|
|
| (۳۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''جامعه مدرسین حوزه علمیه قم'''، تشکلی علمی، فرهنگی و سیاسی، متشکل از گروهی از عالمان فعال و استادان مبارز [[حوزه علمیه قم]].
| | {{جعبه اطلاعات کتاب |
| ==پیشینه==
| | | تصویر = |
| پس از سقوط [[رضاشاه پهلوی]] و کاهش فضای اختناق و [[استبداد]]، [[سیدحسین طباطبایی بروجردی]] در سال [[۱۳۲۳]]، با دعوت گروهی از علمای حوزه ازجمله [[امام‌خمینی]]، به [[قم]] رفت و مدیریت حوزه علمیه را بر عهده گرفت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۵.</ref> این اقدام نقش بسزایی در تثبیت و گسترش حوزه علمیه قم داشت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۰.</ref> گسترش کمی و کیفی حوزه و استقبال روزافزون مشتاقان تحصیل در آن، نیاز به برنامه‌ریزی و آسیب‌زدایی از حوزه را مطرح کرد؛ بر همین اساس بروجردی در سال [[۱۳۲۸]]، هیئتی با عنوان «هیئت مصلحین یا هیئت حاکمه» متشکل از جمعی از علمای برجسته حوزه ازجمله امام‌خمینی تشکیل داد،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۰ ـ ۳۱؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، ۵۰.</ref> اما طرح پیشنهادی این هیئت برای اصلاح حوزه، به دلایلی با موافقت ایشان مواجه نشد.<ref>مبرقعی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، ۸۰؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، ۵۰ ـ ۵۳.</ref>
| | | نام عنوان =جهاد اکبر یا مبارزه با نفس |
| پس از عدم موفقیت این طرح، گروهی از فضلای حوزه در دهه ۱۳۳۰، طرح اصلاح حوزه را پیگیری کردند که باز به توفیقی نرسیدند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۲.</ref> در کنار طرح‌های پیشنهادی، اقدام‌های ابتکاری و اصلاحی دیگری نیز انجام شد، مانند انتشار مجلات «[[درس‌هایی از مکتب اسلام]]» ([[۱۳۳۷]]) و «مکتب تشیع» (۱۳۳۸)، برپایی کلاس‌های آشنایی با علوم جدید برای پاسخگویی به شبهات و اجرای برنامه درسی منظم و جدید در [[مدرسه علوی قم]] ([[۱۳۴۰]]) (از مدارس زیر نظر [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]) که دیری نپایید و سپس اجرای همان برنامه در [[مدرسه حقانی]] (۱۳۴۲).<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۴ ـ ۴۷.</ref> از دیگر اقدامات اصلاحی برای ساماندهی برنامه‌های درسی طلاب و آماده‌کردن آنان برای امر تبلیغ، تأسیس [[دارالتبلیغ اسلامی]] به دست [[سیدکاظم شریعتمداری]] در سال [[۱۳۴۴]] بود.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۸۶ ـ ۲۹۲.</ref>
| | | نامهای دیگر = |
| == شکل‌گیری== | | | نام‌کتاب‌به‌فارسی = |
| پس از درگذشت بروجردی در فروردین [[۱۳۴۰]] و با توجه به تلاش رژیم پهلوی برای انتقال مرجعیت از قم، گروه‌های مختلف از فضلای حوزه علمیه قم برای روشن‌شدن مسئله مرجعیت جلسات پراکنده‌ای تشکیل دادند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸.</ref> گروهی از مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم در اطلاعیه‌های جداگانه‌ای، امام‌خمینی را مجتهد جایزالتقلید معرفی کردند؛<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۷ ـ ۳۸.</ref> به پیشنهاد [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و در جلسه‌ای که به دعوت او تشکیل شده بود، موضوع مرجع واحد با مرجعیت امام‌خمینی مطرح شد که حاضران نپذیرفتند؛ علاوه بر این پیشنهاد وی مبنی بر اتحاد مراجع نیز با مخالفت امام‌خمینی و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی]] نجفی روبه‌رو شد و بر همین اساس تا مدتی اداره شهریه قم، بر عهده سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۹.</ref>
