محمدعلی اراکی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''محمدعلی اراکی'''، دوست دیرین [[امام‌خمینی]] و [[مرجعیت|مرجع تقلید]].

محمدعلی اراکی (عراقی)، در ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۳۱۲ق/ ۱۲۷۳ش در شهر [[اراک]] به دنیا آمد.<ref>انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۸.</ref> نام قدیم اراک، [[عراق]] ایران بود که در سال ۱۳۱۴ به اراک تغییر یافت<ref>سعیدی، اراک، ۷/۴۱۷.</ref> و از این‌رو محمدعلی عراقی نیز به اراکی شهرت یافت. پدرش احمدآقا، مشهور به میرزاآقا فراهانی از علمای مشهور آن سامان بود<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۸؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۵۱؛ اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۲–۶۵۳.</ref> و مادرش علویه‌آغابیگم از نوادگان [[امامزاده سیدحسن واقف]] بود و نسبش به [[امام‌سجاد(ع)]] می‌رسید.<ref>انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۸.</ref> اراکی در پنج‌سالگی به مکتبخانه رفت و از درس صابر اراکی (عراقی) و نیز شوهرخواهر خود به نام عمادی استفاده کرد.<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۳؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۹.</ref>

اراکی در نوجوانی وارد [[حوزه علمیه اراک]] شد و مقدمات علوم اسلامی را از سیدجعفر شیثی فرا گرفت<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۳.</ref> و مقطع سطح را در درس عباس ادریس‌آبادی و [[سیدمحمدتقی خوانساری]] شرکت کرد.<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۸؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۹–۱۱۷۰.</ref> وی سال‌ها در اراک از درس خارج [[آقانورالدین اراکی]] بهره برد<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۸؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۹.</ref> و از قدیمی‌ترین شاگردان [[عبدالکریم حائری یزدی]] در حوزه اراک و [[حوزه علمیه قم|قم]]<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۸؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۶۹–۱۱۷۰.</ref> و مورد توجه وی بود و در سفر تاریخی وی به [[قم]] در سال ۱۳۰۰ همراه و ملازم او بود.<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۸؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۵۰؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۱۷۲.</ref> وی بازبینی و اصلاح کتاب الصلاة حائری یزدی را همراه با [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] انجام داد.<ref>انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۷۰.</ref>

اراکی پس از تحصیل در حوزه علمیه اراک و قم، بیش از ۳۵ سال در حوزه قم تدریس کرد<ref>انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۷۰.</ref> و در زمان حضور مرجع تقلید وقت [[سیدحسین بروجردی]]، در کنار امام‌خمینی، از استادان مطرح [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] حوزه علمیه بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۱/۶۵.</ref> وی در غیبت سیدمحمدتقی خوانساری به جای او در [[مسجد امام‌حسن عسکری (قم)|مسجد امام‌حسن عسکری(ع)]] قم، به برپایی [[نماز جمعه]] می‌پرداخت و از اواخر سال ۱۳۲۳ امامت نماز جمعه را بر عهده گرفت.<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۶۹؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۷۳؛ مصلحی اراکی، ابوالحسن، خاطرات، ۶۶۵–۶۶۶.</ref> وی پس از وفات سیدمحمدتقی خوانساری (۱۳۷۱ق) به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.<ref>انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۷۰–۱۱۷۱؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ۵–۶.</ref> [[سیدمحسن خرازی]]، [[عبدالنبی نمازی]]، [[علی ثابتی]]، [[محمد یزدی]]، [[محسن حرم‌پناهی]]، [[یحیی انصاری شیرازی]]،<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۳/۷۲، ۱۰۲، ۱۲۸، ۱۷۴، ۵۰۷ و ۵۳۸.</ref> [[رضا استادی]]، [[محمد مؤمن]] و [[سیدمحمدعلی علوی گرگانی]]<ref>مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ۶؛ سلیمانی، یک قرن وارستگی، ۳.</ref> ازجمله شاگردان او هستند.

