزادی و بازگشت امام خمینی به قم را به آنان تبریک گفت (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان، ج۱، ص۵۲). در خرداد همان سال ساواک در گزارشی اعلام کرد که محفوظی همراه با تعدادی از روحانیان به نفع امام خمینی تبلیغ می‌کنند (سیر مبارزات یاران...، ج۲، ص۳۸۹). او همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم اعلامیه‌هایی را در حمایت از امام خمینی و انتقاد از حکومت پهلوی امضا می‌کرد (سیر مبارزات یاران...، ج۲، ص۸۰-۸۳، ۲۱۴-۲۱۵ ۲۳۱-۲۳۶، همان، ج۳، ص۱۴۲-۱۴۳، ۴۰۸-۴۱۰؛ روحانی، ج۱، ص۶۴۲؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۰۶ـ۱۰۴، ۱۰۹ـ ۱۱۰، ۱۲۸ ـ ۱۳۰، ۱۶۱ ـ ۱۶۳، ۱۶۴ ـ ۱۶۵، ۱۷۳ ـ ۱۷۵، ۱۸۵ ـ ۱۸۸؛ آیت‌الله‌العظمی حسین...، ص۲۷-۲۸، ۵۶-۵۷، ۵۹، ۶۰، ۶۶-۶۷، ۸۴-۸۶، ۱۱۵).
عباس محفوظی پس از عزیمت امام خمینی به نجف اشرف، پیام تبریکی به ایشان به سبب تشرف به جوار حرم امام علی (ع) ارسال کرد (سیر مبارزات یاران...، ج ۳، ص۳۲۱) و سپس همراه با طلاب رودسری حوزه علمیه قم نامه‌ای به امام خمینی فرستادند و بازگشت ایشان را به کشور خواستار شدند (روحانی، ج ۲، ص۱۲۸). بر اساس گزارش ساواک، او در سال ۱۳۴۴ش به توزیع شهریه امام خمینی در میان طلاب حوزه علمیه قم می‌پرداخت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ص۶۲) و در سال ۱۳۴۵ش نیز ساواک از او با عنوان «مقسم خمینی» نام برد (سیر مبارزات یاران...، ج۳، ص۴۴۴). ساواک همچنین در گزارشی دیگر محفوظی را «دفتردار شهریه طلاب قم در منزل [امام] خمینی» نامید (همان، ج۴، ص۲۶۶) و در سال ۱۳۴۷ش نیز او را به‌عنوان نماینده امام خمینی در رشت معرفی کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۳۶، ص۸۷). او پس از تبعید شهاب‌الدین اشراقی، وکیل امام خمینی از قم به همدان، در جلسه‌ای برای تنظیم اعلامیه‌ای در تقبیح آن شرکت داشت. اعلامیه فوق پس از تنظیم برای تکثیر به تهران ارسال گردید (همان، کتاب ۴۶، ص۸۷). به سبب این فعالیت‌ها ساواک او را یکی از محرکان اصلی طلاب علیه حکومت پهلوی خواند (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۸۷). او در همان سال همراه با محمد محمدی گیلانی و عبدالله جوادی آملی، اعلامیه‌ای از امام خمینی را برای چاپ به تهران انتقال دادند که ساواک متوجه این اقدام شد و به همین سبب خواستار دستگیری آنان شد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، ص۹۵-۹۶). گویا آنان موفق به چاپ آن اعلامیه در تهران نشده و به همین علت اعلامیه فوق را برای چاپ به رودسر برده بودند (همان، ص۱۰۱؛ انقلاب اسلامی به...، استان گیلان، ج ۱، ص۱۱۸).