| | | نویسنده = |
| جلسات هم‌فکری در میان فضلا و مدرسان، با محوریت مسائل مربوط به حوزه، تا مهر [[۱۳۴۱]] و آغاز اعتراض‌ها به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به رهبری امام‌خمینی، ادامه یافت. از این تاریخ به بعد، گروه‌های پراکنده مدرسان به یک جریان گسترده تبدیل و دغدغه‌ها و فعالیت‌های آنان بیشتر به مسائل سیاسی معطوف شد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۹ ـ ۵۰.</ref> به این ترتیب در مهر ۱۳۴۱، تشکل یا هیئت مدرسان، تأسیس شد و نخستین اطلاعیه خود را درباره لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با نام «مدرسین حوزه علمیه قم» منتشر کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۳ ـ ۵۴.</ref> این تشکل به دلیل احساس وظیفه و با هدف ایجاد هماهنگی میان مراجع و مدرسان حوزه در خصوص قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تشکیل شد. در کنار این تشکل، مجموعه‌ای یازده‌نفره شامل [[حسینعلی منتظری]]، [[احمد آذری قمی]]، [[ابراهیم امینی]]، [[مهدی حائری تهرانی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[سیدمحمد خامنه‌ای]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمدتقی مصباح یزدی]]، [[علی قدوسی]] و [[علی مشکینی]] که تا اندازه‌ای متأثر از تشکل مدرسان بود، زیر پوشش اصلاح حوزه، در اواخر سال [[۱۳۴۲]] تشکیل شد؛ ولی بیشتر، اهداف سیاسی را دنبال می‌کرد و جنبه سرّی داشت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۱/۲۰۹، ۲۱۱ و ۲۱۳ ـ ۲۱۴.</ref> اگرچه این هیئت کار خود را پس از یک سال متوقف کرد، اما به دلیل جایگاه محوری برخی از اعضای آن در میان فضلا و مدرسان، تا حد زیادی به انسجام «تشکل مدرسین» کمک کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۵.</ref>
| | | مترجم = |
| ==فعالیت‌ها== | | | ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها = |
| فعالیت‌های سیاسی تشکل مدرسین پس از [[تبعید]] امام‌خمینی از [[ترکیه]] به [[نجف]] در اواسط سال ۱۳۴۴ و دستگیری گروهی از مدرسان فعال، در اوایل سال [[۱۳۴۵]] رو به کاهش گذاشت؛ با این حال، در مواقع لزوم، جلساتی با حضور چهار تا پنج تن از اعضا تشکیل می‌شد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۶ ـ ۶۷.</ref> در این دوره برخی از اعضا مانند [[حائری تهرانی]]، خامنه‌ای، [[سیدمحمدرضا سعیدی]] و هاشمی رفسنجانی به دلیل خروج از قم و رفتن به [[تهران]] و [[مشهد]] از جلسات و فعالیت‌های مدرسان، فاصله گرفتند و جمعی دیگر مانند [[مسلم ملکوتی]] و حسین راستی کاشانی، [[محمد مؤمن]] و [[سیدابوالفضل موسوی تبریزی]] به تشکل پیوستند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۷.</ref> هسته اولیه [[جامعه روحانیت مبارز تهران]] نیز در همین زمان با حضور هاشمی رفسنجانی، خامنه‌ای، سعیدی و حضور جمعی از روحانیان مبارز تهران شکل گرفت.<ref>هاشمی رفسنجانی، خاطرات، ۴۳ ـ ۴۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جامعه روحانیت مبارز تهران}}
| | | تاریخ نگارش = |
| در این دوره تا سال [[۱۳۵۶]]، جدای از کناره‌گرفتن برخی از مدرسان از فعالیت‌های سیاسی و اشتغال به دروس حوزوی، سه رویکرد کلی در میان مدرسین در برابر رژیم وجود داشت:
| | | موضوع =سخنرانی‌های [[امام‌خمینی]] |
| # گروهی به فعالیت مستقیم سیاسی در قالب سخنرانی، تنظیم و نشر اعلامیه، ایجاد هماهنگی میان مبارزان و رسیدگی به وضعیت آنان پرداختند و در این راه، متحمل زندان و تبعید شدند.
