نماز جمعه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۱: خط ۱۱:
در قرآن کریم، خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هنگام نماز جمعه به سوی ذکر خدا بشتابند و خرید و فروش را رها کنند<ref> جمعه، 9.</ref>. بنا به نقلی نخستین نماز جمعه را سعدبن‌ابی‌زراره در مدینه خواند و خداوند آیه نماز جمعه را نازل فرمود<ref> ابوحیان، البحر المحیط، 10/174.</ref> و سپس نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم(ص) در آغاز ورود ایشان در میانه راه قبا به مدینه به همراهی قبیله بنی‌سالم برپا شد<ref> ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، 1/42؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، 4/302؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، 2/422.</ref>. امروزه در آن مکان مسجد الجمعه بنا شده است<ref> صدر، ماوراء الفقه، 2/247.</ref>. با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، پیامبر(ص) علاوه بر آنکه خود به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت، برخی از صحابه را نیز برای برپایی نماز جمعه به شهرها می‌فرستاد<ref> ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1/344؛ شوکانی، نیل الأوطار،  3/283.</ref>. پس از رحلت پیامبر(ص) نماز جمعه و نماز عید را حاکمان و منصوبان آنان برپا می‌کردند<ref> ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین،  38؛ جعفریان، دوازده رساله، 22 ـ 23.</ref> امیرالمؤمنین ‌علی(ع)  نیز در دوره زمامداری خود نماز جمعه برپا می‌کرد<ref> ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، 4/92؛ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، 287.</ref>. و امامان معصوم(ع)  در نمازهای حاکمان شرکت<ref> ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، 38.</ref> و یاران خود را نیز به شرکت در آن توصیه<ref> حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/309 ـ 310.</ref> می‌کردند.
در قرآن کریم، خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هنگام نماز جمعه به سوی ذکر خدا بشتابند و خرید و فروش را رها کنند<ref> جمعه، 9.</ref>. بنا به نقلی نخستین نماز جمعه را سعدبن‌ابی‌زراره در مدینه خواند و خداوند آیه نماز جمعه را نازل فرمود<ref> ابوحیان، البحر المحیط، 10/174.</ref> و سپس نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم(ص) در آغاز ورود ایشان در میانه راه قبا به مدینه به همراهی قبیله بنی‌سالم برپا شد<ref> ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، 1/42؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، 4/302؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، 2/422.</ref>. امروزه در آن مکان مسجد الجمعه بنا شده است<ref> صدر، ماوراء الفقه، 2/247.</ref>. با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، پیامبر(ص) علاوه بر آنکه خود به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت، برخی از صحابه را نیز برای برپایی نماز جمعه به شهرها می‌فرستاد<ref> ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1/344؛ شوکانی، نیل الأوطار،  3/283.</ref>. پس از رحلت پیامبر(ص) نماز جمعه و نماز عید را حاکمان و منصوبان آنان برپا می‌کردند<ref> ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین،  38؛ جعفریان، دوازده رساله، 22 ـ 23.</ref> امیرالمؤمنین ‌علی(ع)  نیز در دوره زمامداری خود نماز جمعه برپا می‌کرد<ref> ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، 4/92؛ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، 287.</ref>. و امامان معصوم(ع)  در نمازهای حاکمان شرکت<ref> ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، 38.</ref> و یاران خود را نیز به شرکت در آن توصیه<ref> حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/309 ـ 310.</ref> می‌کردند.


فقیهان شیعه همواره در مباحث نماز به بررسی احکام شرعی و شرایط نماز جمعه پرداخته‌اند<ref>طوسی، النهایه، 103؛ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/9 ـ 11؛ نجفی، جواهر الکلام، 11/130.</ref> و رساله‌های متعددی نیز نگاشته‌اند<ref>آقابزرگ، الذریعة، 15/63.</ref>. امام‌خمینی نخست در تعلیقه بر کتاب وسیلة النجاة<ref>امام‌خمینی، وسیلة النجاة، 123 و 222.</ref> و تعلیقه بر عروة الوثقی<ref> 272.</ref> اصل وجوب تخییری نماز جمعه را در عصر غیبت پذیرفته و سپس در کتاب تحریر الوسیله به صورت مفصل شرایط و احکام نماز جمعه و فروع آن را در باب مستقلی ذکر کرده است. ایشان پس از انقلاب اسلامی نیز در استفتائات به پرسش‌های متعددی در این زمینه پاسخ داده<ref> 1/267 ـ 268.</ref> و در سخنرانی‌ها بر آن تأکید کرده است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 9/333، 492 و 10/16، 341.</ref>.
فقیهان شیعه همواره در مباحث نماز به بررسی احکام شرعی و شرایط نماز جمعه پرداخته‌اند<ref>طوسی، النهایه، 103؛ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/9 ـ 11؛ نجفی، جواهر الکلام، 11/130.</ref> و رساله‌های متعددی نیز نگاشته‌اند<ref>آقابزرگ، الذریعة، 15/63.</ref>. امام‌خمینی نخست در تعلیقه بر کتاب وسیلة النجاة<ref>امام‌خمینی، وسیلة النجاة، 123 و 222.</ref> و تعلیقه بر عروة الوثقی<ref>امام‌خمینی، التعلیقة، 272.</ref> اصل وجوب تخییری نماز جمعه را در عصر غیبت پذیرفته و سپس در کتاب تحریر الوسیله به صورت مفصل شرایط و احکام نماز جمعه و فروع آن را در باب مستقلی ذکر کرده است. ایشان پس از انقلاب اسلامی نیز در استفتائات به پرسش‌های متعددی در این زمینه پاسخ داده<ref>امام‌خمینی، استفتائات، 1/267 ـ 268.</ref> و در سخنرانی‌ها بر آن تأکید کرده است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 9/333، 492 و 10/16، 341.</ref>.