محفوظی در سال ۱۳۴۹ ش ازجمله روحانیانی بود که تلگراف تسلیت به امام خمینی (به مناسبت رحلت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم) ارسال کرد (سیر مبارزات یاران...، ج ۵، ۳۶۶). ساواک در گزارشی درباره عباس محفوظی در سال ۱۳۵۲ ش، از او با عنوان یکی از روحانیان ناراحت و اخلالگر و طرفدار امام خمینی در قم نام برد که در فعالیت‌های ضدامنیتی و تحریک طلاب علوم حوزوی به شورش و بلوا دخالت دارد. به همین سبب وضعیت او در کمیسیون امنیت اجتماعی قم مورد بررسی قرار گرفت و به سه سال تبعید در رفسنجان محکوم شد. او که هم‌زمان ممنوع‌المنبر بود، پس از اطلاع از حکم متواری شد (همان، ج ۶، ۴۸۸؛ آیت‌الله‌العظمی حسین...، ۱۱۶) و ساواک در دستوری، خواستار دستگیری و اعزام او به محل تبعید شد (انقلاب اسلامی به...، استان گیلان، ج ۱، ۳۵۰). او در اوایل مهر آن سال دستگیر و به رفسنجان اعزام شد و در آنجا در خانه شیخ عباس پورمحمدی سکنی گزید. او تأثیر زیادی در انسجام روحانیان رفسنجان داشت (صفری، ۲۲۰-۲۲۴) و جلسات تفسیر قرآن را در مسجد سقاخانه آن شهر برگزار می‌کرد (آیت‌الله‌العظمی حسین...، ۲۳۲). وی در سال ۱۳۵۳ ش نیز از سوی ساواک ممنوع‌المنبر شد. ساواک در آن گزارش محل سکونت او را شهر گلپایگان قید کرده بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۳، ۱۷۱). عباس محفوظی در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ ش در صدور اعلامیه‌های مدرسان حوزه علمیه قم نقش داشت و امضای او زیر اغلب آن اعلامیه‌ها دیده می‌شود (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۳۰، ۲۳۹، ۲۵۱، ۲۶۸، ۲۷۲، ۲۹۹، ۳۲۲، ۳۳۱، ۴۰۵، ۴۲۰، ۴۲۷، ۴۳۴، ۴۳۹، ۴۵۰، ۴۶۲، ۴۷۳، ۴۷۶، ۴۷۸، ۴۷۹، ۴۸۱، ۴۹۱، ۴۹۷، ۵۰۷، ۵۲۱، ۵۲۲، ۵۲۵، ۵۲۹، ۵۳۴). علاوه بر آن در مناسبت‌های مختلف به رودسر می‌رفت و به سخنرانی انتقادی در مساجد آن شهر علیه حکومت پهلوی ادامه می‌داد (انقلاب اسلامی به...، استان گیلان، ج ۲، ۲۴۵). به سبب این سخنرانی‌ها، ساواک در مرداد ۱۳۵۷ از او با عنوان یکی از افرادی که در فعالیت‌های «آشوبگرانه» نقش دارد نام برد (همان، ص۲۵۹ و ۲۷۹) و به همین علت رفتارش تحت مراقبت ساواک قرار داشت (همان، ۳۰۰). در ۳۰ مهر ۱۳۵۷ ش ساواک قم از او با عنوان یکی از طرفداران امام خمینی نام برد و مشخصات و محل دقیق سکونت او را به اداره کل سوم ساواک ارسال کرد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۲۹۵-۲۹۸).
فعالیت‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی
او پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به سمت نمایندگی آیت‌الله منتظری در دانشگاه تهران منصوب شد و پس از رحلت امام خمینی، به عضویت شورای مرکزی نمایندگان رهبری در دانشگاه‌ها درآمد (خبرگان ملت، ص۵۸۸ و ۵۹۴). مدتی هم در شورای انقلاب فرهنگی، عضو هیئت مرکزی گزینش استاد بود (صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۴۸). او در اولین و دومین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری، به نمایندگی از مردم گیلان به آن مجلس راه یافت (خبرگان ملت، ص۵۸۸ و ۵۹۴). سپس با حکم سید علی خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی به عضویت شورای عالی انقلاب فرهنگی منصوب شد (خاطرات پانزده خرداد، ص۳۶۹). در سومین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری نیز برای بار سوم، به‌عنوان نماینده مردم استان گیلان در مجلس مذکور انتخاب شد (خبرگان ملت، ص۵۹۸). او که مدت‌ها مسئول دفتر محمدتقی بهجت بود، پس از درگذشت ایشان، رساله عملیه‌اش را انتشار داد و هم‌اکنون از مراجع تقلید محسوب می‌شود و به توزیع شهریه بر اساس دفتر شهریه امام خمینی در حوزه علمیه قم می‌پردازد («گزارشی در مورد...»، ص۳).
منابع
آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان گیلان (۱۳۸۹)، ج ۱ و ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، ج ۳: زندگینامه اعضا، تدوین: سید محسن صالح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «حراست از اندیشه امام (۵): آیت‌الله‌العظمی عباس محفوظ: هنوز امام چهره ناشناخته‌ای است» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۳۴، ۲۰ شهریور؛ خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی (۱۳۸۵)، تدوین: دکتر غلامرضا خواجه‌سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات پانزده خرداد (۱۳۷۶)، به کوشش علی باقری، دفتر ششم، تهران، حوزه هنری؛ خبرگان ملت، شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۷۹)، دفتر دوم، قم، دبیرخانه¬ مجلس خبرگان رهبری؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون مبارز ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۳، ۳، ۴، ۵ و ۶، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، ۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صفری، حسین (۱۳۸۸)، انقلاب اسلامی در رفسنجان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «گزارشی از یازده ماه اداره انقلاب از منزل امام در قم: حجت‌الاسلام‌والمسلمین شیخ محمدحسین شریفی: امام فرموده بودند میزان شهریه، دوسوم شهریه آیت‌الله حکیم باشد» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۰۷، ۸ اسفند؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۱)، کتاب ۲۱: شرح مبارزات حصرت آیت‌الله حاج شیخ محمدمهدی ربانی املشی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۳۶: آیت‌الله شیخ محمدصادق صادقی گیوی (صادق خلخالی) (۱۳۸۴)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۰)، کتاب ۴۳: حجت‌الاسلام حاج شیخ محمد تعمیرکاری، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سید محمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.