| | | سبک = |
| # گروه دیگر علاوه بر همراهی کلی در مبارزات و اهتمام به فعالیت‌های حوزوی، اولویت برنامه‌های خود را به فعالیت‌های فرهنگی، تربیت نیروهای فکری و کادرسازی اختصاص دادند.
| | | زبان = فارسی، عربی، انگلیسی، ایتالیایی، اردو، ترکی استانبولی و آذری |
| # گروه سوم که به لحاظ شمار از دو دسته اول بیشتر بودند، به هر دو مسئله می‌پرداختند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۸.</ref> درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] و [[قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶]] {{ببینید|متن=ببینید|مقاله نوزده دی}} که اوج‌گیری نهضت امام‌خمینی در این سال را درپی‌داشت، موجب انسجام بیشتر مدرسین و تشکیل منظم جلسات در خانه اعضا و موضع‌گیری آنان درباره حوادث سیاسی کشور شد و این تشکل، اعلامیه‌هایی با نام مدرسین و فضلای حوزه علمیه قم صادرکرد. پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]]، جامعه مدرسین به طور رسمی فعالیت خود را به شکل یک واحد حقوقیِ ثبت‌شده آغاز کرد و از آن پس با نام رسمی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در عرصه‌های گوناگون حوزوی و اجتماعی فعالیت کرد.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۴۳ ـ ۴۹۷.</ref>
| | | ویراستار = |
| ==اساسنامه و پایه‌گذاران==
| | | به تصحیح = |
| درباره تاریخ تدوین اساسنامه برای جامعه مدرسین اختلاف نظر وجود دارد. از نظر برخی، نخستین اساسنامه جامعه مدرسین، همان اساسنامه تدوین‌شده برای «هیئت مدرسین»، یا جمعیت یازده نفره در سال ۱۳۴۳ است.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۳.</ref> این اساسنامه در ۹ فصل و ۶۳ ماده به ضمیمه آئین‌نامه انضباطی تدوین شد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۴.</ref> اما بعضی معتقدند این هیئت، غیر از جامعه مدرسین بود.<ref>منتظری، ۱/۲۱۳.</ref> و اساسنامه جامعه مدرسین پس از پیروزی انقلاب اسلامی،<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۸.</ref> در (۲۸/۵/۱۳۵۸) در دو فصل و ۳۸ ماده و ۳ تبصره تنظیم شد و با امضای [[علی مشکینی]]، حسینعلی منتظری، ابراهیم امینی و احمد آذری قمی به عنوان هیئت مؤسس به تصویب رسید.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۵.</ref>
| | | به کوشش =[[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] |
| پس از مراحل تکمیل اساسنامه که حدود دو سال به طول انجامید، با اضافه‌شدن یا انصراف برخی از اعضا سرانجام در ۳/۵/۱۳۶۰ اساسنامه جدید با امضای شش نفر از علما، (علی مشکینی، محمد فاضل، [[محمد یزدی]]، احمد آذری قمی، [[احمد جنتی]] و [[ابوالقاسم خزعلی]]) به تصویب رسید.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۵ ـ ۵۰.</ref> و در ۱۷/۵/۱۳۶۰ در اداره ثبت اسناد قم ثبت شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۶۷.</ref>
| | | طراح جلد = |
| ===نخستین اعضای جامعه مدرسین=== | | | تعداد جلد = |
| در این اساسنامه اسامی برخی از اعضای اولیه جامعه مدرسین آمده است:
| | | تعداد صفحات =۷۲ صفحه |
| # ناصر مکارم شیرازی.