در عصر غیبت به دلیل نبود حکومت شیعی، شیعیان از اقامه این فریضه جز در موارد خاص محروم بودند<ref>جعفریان، دوازده رساله، 27 ـ 28.</ref> اما با رسمیت‌یافتن مذهب شیعه در زمان صفویه، نماز جمعه نیز به امامت عالمانی همچون محقق کرکی برپا گردید<ref> الگار، 2/431.</ref>. با روی کار آمدن قاجار در بیشتر شهرهای مهم ایران ازجمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه اقامه شد؛ اما اینکه خطیب جمعه را پادشاه و افراد دربار بر می‌گزیدند، سبب شد از اهمیت نماز جمعه کاسته شود<ref> جعفریان‌، صفویه، 1/270 ـ 272.</ref>. در دوران رژیم پهلوی، نماز جمعه به صورت نیمه‌تعطیل درآمد و تنها در برخی نقاط خوانده می‌شد<ref> یزدی، 84.</ref>؛ اما پس از برپایی نظام جمهوری اسلامی به رهبری امام‌خمینی با فرمان ایشان نماز جمعه در سطح وسیعی احیا شد.
در عصر غیبت به دلیل نبود حکومت شیعی، شیعیان از اقامه این فریضه جز در موارد خاص محروم بودند<ref>جعفریان، دوازده رساله، 27 ـ 28.</ref> اما با رسمیت‌یافتن مذهب شیعه در زمان صفویه، نماز جمعه نیز به امامت عالمانی همچون محقق کرکی برپا گردید<ref> الگار، حیاء نماز جمعه، 2/431.</ref>. با روی کار آمدن قاجار در بیشتر شهرهای مهم ایران ازجمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه اقامه شد؛ اما اینکه خطیب جمعه را پادشاه و افراد دربار بر می‌گزیدند، سبب شد از اهمیت نماز جمعه کاسته شود<ref> جعفریان‌، صفویه، 1/270 ـ 272.</ref>. در دوران رژیم پهلوی، نماز جمعه به صورت نیمه‌تعطیل درآمد و تنها در برخی نقاط خوانده می‌شد<ref> یزدی، نقش روحانیت، 84.</ref>؛ اما پس از برپایی نظام جمهوری اسلامی به رهبری امام‌خمینی با فرمان ایشان نماز جمعه در سطح وسیعی احیا شد.


==حکم نماز جمعه==
==حکم نماز جمعه==

نسخهٔ ‏۱۷ دی ۱۴۰۱، ساعت ۰۹:۴۲

نماز جمعه، نماز دورکعتی در ظهر جمعه همراه با دو خطبه.

جُمعه از ریشه «جمع» به معنای ضمیمه‌کردن چیزی به چیز دیگر[۱] و نام یکی از روزهای هفته است[۲] که در عرب جاهلی به آن «یوم العَرُوبه» می‌گفتند[۳]. بنا به نقلی کعب‌بن‌لوی از اجداد پیامبر(ص) نخستین کسی بود که آن را به «یوم الجمعه» تغییر داد[۴] و طبق نقل دیگری مردم مدینه پیش از هجرت پیامبر(ص) این روز را برای عبادت و تجمع انتخاب کردند و آن را به روز جمعه تغییر نام دادند[۵]. نماز جمعه در اصطلاح، نمازی دو رکعتی همراه با دو خطبه است که در روز جمعه و به جای نماز ظهر به جماعت و با شرایطی خوانده می‌شود[۶].

پیشینه

وجود روزی از هفته برای استراحت و رسیدگی به امور عبادی و اجتماعی در ادیان، همچون شنبه بر اساس ده فرمان در یهود[۷] و یکشنبه در مسیحیت[۸] دارای سابقه‌ای طولانی است. در میان مسلمانان نیز روز جمعه برترین روز و روز استجابت دعا و بخشش گناهان است، هر کس در این روز بمیرد شهید است[۹] و خداوند و رسولش این روز را بزرگ شمرده و آن را عید قرار داده‌اند[۱۰].