اراکی حدود ۳۵ سال در قم در مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، [[مدرسه فیضیه]] و [[حرم فاطمه معصومه(س)]]، نماز جماعت اقامه می‌کرد و در [[نماز جماعت]] او علمای بزرگ و مجتهدان قم شرکت می‌کردند.<ref>شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۷۳ و ۲/۶۹؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۶۶؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۲/۱۱۷۳.</ref> بنابر گزارش [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) در زمان بروجردی، اراکی یکی از استادان درس خارج حوزه بوده و در اراک و بروجرد نفوذ داشته است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱/۴۷ و ۱۱/۴۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۴/۴۷۳–۴۷۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] و سفر به شهر قم، در سلسله دیدار با مراجع و علما با حضور در خانه اراکی با او دیداری صمیمانه داشت. اراکی در این دیدار، برپایی نماز جمعه را به امام‌خمینی پیشنهاد کرد و ایشان را به سبب آنکه در راس [[حکومت اسلامی]] قرار داشت، سزاوارتر به برپایی این امر دانست؛ ولی امام‌خمینی بر تداوم برپایی نماز جمعه در قم به امامت اراکی تأکید کرد. اراکی پس از مدتی برپایی نماز جمعه در [[حرم فاطمه معصومه(س)]] به سبب کهولت سن، آن را ترک کرد.<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۷؛ مصلحی اراکی، ابوالحسن، خاطرات، ۶۶۶.</ref>

اراکی آشنایی خود با امام‌خمینی را از زمان تحصیل در حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ شمرده است و از رفاقت صمیمانه خود با ایشان به نیکی یاد کرده و گفته است همه‌روزه مسیری را در قم با هم دررفت و آمد بوده‌اند. وی که مراتب دینداری امام‌خمینی را ستوده است،<ref>اراکی، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۸۶؛ اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۴.</ref> تدوین [[کشف اسرار (کتاب)|کتاب کشف اسرار]] ایشان در رد کتاب اسرار هزارساله [[علی‌اکبر حکمی‌زاده]] را نشانه احساس دینی و مسئولیت‌شناسی ایشان شمرده است.<ref>اراکی، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۸۷.</ref> اراکی از تدریس کوتاه‌مدت [[تفسیر صافی]] برای امام‌خمینی خبر داده است که به پیشنهاد امام‌خمینی آغاز شد؛ ولی در ادامه، اراکی آن را تعطیل کرد.<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۴؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۶۳.</ref>

اراکی، امام‌خمینی را هم‌صحبت خود می‌خواند<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۴.</ref> و از فعالیت‌های سیاسی امام‌خمینی علیه [[رژیم پهلوی]] پشتیبانی می‌کرد. به دنبال اعلامیه برخی مراجع ازجمله امام‌خمینی در سال ۱۳۴۱ علیه [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، اراکی نیز طی تلگرامی به [[محمدرضا پهلوی]]، این لایحه را خلاف موازین شرع و باعث نارضایتی مردم دانست و خواستار لغو آن گردید.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۴۹؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۱۰۱.</ref> ساواک از جلسات محرمانه در خانه مراجع، ازجمله امام‌خمینی و اراکی دربارهٔ همین موضوع گزارش داده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱/۳–۴.</ref> پس از بازداشت و [[تبعید امام‌خمینی]] به [[ترکیه]] در سال ۱۳۴۳ نیز اراکی از ایشان حمایت می‌کرد.<ref>صدرایی خویی، یک قرن وارستگی، ۲/۹۵۲.</ref>

