مهدی حائری تهرانی
مهدی حائری تهرانی، از شاگردان درس خارج اصول امام‌خمینی.
او در مهر ۱۳۰۴ در کربلا و در خانواده‌ای با پیشینه درخشان علمی به دنیا آمد. پدرش شیخ عباس حائری تهرانی از عالمان نامور و از شاگردان آیات آقا سیدمحمدتقی شیرازی و آقا ضیاءالدین عراقی بود که سال‌ها در تهران به تبلیغ دین می‌پرداخت (سلیمانی آشتیانی، ۷۲-۷۳) و در تأسیس حوزه علمیه قم، از یاوران آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۸). پس از تأسیس حوزه علمیه قم، در آن شهر مقیم شد و در مواقع بیماری آیت‌الله حائری یزدی، به‌جای ایشان در حوزه علمیه قم نماز جماعت را اقامه می‌کرد (شریف رازی، ج ۴، ۴۲۶). مهدی حائری تهرانی در خردسالی به تهران آمد و دوران ابتدایی و متوسطه را در آنجا گذراند. آنگاه به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و مقدمات را در مدرسه مروی تهران نزد حاج شیخ محمدحسین زاهد خواند. سپس دروس سطح را نزد میرزا محمدباقر آشتیانی فراگرفت. در درس منطق و کلام هم از شاگردان سیدصدرالدین جزایری بود و شرح منظومه و شرح تجرید را هم پیش میرزا مهدی آشتیانی آموخت. در کنار تحصیل در حوزه علمیه قم در دانشکده الهیات دانشگاه تهران به تحصیل در رشته الهیات پرداخت و موفق به دریافت مدرک لیسانس گردید («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۸-۱۲۹). حائری تهرانی در سال ۱۳۲۷ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه قم مکاسب را نزد آیات سیدمحمدرضا موسوی گلپایگانی و شیخ مرتضی حائری یزدی خواند و رسایل را هم پیش آیت‌الله حائری یزدی فراگرفت. در درس کفایه‌الاصول نیز از شاگردان آیات سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی بود. او آنگاه در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی و درس خارج اصول امام‌خمینی، شیخ محمدعلی اراکی و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی شرکت کرد (همان). علاوه بر آن از درس خارج فقه و اصول آیات سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمد محقق داماد نیز بهره‌مند شد (شریف رازی، ج ۲، ۱۲۸). همچنین در درس خصوصی تفسیر و فلسفه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی که برای جمع معدودی از فضلا تشکیل شده بود، شرکت می‌کرد (سلیمانی آشتیانی، ۷۴). درباره سال‌های دقیق حضور وی در درس خارج اصول امام‌خمینی گزارشی در دست نیست، ولی به احتمال زیاد در واپسین سال‌های دهه ۱۳۲۰ ش تا ۱۳۳۵ ش که راهی عراق شد، در آن درس شرکت می‌کرد. او در سال ۱۳۳۵ ش به عراق رفت و مدتی در حوزه علمیه نجف اشرف به تحصیل پرداخت و از درس خارج [احتمالاً خارج فقه] آیات سیدجمال‌الدین گلپایگانی و سیدعبدالهادی شیرازی و خارج اصول آیت‌الله سیدابوالقاسم موسوی خویی استفاده کرد («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۹) و از آیات سیدجمال‌الدین گلپایگانی و سیدعبدالهادی شیرازی اجازه اجتهاد و از علامه حاج‌آقا بزرگ تهرانی اجازه نقل روایت گرفت (سلیمانی آشتیانی، ۷۴). سپس به کشور بازگشت و در قم به تدریس و فعالیت‌های اجتماعی مشغول شد. در کنار آن، به تحصیلات دانشگاهی ادامه داد و موفق به دریافت درجه دکتری از دانشکده الهیات دانشگاه تهران گردید («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۹). حائری تهرانی با آغاز نهضت اسلامی از سال ۱۳۴۱ ش جلساتی را درباره «مبانی حکومت در اسلام و ریشه‌های انقلاب» همراه با افرادی چون عبدالرحیم ربانی شیرازی، سیدمحمد حسینی بهشتی، علی قدوسی و...تشکیل می‌داد و به بحث و بررسی درباره حکومت اسلامی می‌پرداخت (سلیمانی آشتیانی، ۷۶). در سال ۱۳۴۱ ش همراه با سیدمحمد حسینی بهشتی در تأسیس مدرسه حقانی نقش داشت و پس از تأسیس، در شورای مدیریت آن حضور یافت و در حل‌وفصل مسائل آن مدرسه با مدیران آنجا همکاری می‌کرد (جعفریان، ۲۹۴). او در سال ۱۳۴۲ ش و پس از دستگیری امام‌خمینی، در تحصن علمای مهاجر به تهران شرکت داشت و همراه با آنان اعلامیه‌هایی را امضا می‌کرد. ازجمله همراه با جمعی از علمای مهاجر و متحصن در تهران، نامه‌ای به سیدمحمود طالقانی، روحانی زندانی در زندان قصر تهران ارسال کرد و به ادامه حبس او اعتراض کرد و خواستار آزادی او و آقایان مهدی بازرگان و یدالله سحابی شد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۹۹). سپس با امضای اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، به انتقاد از حکومت پهلوی پرداخت (سیر مبارزات یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۲، ۸۲؛ همان، ج ۲؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۹۹، ۱۰۶، ۱۱۰، ۱۳۴، ۱۶۴، ۱۷۳، ۱۸۸؛ روحانی، ج ۱، ۶۴۲، ۸۰۲). علاوه بر آن، در چاپ اعلامیه‌ها و بیانیه‌های