در قرآن کریم، خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هنگام نماز جمعه به سوی ذکر خدا بشتابند و خرید و فروش را رها کنند[۱۱]. بنا به نقلی نخستین نماز جمعه را سعدبن‌ابی‌زراره در مدینه خواند و خداوند آیه نماز جمعه را نازل فرمود[۱۲] و سپس نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم(ص) در آغاز ورود ایشان در میانه راه قبا به مدینه به همراهی قبیله بنی‌سالم برپا شد[۱۳]. امروزه در آن مکان مسجد الجمعه بنا شده است[۱۴]. با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، پیامبر(ص) علاوه بر آنکه خود به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت، برخی از صحابه را نیز برای برپایی نماز جمعه به شهرها می‌فرستاد[۱۵]. پس از رحلت پیامبر(ص) نماز جمعه و نماز عید را حاکمان و منصوبان آنان برپا می‌کردند[۱۶] امیرالمؤمنین ‌علی(ع) نیز در دوره زمامداری خود نماز جمعه برپا می‌کرد[۱۷]. و امامان معصوم(ع) در نمازهای حاکمان شرکت[۱۸] و یاران خود را نیز به شرکت در آن توصیه[۱۹] می‌کردند.

فقیهان شیعه همواره در مباحث نماز به بررسی احکام شرعی و شرایط نماز جمعه پرداخته‌اند[۲۰] و رساله‌های متعددی نیز نگاشته‌اند[۲۱]. امام‌خمینی نخست در تعلیقه بر کتاب وسیلة النجاة[۲۲] و تعلیقه بر عروة الوثقی[۲۳] اصل وجوب تخییری نماز جمعه را در عصر غیبت پذیرفته و سپس در کتاب تحریر الوسیله به صورت مفصل شرایط و احکام نماز جمعه و فروع آن را در باب مستقلی ذکر کرده است. ایشان پس از انقلاب اسلامی نیز در استفتائات به پرسش‌های متعددی در این زمینه پاسخ داده[۲۴] و در سخنرانی‌ها بر آن تأکید کرده است[۲۵].

در عصر غیبت به دلیل نبود حکومت شیعی، شیعیان از اقامه این فریضه جز در موارد خاص محروم بودند[۲۶] اما با رسمیت‌یافتن مذهب شیعه در زمان صفویه، نماز جمعه نیز به امامت عالمانی همچون محقق کرکی برپا گردید[۲۷]. با روی کار آمدن قاجار در بیشتر شهرهای مهم ایران ازجمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه اقامه شد؛ اما اینکه خطیب جمعه را پادشاه و افراد دربار بر می‌گزیدند، سبب شد از اهمیت نماز جمعه کاسته شود[۲۸]. در دوران رژیم پهلوی، نماز جمعه به صورت نیمه‌تعطیل درآمد و تنها در برخی نقاط خوانده می‌شد[۲۹]؛ اما پس از برپایی نظام جمهوری اسلامی به رهبری امام‌خمینی با فرمان ایشان نماز جمعه در سطح وسیعی احیا شد.

حکم نماز جمعه

وجوب اقامه نماز جمعه در زمان حضور امام معصوم(ع) یا نایب خاص ایشان، مورد اتفاق فقیهان شیعه و از ضروریات دین شمرده شده است[۳۰]؛ اما درباره استمرار این حکم در عصر غیبت، اتفاق نظری وجود ندارد. در قرن چهارم شیخ مفید[۳۱]، قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه بوده‌ که این نظر تا قرن دهم طرفداری نداشته است. بیشتر فقها در این قرون وجوب تعیینی نماز جمعه را مشروط به برپایی سلطان عادل(امام معصوم(ع)) و از شئون ویژه او دانسته‌اند که برخی از این فقها عبارت‌اند از:

سید مرتضی[۳۲]، شیخ طوسی[۳۳]، ابن‌ادریس[۳۴]، محقق حلی[۳۵] و علامه حلی[۳۶]. از قرن دهم فقها از شرط سلطان عادل عدول کرده و عالمانی همچون شهید ثانی[۳۷]، سیدمحمد عاملی[۳۸] و محدث بحرانی[۳۹] و دیگران[۴۰] قائل به مشروعیت آن در عصر غیبت و وجوب تعیینی آن شدند. این فقها برای اثبات آن به امر به نماز جمعه در قرآن کریم در قالب واژه «فَاسْعَوْا»[۴۱] و تلقی وجوب از آن و به روایت متواتر نیز[۴۲] استناد کرده‌اند[۴۳]. در این میان برخی از فقها در قرن سیزدهم و چهاردهم، قائل به وجوب تخییری نماز جمعه شده‌اند.