اراکی با اشاره به تأکید امام‌خمینی در اوایل شکل‌گیری [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] بر تربیت [[قاضی]] در [[حوزه‌های علمیه]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۲ و ۱۷/۲۳۹.</ref> از نفوذ بالای کلام ایشان در تمام مملکت سخن گفته و از بازبودن دست امام‌خمینی در تعیین قاضی در نواحی مختلف کشور ستایش کرده است.<ref>اراکی، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۸۸.</ref> او امام‌خمینی را با عباراتی چون مرد بسیار جلیل، مرد پاک، پاک‌نفس، شخص بزرگ، دارای پاکی ذاتی و درونی و محیّرالعقول ستایش کرده و تأکید کرده است در مدت پنجاه سال که با امام‌خمینی آشنایی داشته، جز [[تقوا]]، [[سخاوت]]، [[شجاعت]] و شهامت، بزرگی نفس و بزرگی قلب و شدت دیانت و جدّیت در علوم نقلی و عقلی و مقامات عالی، در ایشان نیافته است.<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۴–۶۵۵.</ref> او در دیدار با امام‌خمینی، ایشان را مجدد قرن و احیاگر مذهب دانست<ref>حائری شیرازی، مصاحبه، ۱۲؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ۷.</ref>؛ چنان‌که از ایشان به عنوان مردی به تمام معنا باتقوا و فداکار در راه [[اسلام]] یاد کرد که مردانه در مقابل [[کفر]] ایستادگی کرده و دستی غیبی و شگفت‌انگیز او را همراهی و او با نفوذ کلام خود، تمامی افراد مملکت را علیه [[محمدرضا پهلوی]] بسیج کرده است. به باور اراکی، امام‌خمینی جان در کفِ دست گذاشت و برای تبلیغ [[قرآن]] و دین حنیف اسلام، حاضر به شهادت شد و خداوند قوه غریبی در وجود او نهاد؛ همچنین جرئت، شجاعت و دیدی به او عطا کرد که به هیچ‌کسی نداده است. از نظر وی امام‌خمینی انسانی کم‌نظیر و مانند جدش [[امام‌علی(ع)|علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)]] هرگز هراسی به خود راه نداد.<ref>اراکی، فقهای نامدار، ۶۵۵.</ref> نیز وی به مناسبت چهلم [[رحلت امام‌خمینی]]، در پیامی از شخصیت ایشان با اوصاف بزرگ و ارزشمندی ستایش کرده است.<ref>عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۷۰؛ روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز محمدعلی اراکی را همراه دیرینه خود و عالم متقی می‌دانست و به او احترام می‌گذاشت؛ ازجمله در پاسخ به نامه اراکی از وی قدردانی کرد و یادآور شد پیروزی انقلاب اسلامی به قدرت والای اسلام و ایمان سرشار ملت و دعاهای خالص بندگان خالص خداوند، با ضایعات نسبتاً کم و دریافت‌های بسیار زیاد تحقق یافت. ایشان اظهار امیدواری کرد با دعاهای خالصانه اراکی و دیگر بندگان مخلص خدا، ثمرات بزرگ اسلامی بر آن مترتب شود. ایشان ابراز کرد احتیاج مبرم به دعاهای مبارک اراکی دارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۶۸.</ref>؛ چنان‌که ایشان در اواخر عمر خود در [[جماران]]، وقتی خبر آمدن اراکی به دیدار خود را شنید، لباس رسمی پوشید که نشانه احترام بسیار ایشان به اراکی بود و اراکی با دیدن امام‌خمینی، سه بار تکرار کرد: «السلام علیک یا ابن‌رسول‌الله». امام‌خمینی نیز در پاسخ، با عبارت «بقیة السَلَف» از اراکی ستایش کرده است.<ref>توسلی، مصاحبه، ۲/۱۱۱–۱۱۲؛ سلیمانی، یک قرن وارستگی، ۴؛ رجائی‌نژاد، این شرح بی‌نهایت، ۲۶.</ref>

اعضای [[مجلس خبرگان رهبری]] در سال ۱۳۶۲ افرادی را برای جانشینی امام‌خمینی بررسی کردند که اراکی یکی از این افراد بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۹۵۶.</ref> پس از [[ارتحال امام‌خمینی|درگذشت امام‌خمینی]]، بسیاری از مقلدان ایشان، به [[تقلید]] از اراکی رجوع کردند و طبق فتوای وی که باقی‌ماندن بر تقلید از مجتهد میت را جایز می‌دانست، بر تقلید از امام‌خمینی باقی ماندند.<ref>عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۷۰–۶۷۱.</ref> با درگذشت [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] در سال ۱۳۷۲، [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]]، ضمن تمجید از فقاهت تام، تقوا و عدالت محمدعلی اراکی، وی را مرجع متعین جهان تشیع معرفی کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۲۴۸.</ref>

محمدعلی اراکی سرانجام در شامگاه روز سه‌شنبه هشتم آذر ۱۳۷۳ پس از صد سال زندگی پرثمر درگذشت. پس از مراسم تشییع باشکوه در تهران و قم، پیکر وی در روز پنجشنبه دهم آذر در مسجد بالاسر در [[حرم فاطمه معصومه(س)]] در جوار قبر استاد خود حائری یزدی به خاک سپرده شد.<ref>عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۷۱؛ صدرایی خویی، یک قرن وارستگی، ۲/۹۵۶.</ref>

از اراکی آثار چندی بر جای مانده است که ازجمله عبارت‌اند از: تقریرات درس شیخ‌محمد سلطان‌العلما، تقریرات دروس فقه [[عبدالکریم حائری یزدی]] ([[بیع]]، [[خیارات]] و [[نکاح]])، نیز تقریرات درس [[اصول فقه]] وی، حاشیه بر درر الاصول وی، تقریرات درس [[فقه]] [[سیدمحمدتقی خوانساری]]، حاشیه بر [[عروه الوثقی]]، شرح عروة الوثقی، توضیح المسائل، مناسک حج، رساله استفتائات و مقدمه بر کتاب القرآن و العقل نوشته [[سیدنورالدین اراکی]].<ref>عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۶۶۲–۶۶۳؛ صدرایی خویی، یک قرن وارستگی، ۲/۹۵۳–۹۵۴؛ مصلحی اراکی، احمد، مصاحبه، ۸.</ref>