امام‌خمینی نقش داشت (مسجد ارک به روایت اسناد ساواک، چهل‌ودو). یکی از مهم‌ترین دل‌مشغولی‌های حائری تهرانی، ایجاد کتابخانه‌ها، مدارس، نوسازی اماکن مذهبی و عام‌المنفعه قدیمی و فراهم نمودن امکانات آموزشی و رفاهی برای طلاب بود. ازجمله در تأسیس مدرسه حقانی نقش داشت و تجهیز کتابخانه حوزه علمیه قم را بر عهده گرفت. وی در سال ۱۳۵۵ ش به تهران رفت و امامت جماعت مسجد ارگ تهران را عهده‌دار شد و به اقامه نماز جماعت در آنجا و همچنین مسجد الغدیر پرداخت («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۹). حائری تهرانی در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ ش همراه با روحانیان مبارز تهران به مبارزه با حکومت پهلوی در تهران ادامه داد و امضای او زیر برخی از اعلامیه‌های روحانیان مبارز دیده می‌شود (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۳۷). او پس از انقلاب اسلامی هم به فعالیت‌های علمی ـ اجتماعی ادامه داد و آثار زیادی از خود به یادگار نهاد که برخی از آنها عبارت است از: تاریخ علوم قرآن، تاریخ فقه، تاریخ ادیان، تاریخ فلسفه، تاریخ و سیر کتابخانه، یک دوره فقه برای تربیت‌معلم و مبلغ تهران، یک دوره اصول لفظیه و عقلیه برای تربیت‌معلم و مبلغ تهران، یک دوره فلسفه و حکمت نظری و عملی برای تربیت‌معلم و مبلغ تهران، یک دوره درس اخلاق نظری و عملی، یک دوره درس علوم قرآن، بنیادهای اخلاق اسلامی که همراه با اخلاق مرحوم شبر چاپ شده است، شخصیت انسان از نظر قرآن و عترت، اصول عقاید و آفریدگار جهان، راز خوشبختی، پندهای معصومین (ع)، منتخب ادعیه و زیارات، بشارات غیبی، اخلاق از نظر قرآن، تقریرات دروس مرحوم آیت‌الله بروجردی، امام‌خمینی و علامه طباطبایی. او همچنین مقالات متعددی در مجلات مکتب اسلام، مکتب تشیع و معارف جعفری به چاپ رسانده است. او در تأسیس کتابخانه مدرسه حجتیه قم و تهیه بالغ بر ۲۰ هزار جلد کتاب برای آن کتابخانه شرکت داشت. تأسیس کتابخانه‌ای در کنار دبیرستان دین و دانش قم، کتابخانه تخصصی حضرت ولی‌عصر (عج) (با همکاری مسجد جمکران در خیابان آذر قم)، کتابخانه حائری تهرانی در مدرسه علمیه حضرت بقیۀالله (ع) در مشهد، تأسیس بنیاد فرهنگی امام المهدی (عج) و کتابخانه آن بنیاد در مشهد و چهارده کتابخانه کوچک در روستاهای اطراف شیراز، تأسیس مدرسه فاطمیه و تجدید بنای مدرسه رضویه در قم، تأسیس مدارس امام باقر (ع)، بقیۀالله و امام مهدی (ع) در مشهد، بنیان‌گذاری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شمال تهران و ریاست این دانشکده، ساخت مسجد حضرت سجاد (ع) و مسجد ولی‌الله الاعظم (ع) در تهران، تأسیس بیمارستان امام سجاد (ع) در شهرک کاروان تهران، احداث ۵۰۰ واحد مسکونی برای محرومان در شرق تهران، بنیاد ازدواج کوثر مشهد، صندوق‌های قرض‌الحسنه متعدد (مسجد ارک به روایت اسناد ساواک، چهل‌وسه)، تأسیس دبیرستان نمونه دخترانه، ساخت پاساژ المهدی در تهران، تأسیس و راه‌اندازی آشپزخانه و سلف سرویس در مدارس فیضیه و حجتیه، کاشی‌کاری مرقد علی بن بابویه، و اعزام مبلغان به روستاهای قم و تهران ازجمله فعالیت‌ها و خدمات اجتماعی اوست. او همچنین در شورای عالی مشارکت‌های مردمی سازمان بهزیستی عضویت داشت و از اعضای هیئت‌امنای دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد واحد تهران شمال، بنیاد فرهنگی امام المهدی (عج)، مؤسسه احیای مدارس استثنایی، مؤسسه خیریه امام سجاد (ع) و مجتمع بهزیستی امام علی (ع) نیز بود («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۲۹). وی ۳۰ دی ۱۳۷۹ در تهران از دنیا رفت و پیکرش پس از تشییع در تهران و اقامه نماز توسط سیدرضی شیرازی، به قم منتقل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد (همان؛ احمدیان، ۱۲۸ ـ ۱۲۹). منابع: احمدیان، مینا (۱۳۸۳)، شیخان قم، زندگینامه بزرگان مدفون در شیخان کبیر (گلزار شیخان)، قم، دلیل ما؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۵7 (1383)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ «درگذشتگان: آیت‌الله حائری تهرانی» (۱۳۸۰)، دوماهنامه آینه پژوهش، دوره ۱۲، شماره ۶۷، بهار؛ سلیمانی آشتیانی، مهدی (۱۳۸۶)، «مهدی حائری تهرانی: تندیس خدمت، مجموعه ستارگان حرم»، ج ۱۱، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، قم، زائر؛ روحانی، سیدحمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی در ایران، ج ۱، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲ و ۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۹۴ ق)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ مسجد ارک به روایت اسناد (۱۳۹۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. داود قاسم پور