امام‌خمینی در تحریر الوسیله قائل به وجوب تخییری نماز جمعه شده و آن را مُجزی از نماز ظهر دانسته است[۴۴]. این نظر مطابق با آرای جمعی از فقهای گذشته مانند سیدمحمدجواد عاملی[۴۵]، کاشف‌الغطاء[۴۶] و محقق نجفی[۴۷] است. اینان در پاسخ به استدلال قائلان به وجوب تعیینی، استفاده وجوب از آیه «إِذَا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّه»[۴۸] را متوقف بر تحقق ندا و فراخوانی برای برپایی نماز جمعه دانسته‌اند و استفاده وجوب ابتدایی را از آیه منتفی شمرده‌اند. علاوه بر این، امر در این آیه، ظهور در وجوب ندارد، بلکه دلالت بر استحباب می‌کند؛ زیرا در صورت پذیرش ظهور در وجوب، مکلف باید از آغاز خطبه‌ها تا پایان نماز حضور داشته باشد؛ در حالی‌که به اجماع فقها حاضرشدن در هنگام خطبه‌ها واجب نیست[۴۹]. روایات[۵۰] نیز در مقام بیان اصل وجوب نماز جمعه می‌باشند نه بیان شرایط و اجزای آن[۵۱]؛ بنابراین وجوبْ مردد میان تعیینی و تخییری می‌شود و شواهد متعددی ذکر شده که وجوب تعیینی مراد نیست، مانند ترک نماز جمعه از سوی یاران امامان(ع) که خود راویان این احادیث بودند؛ همچنین احادیثی وجود دارد که نماز جمعه را بر کسانی که در فاصله بیشتر از دو فرسخ زندگی می‌کنند، یا خطیب ندارند، واجب نمی‌دانند[۵۲]. از این شواهد استفاده می‌شود نماز جمعه وجوب تعیینی ندارد[۵۳].

شرایط و احکام نماز جمعه

فقها برای وجوب و صحت نماز جمعه شرایطی را ذکر کرده‌اند؛ مانند اسلام که شرط صحت است و بلوغ، عقل، وقت، عدد، دو خطبه و غیره که هم شرط صحت‌اند و هم شرط وجوب. همچنین آزادبودن[۵۴]، حاضربودن[۵۵]، عاجزنبودن و زمین‌گیرنبودن از شرایط وجوب‌اند[۵۶]. امام‌خمینی نیز همچون دیگر فقها[۵۷] برای انعقاد و صحّت نماز جمعه، شرایطی را بیان کرده است که مورد اتفاق فقهاست؛ مانند رعایت فاصله شرعی میان دو نماز جمعه که سه میل[۵۸] است، اقامه جماعت، خواندن دو خطبه و وجود حداقلی از نمازگزاران[۵۹].

امام‌خمینی در تعیین حداقل تعداد نمازگزاران، همراه با امام‌جمعه، مانند بیشتر فقها[۶۰] پنج نفر را کافی دانسته است[۶۱]، ولی برخی فقها عدد هفت نفر را شرط وجوب نماز جمعه و حضور پنج نفر را موجب صحت آن دانسته‌اند[۶۲]. منشأ اختلاف آرا، اختلاف مضامین روایات است[۶۳]. فقها راه حل‌های مختلفی را برای رفع تعارض میان آنها ارائه کرده‌اند[۶۴]. امام‌خمینی حضور پنج نفر را شرط وجوب دانسته و کمتر از آن را صحیح ندانسته و مستند قول مخالف را ضعیف شمرده است[۶۵]. همچنین نماز جمعه بر کسی واجب است که مکلف، مرد، آزاد، حاضر و سالم باشد؛ بنابراین بر افراد غیر بالغ، زنان، بردگان، مسافران، سالخوردگان، بیماران و نابینایان خواندن نماز جمعه در عصر حضور لازم نیست؛ هرچند اگر بخوانند، صحیح است[۶۶].

یکی دیگر از شرایط نماز جمعه، خواندن دو خطبه است. در حدیثی آمده است امام‌رضا(ع) در تبیین فلسفه خطبه، آن را فرصتی دانسته که زمامدار جامعه، در این گردهمایی عمومی مردم را موعظه و به اطاعت الهی ترغیب می‌کند و آنان را از مصالح دینی و دنیایی آگاه می‌سازد[۶۷]. امام‌خمینی همسو با اجماع فقها[۶۸]، خواندن دو خطبه را واجب می‌شمرد و نماز جمعه را بدون آن صحیح نمی‌داند[۶۹]. ایشان همانند دیگر فقها[۷۰] بر این باور است که حمد خداوند در هر یک از دو خطبه واجب است و احتیاط واجب آن است که پس از حمد، ثنای الهی گفته شود و در خطبه اول بر پیامبر(ص) و آل او درود فرستند و در خطبه دوم این عمل واجب است و سفارش به تقوای الهی نیز در خطبه اول واجب و در خطبه دوم احتیاط واجب است. همچنین در خطبه اول باید و در خطبه دوم بنابر احتیاط واجب باید سوره‌ای در پایان آنها خوانده شود[۷۱]. افزون بر این شرایط، فقها پاره‌ای از امور را در خواندن خطبه‌ها چون وقت خواندن دو خطبه، تقدیم خطبه بر نماز جمعه، ایستادن امام هنگام خواندن دو خطبه و نشستن میان دو خطبه را شرط دانسته‌اند[۷۲].