| | | قطع = |
| # جعفر سبحانی.
| | | مجموعه = |
| # محسن حرم‌پناهی.
| | | نسخه‌الکترونیکی = |
| # مهدی حائری تهرانی.
| | | ناشر = |
| # احمد آذری قمی
| | | محل نشر = |
| # سیدمهدی روحانی.
| | | تاریخ نشر =سال ۱۳۷۲ تا سال ۱۳۹۶ |
| # سیدموسی زنجانی.
| | | نوبت چاپ = ۳۲ بار |
| # حسینعلی منتظری.
| | | شمارگان = |
| # عبدالرحیم ربانی شیرازی.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۵۸.</ref>
| | | شابک = |
| منتظری در خاطرات خود از افراد دیگری چون اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه‌ای، ابوالفضل خوانساری، [[سیدمحمد ابطحی کاشانی]]، علی مشکینی، [[علی احمدی میانجی]]، ابراهیم امینی، [[جعفر سبحانی]]، [[محمد فاضل لنکرانی]]، [[محمد شاه‌آبادی]]، [[هاشم تقدیری]]، [[عباس محفوظی]]، [[محمدمهدی ربانی املشی]]، [[حسین نوری همدانی]]، [[محمدعلی گرامی]]، [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]]، [[جلال طاهرشمس]]، [[محمد محمدی گیلانی]]، ابوالقاسم خزعلی، احمد جنتی، [[عبدالعظیم محصلی]]، [[سیدمحمدباقر سلطانی]]، [[مرتضی حائری یزدی]] و دیگران نام برده است که برخی فعال و دایمی بودند و بعضی دیگر حضور موقت داشتند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۱/۲۱۲ ـ ۲۱۳.</ref> این گروه در سال [[۱۳۵۸]] پس از تغییرات بسیار در تعداد اعضا، با ۲۶ نفر کار خود را آغاز کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref> در سال [[۱۳۶۱]] اعضای جامعه به ۳۹ نفر افزایش یافت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۱۳۲ ـ ۱۳۴.</ref> و در سال‌های بعد، در چند نوبت، اعضای جدیدی به آن افزوده شدند و برخی از اعضای اولیه، از آن کناره گرفتند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۱۳۴ ـ ۱۴۱.</ref>
| | | نوع رسانه = |
| طبق اساسنامه جامعه مدرسین، هدف کلی تشکیل جامعه، تمرکز تلاش‌های فکری، مادی، معنوی و سیاسی گروهی از استادان و فضلای حوزه‌های علمیه است که علاقه‌مند به بهتر شناختن و شناساندن دین مبین [[اسلام]] و اجرای تعالیم آن در همه جوامع بشری‌اند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۵۰ ـ ۵۴.</ref><br>
| | | وبسایت ناشر = |
| ==مدرسین حوزه در دوران مبارزه== | | | مشخصات نشر = |
| حضور فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم در عرصه مبارزه با رژیم پهلوی، با معرفی امام‌خمینی با عنوان مجتهد جایزالتقلید در سال ۱۳۴۰ پس از رحلت بروجردی آغاز شد و در قضیه انجمن‌های ایالتی ولایتی به صورت چشمگیری افزایش یافت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۷ ـ ۳۸.</ref> در این زمان، سازماندهی، برنامه‌ریزی، تکثیر اعلامیه‌ها و اطلاعیه‌ها و پخش آن از طریق نمایندگی‌های مجله مکتب تشیع که به صورت شبکه‌ای فراگیر در سراسر کشور درآمده بود، انجام می‌شد و تجمعات، افشاگری‌ها، سخنرانی‌ها و بسیاری اقدامات دیگر برای مقابله با رژیم را مدرسان حوزه انجام می‌دادند.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۲۰ ـ ۱۲۱؛ منتظری،بخشی از خاطرات، ۱/۲۱۰ ـ ۲۱۳؛ موسوی تبریزی، خاطرات، ۱۰۹ ـ ۱۱۰.</ref> نشریه مکتب تشیع پیش از رحلت بروجردی، به کمک نسل جوان حوزه و با هدف ایجاد شبکه سراسری ارتباطی منتشر شد؛ چنان‌که علاوه بر انتشار مقالات متنوع و آماده‌کردن افکار مردم، با پذیرش نمایندگی در سراسر کشور و حتی خارج از کشور، شبکه‌ای فرهنگی سیاسی تنظیم شد که به هنگام نیاز از آن استفاده می‌شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۳.</ref>