وقت نماز جمعه

فقها در تعیین وقت خواندن خطبه‌ها اختلاف نظر دارند[۷۳]. امام‌خمینی مانند برخی از فقها، خواندن خطبه‌ها را پیش از زوال[۷۴] جایز شمرده است؛ هرچند احتیاط مستحب دانسته پس از زوال خوانده شود[۷۵]. برخی دیگر تأخیر خطبه‌ها را تا پس از زوال واجب دانسته‌اند. آخرین فرصت برپایی نماز جمعه نیز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه دو قدمِ متعارف است[۷۶]. امام‌خمینی تصریح می‌کند در صورت فوت وقت، نماز ظهر واجب می‌شود و نماز جمعه قضا ندارد[۷۷].

شرایط امام‌جمعه

امام‌جمعه دارای شرایطی است. امام‌خمینی شرایط امام‌جمعه را همان شرایط امام جماعت می‌داند که عبارت‌اند از:

عقل، ایمان، حلال‌زاده‌بودن و عدالت؛ چنان‌که بلوغ و مردبودن[۷۸] نیز شرط است و امامت کودکان و زنان در نماز جمعه صحیح نیست؛ گرچه کسی امامت آنها را در نماز جماعت بی‌اشکال بداند[۷۹]. فقیهان پیشین نیز به این شرایط تصریح کرده‌اند[۸۰].

نصب امام‌جمعه

در عصر حضور برپایی نماز جمعه به امامت سلطان عادل از شرایط نماز و از شئون امامت است[۸۱]. وحید بهبهانی معتقد است دراین‌باره حدود چهل ادعای اجماع وجود دارد[۸۲]. عمده دلیل آنان ضرورت اجتماعی و جلوگیری از اختلال نظام است که در فلسفه امامت دخالت دارد و نمی‌توان چنین امری را در برپایی نماز جمعه نادیده انگاشت[۸۳]. علاوه بر آن احادیث متعددی نیز دراین‌باره وجود دارد[۸۴].

در عصر غیبت در اینکه آیا فقها می‌توانند نماز جمعه برپا کنند تردید شده[۸۵] و برخی از فقها برپایی نماز جمعه را حرام دانسته‌اند[۸۶]. در برابر آنان، بسیاری از فقها قائل به جواز برپایی آن و نصب عام فقها درباره آن شده‌اند[۸۷] و محقق کرکی به‌تفصیل به این مطلب پرداخته و نتیجه گرفته است مشروعیت نماز جمعه در عصر غیبت برای فقیه، نظر بزرگانِ فقهای شیعه است[۸۸]. امام‌خمینی مانند جمعی از فقها[۸۹] قائل به جواز برپایی نماز جمعه در عصر غیبت شده و بر نقش ولی امر مسلمین تأکید کرده است[۹۰]. ایشان هرچند در تحریر الوسیله به این ویژگی اشاره نکرده است، ولی در جای دیگر آن را از شئون حاکم شمرده و تصریح کرده است بدون نصب از سوی ولی امر، تصدی و برپایی نماز جمعه از سوی دیگران جایز نیست[۹۱] و این خود حاکی از بُعد حکومتی نماز جمعه است. گسترش نماز جمعه و اهمیت آن در میان مردم، باعث شده است که بیشتر استفتائات از امام‌خمینی ناظر به مسائلی مانند منصب امامت جمعه[۹۲] و برپایی جانشین امامت جمعه[۹۳] و حضور زنان[۹۴] و اهتمام به بهره‌وری از خطبه‌ها[۹۵] بوده است.

بُعد سیاسی نماز جمعه

بسیاری از مسائل نماز جمعه که امام‌خمینی در تحریر الوسیله به آنها پرداخته، در دیگر کتاب‌های فقهی شیعه نیز دیده می‌شود؛ اما نکته مهمِ دیدگاه ایشان در تحریر الوسیله، توجه به بعد سیاسی نماز جمعه و خطبه‌های آن است. ایشان نماز جمعه را مانند حج از مواقف بزرگ و مراسم عبادی آن را دارای اهمیت سیاسی دانسته که متأسفانه مسلمانان از آن غافل‌اند و سپس تأکید کرده است اگر کسی اندک تأملی در احکام اسلامی کند درمی‌یابد اسلام دین سیاست است و هر کس خیال کند اسلام از سیاست جداست، ناآگاه است و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. ایشان همچنین تأکید کرده است امام‌جمعه باید ضمن خطبه‌اش مردم را به آنچه در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی به مصلحت دین و دنیای مردم است، مطلع سازد و از امور سیاسی و اقتصادی که در استقلال و آزادی آنان دخالت دارد، سخن گوید و آنان را از مداخله دولت‌های ظالم و استعمارگر در امور سیاسی ‌و اقتصادی که‌ منجر به استعمار و استثمار آنان است، آگاه گرداند[۹۶].

احیای نماز جمعه

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بحث از نماز جمعه در آثار امام‌خمینی منحصر در آثار مکتوب ایشان بود؛ اما پس از انقلاب اسلامی، این بحث روح تازه‌ای گرفت و امام‌خمینی آن را احیا کرد. نخستین امام‌جمعه‌ای که ایشان در تهران تعیین کرد، سیدمحمود طالقانی بود. طالقانی در روز پنجم مرداد 1358 در ماه مبارک رمضان نخستین نماز جمعه را در دانشگاه تهران اقامه کرد[۹۷]. در مراکز استان‌ها و برخی شهرها نیز امامان جمعه را امام‌خمینی منصوب ‌کرده است[۹۸].

آثار فردی و اجتماعی

امام‌خمینی نماز جمعه را محلی برای طرح مباحث سیاسی و هدایت جمعی[۹۹] و فرصتی برای آگاهی‌بخشی به مسائل اجتماعی، رفع اختلاف‌های مسلمانان و گرفتاری‌های آنان[۱۰۰] و موجب آشنایی مردم با وظایف خویش[۱۰۱] می‌دانست و بر این باور بود که امامان جمعه عامل تهذیب افراد و جامعه‌اند[۱۰۲]. ایشان از نماز جمعه با تعابیری همچون «دژ محکم»، «سنگر اسلامی»، «نمایش قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام»[۱۰۳]، «اجتماع سیاسی»[۱۰۴]، «فریضه الهی»[۱۰۵]، «امر مهم»[۱۰۶]، «در رأس همه امور»[۱۰۷]، «پایگاه بزرگ سعادت و سیاست اسلام»[۱۰۸] و «یکی از برکات بسیار عظیم اسلام»[۱۰۹] یاد کرده است. ایشان نماز جمعه را محل طرح مسائل و مشکلات سیاسی و اجتماعی مربوط به کشور و منطقه می‌دانست و معتقد بود برای حل این مشکلات باید راهکارهای آن نیز در نماز جمعه مطرح شود[۱۱۰]. ایشان نماز جمعه را پشتوانه محکم و عامل پیشبرد انقلاب اسلامی و بیداری مردم معرفی می‌کرد[۱۱۱]. این اهتمام ویژه ایشان به نماز جمعه و احیای مجدد آن و راهنمایی‌های ایشان که به تناسب اقتضائات زمان مطرح می‌شد، در بالندگی نماز جمعه و بیداری مردم، نقش ویژه‌ای داشت و ضامن بقای انقلاب اسلامی گردید؛ همچنین موجب شد تا ‌اندیشمندان آثار مختلفی را در خصوص تبیین اهمیت نماز جمعه تألیف کنند[۱۱۲].


پانویس

  1. ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، 1/479.
  2. ↑ فیومی، المصباح المنیر، 109.
  3. ↑ فراهیدی، کتاب العین، 2/128؛ زمخشری، الکشاف، 4/532؛ صالحی شامی، 1/278.
  4. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1/593.
  5. ↑ طبرسی، جوامع الجامع، 4/392.
  6. ↑ نجفی، جواهر الکلام، 11/133؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/218.
  7. ↑ کتاب مقدس، خروج، ب16، 29، ب20، 8 ـ 11 و ب35، 2 ـ 3.
  8. ↑ بطرس، قاموس، 396.
  9. ↑ کلینی، الکافی، 3/414.
  10. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/376.
  11. ↑ جمعه، 9.
  12. ↑ ابوحیان، البحر المحیط، 10/174.
  13. ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، 1/42؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، 4/302؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، 2/422.
  14. ↑ صدر، ماوراء الفقه، 2/247.
  15. ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1/344؛ شوکانی، نیل الأوطار، 3/283.
  16. ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، 38؛ جعفریان، دوازده رساله، 22 ـ 23.
  17. ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، 4/92؛ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، 287.
  18. ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، 38.
  19. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/309 ـ 310.
  20. ↑ طوسی، النهایه، 103؛ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/9 ـ 11؛ نجفی، جواهر الکلام، 11/130.
  21. ↑ آقابزرگ، الذریعة، 15/63.
  22. ↑ امام‌خمینی، وسیلة النجاة، 123 و 222.
  23. ↑ امام‌خمینی، التعلیقة، 272.
  24. ↑ امام‌خمینی، استفتائات، 1/267 ـ 268.
  25. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 9/333، 492 و 10/16، 341.
  26. ↑ جعفریان، دوازده رساله، 27 ـ 28.
  27. ↑ الگار، حیاء نماز جمعه، 2/431.
  28. ↑ جعفریان‌، صفویه، 1/270 ـ 272.
  29. ↑ یزدی، نقش روحانیت، 84.
  30. ↑ شهید ثانی، 1/173؛ خویی، موسوعه، 11/13 ـ 14.
  31. ↑ 163.
  32. ↑ 265.
  33. ↑ المبسوط، 1/143.
  34. ↑ 1/292.
  35. ↑ شرائع الاسلام، 1/84.
  36. ↑ منتهی المطلب، 5/334.
  37. ↑ 1/173.
  38. ↑ 4/8.
  39. ↑ 9/355 ـ 356 و 378.
  40. ↑ فیض کاشانی، 1/17 ـ 18؛ مجلسی، 86/139 و 143.
  41. ↑ جمعه، 9.
  42. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/295 و 301.
  43. ↑ مجلسی، 86/124؛ بحرانی، 9/398.
  44. ↑ 1/281.
  45. ↑ 8/208 ـ 209.
  46. ↑ 3/250 ـ 251.
  47. ↑ 11/187.
  48. ↑ جمعه، 9.
  49. ↑ خویی، موسوعه، 11/15 ـ 17.
  50. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/295 و 301.
  51. ↑ خویی، موسوعه، 11/17 ـ 18.
  52. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/295 و 297.
  53. ↑ خویی، موسوعه، 11/24 ـ 25.
  54. ↑ برده‌نبودن.
  55. ↑ مسافرنبودن.
  56. ↑ کرکی، جامع المقاصد، 2/416.
  57. ↑ طوسی، الخلاف، 1/615 و 626؛ کرکی، جامع المقاصد، 2/416؛ عاملی، سیدمحمدجواد، 8/172.
  58. ↑ 5544 متر.
  59. ↑ تحریر الوسیله، 1/219.
  60. ↑ مفید، 164؛ حلی، محقق، شرائع الاسلام، 1/84؛ سلار، 77؛ ابن‌ادریس، 1/303.
  61. ↑ تحریر الوسیله، 1/218.
  62. ↑ طوسی، المبسوط، 1/143؛ ابن‌زهره، 90؛ سیستانی، 161.
  63. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/304 ـ 307.
  64. ↑ نجفی، جواهر الکلام، 11/198.
  65. ↑ تحریر الوسیله، 1/218.
  66. ↑ همان، 1/223.
  67. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/344.
  68. ↑ حلی، محقق، المعتبر، 2/283؛ بحرانی، 10/81.
  69. ↑ تحریر الوسیله، 1/218؛ بنی‌هاشمی، 1/846 ـ 848.
  70. ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/32 ـ 33؛ نجفی، جواهر الکلام، 11/208.
  71. ↑ تحریر الوسیله، 1/220.
  72. ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/35 ـ 36؛ بحرانی، 10/84 ـ 85؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/221.
  73. ↑ طوسی، النهایه، 105.
  74. ↑ ظهر شرعی.
  75. ↑ تحریر الوسیله، 1/221؛ بنی‌هاشمی، 1/849.
  76. ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، 2/35؛ خویی، توضیح المسائل، 129؛ سیستانی، 161.
  77. ↑ تحریر الوسیله، 1/224 ـ 225.
  78. ↑ ذکورت.
  79. ↑ همان، 1/226.
  80. ↑ حلی، محقق، شرائع الاسلام، 1/76؛ شهید اول، 1/188؛ نجفی، جواهر الکلام، 11/296 ـ 299.
  81. ↑ حلی، علامه، تذکره الفقهاء، 4/20؛ کرکی، رسائل، 1/194 و 204.
  82. ↑ الحاشیه، 3/193.
  83. ↑ همو، مصابیح، 1/393 ـ 397.
  84. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 7/305 ـ 306.
  85. ↑ وحید بهبهانی، الحاشیه، 3/181، عاملی، سیدمحمدجواد، 8/222 ـ 226.
  86. ↑ نجفی عراقی، 67.
  87. ↑ طوسی، الخلاف، 1/626؛ خویی، موسوعه، 11/38 ـ 39.
  88. ↑ رسائل، 1/144 ـ 145 و 160.
  89. ↑ حلی، علامه، مختلف الشیعه، 2/238 ـ 239؛ شهید اول، 1/186؛ فاضل مقداد، 1/231؛ ابن‌فهد، 1/414؛ میرزای قمی، 2/28 ـ 29.
  90. ↑ استفتائات، 1/268.
  91. ↑ همان؛ امام‌خمینی، صحیفه، 10/280.
  92. ↑ همان، 1/268.
  93. ↑ همان، 1/269.
  94. ↑ همان، 3/627.
  95. ↑ همان، 1/270.
  96. ↑ تحریر الوسیله، 1/221.
  97. ↑ میرابوالقاسمی، 210 و 211.
  98. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 9/257، 266، 319، 492 و....
  99. ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 4/452.
  100. ↑ همان، 4/447.
  101. ↑ همان، 10/17.
  102. ↑ همان، 19/134.
  103. ↑ همان، 9/492.
  104. ↑ همان، 18/425.
  105. ↑ همان، 10/225.
  106. ↑ همان، 17/212.
  107. ↑ همان، 18/195.
  108. ↑ همان، 20/287.
  109. ↑ همان، 17/104.
  110. ↑ همان، 4/447؛ 9/333 و 10/16.
  111. ↑ همان، 9/492 و 16/188.
  112. ↑ فیاضی؛ خسروی؛ محمودی.

منابع

  • قرآن کریم؛ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1403ق.
  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404‌ق.
  • ابن‌ادریس حلی، محمدبن‌منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
  • ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.
  • ابن‌زهره، سیدحمزة‌بن‌علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ اول، 1417ق.
  • ابن‌سعد، محمد، ترجمة الامام‌الحسین، تحقیق سیدعبدالعزیز الطباطبایی، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1415ق.
  • ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی ‌محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، 1412ق.
  • ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1404ق.
  • ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407ق.
  • ابن‌ماجه قزوینی، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا؛ ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
  • ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1420ق.
  • الگار، حامد، احیاء نماز جمعه، ترجمه محمدامین خوش‌لسان، چاپ‌شده در مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام‌خمینی و احیای تفکر دینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، 1377ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1372ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، 1379ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، 1386ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، 1389ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1380ش.
  • بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، تصحیح محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405ق.
  • بطرس، عبدالملک، قاموس الکتاب المقدس، بیروت، المشعل، چاپ ششم، 1981م؛ بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.
  • جعفریان، رسول، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه، قم، انصاریان، چاپ اول، 1381ش.
  • همو، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1379ش.
  • حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
  • حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1388ق.
  • همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
  • همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، 1412ق.
  • همو، نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1419ق.
  • حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408ق.
  • همو، المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق محمدعلی حیدری و دیگران، قم،‌ مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، 1407ق.
  • خسروی، موسی، اهمیت نماز جماعت و جمعه از دیدگاه قرآن و معصومین(ع)، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1375ش. خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخویی، المستند، الصلاة، ج11، تقریر مرتضی بروجردی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، 1430ق.
  • همو، توضیح المسائل، قم، لطفی، چاپ بیست و نهم، 1412ق.
  • زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
  • سلار، حمزةبن‌عبدالعزیز، المراسم العلویة و الاحکام النبویة فی الفقه الامامی، تصحیح محمود دبستانی، قم، حرمین، چاپ اول، 1404ق.
  • سید مرتضی، علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیه، اول، 1417ق.
  • سیستانی، سیدعلی، رساله توضیح المسائل، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ بیست و نهم، 1432ق.
  • شوکانی، محمد‌بن‌علی، نیل الأوطار من احادیث سید الاخیار، بیروت، دارالجیل، 1973م؛ شهید اول، محمدبن‌مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417ق.
  • شهید ثانی، زین‌الدین‌‌بن‌علی، رسائل الشهید الثانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1421ق.
  • صالحی شامی، محمدبن‌یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1414ق.
  • صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1420ق.
  • طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از نهج البلاغه، تصحیح سیدمحمدمهدی جعفری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، 1374ش.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
  • طبرسی، فضل‌بن‌حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1412ق.
  • طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق سیدعلی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407ق.
  • همو، المبسوط فی فقه ‌الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1387ق.
  • همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
  • عاملی، سیدمحمد‌بن‌علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، بیروت، آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1411ق.
  • عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419ق.
  • فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، تحقیق سیدعبداللطیف کوه‌کمره‌ای، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404ق.
  • فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، 1409ق.
  • فیاضی، مفید، نماز جمعه و آداب آن از دیدگاه امام‌علی(ع)، قم، مسجد جمکران، 1386ش.
  • فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا؛ فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، 1414ق.
  • کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1422ق.
  • کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، 1980م؛ کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوّم، 1414ق.
  • کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد حسون، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی و دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق.
  • کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
  • محمودی ارسنجانی، علی، اهمیت نماز و عالم برزخ، اهمیت جماعت جمعه و مسجد، قم، انتشارات امام علی(ع)، 1387ش.
  • مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
  • میرابوالقاسمی، سیدمحمدحسین، طالقانی فریادی در سکوت، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1382ش.
  • میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1417ق.
  • نجفی عراقی، عبدالنبی، المعالم الزلفی فی شرح العروة الوثقی، قم، المطبعة العلمیه، چاپ اول، 1380ق.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
  • وحید بهبهانی، محمدباقر، الحاشیة علی مدارک الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1419ق.
  • وحید بهبهانی، محمدباقر، مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، 1424ق.
  • یاقوت حموی، شهاب‌الدین بغدادی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م؛ یزدی، محمد، وظایف روحانیت، نقش روحانیت در نظام اسلامی؛ گزارشی از دوازدهمین گردهمایی سراسری ائمه جمعه، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، 1375ش.

 

پیوند به بیرون

حسینعلی برزگران، نماز جمعه دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص 111-119.

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=نماز_جمعه&oldid=13587»