| | }} |
| پس از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، مدرسان حوزه علمیه با هماهنگی و همکاری با مراجع، با انتشار مقاله و نقد حقوقی مصوبه و سخنرانی، علیه لایحه موضع گرفتند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ ـ ۳/۷۵ ـ ۸۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۸۴ ـ ۹۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}} فضلا و مدرسان در رویدادهای سیاسی دیگر همچون [[رفراندوم]] لوایح ششگانه، واقعه [[پانزده خرداد]] و قضیه [[کاپیتولاسیون]] نیز با اعلام موضع انفرادی و گاهی جمعی، به فعالیت سیاسی خود ادامه دادند.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۸.</ref> در جریان رفراندوم انقلاب سفید، مدرسان حوزه علمیه قم، ضمن سفر به شهرهای مختلف، به انتشار اعلامیه‌های تحریم رفراندوم از سوی مراجع تقلید و تشکیل اعتصاب و تجمع برای مخالفت با رفراندوم پرداختند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۰۲ ـ ۱۰۹؛ خزعلی، خاطرات، ۱۰۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مقاله انقلاب سفید}} در این روزها [[مدرسه فیضیه]] نقش یک حزب زنده و فعال را داشت که مرکز بحث‌ها و جلسات بود و سفرهای تبلیغی طلاب نیز موجب می‌شد مسائل سیاسی حوزه به‌سرعت در سراسر کشور منعکس شود.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۲۷ ـ ۱۲۸.</ref>
| | '''جهاد اکبر یا مبارزه با نفس'''، تقریرات بخشی از پندهای اخلاقی اجتماعی [[امام‌خمینی]]؛ فارسی. |
| با زندانی‌شدن امام‌خمینی پس از سخنرانی روز عاشورا سال ۱۳۴۲، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای آزادی ایشان از زندان، مهاجرت علما از شهرهای مختلف به تهران بود که مدرسان حوزه در ایجاد انگیزه برای مهاجرت برخی از علما نقش داشتند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۳۳ ـ ۱۳۴.</ref> دیگر اقدام مهم مدرسان به همراه علمای دیگر، تأکید بر مرجعیت امام‌خمینی با صدور بیانیه‌ها و فرستادن تلگرام‌ها برای جلوگیری از محاکمه ایشان به دست رژیم پهلوی بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۳۸ ـ ۱۳۹؛ یزدی، خاطرات، ۳۱۸ ـ ۳۱۹.</ref> افشاگری‌ها، سخنرانی‌ها و فراهم‌کردن زمینه مهاجرت علما و فضلا به تهران و صدور اعلامیه‌هایی مبنی بر لزوم آزادی امام‌خمینی، در نهایت منجر به آزادی ایشان شد.<ref>مرکز اسناد، ۳/۸۳؛ موسوی تبریزی، خاطرات، ۱۴۰ ـ ۱۴۳ و ۱۴۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} استقبال از امام‌خمینی و برپایی جشن آزادی ایشان در سال [[۱۳۴۳]]<ref>یزدی، خاطرات، ۳۱۹؛ موسوی تبریزی، خاطرات، ۱/۱۴۶.</ref> و برپایی مجالس عزا برای گرامی‌داشت شهدای پانزده خرداد، برقراری تماس میان علمای شهرستان‌ها با امام‌خمینی به عنوان رهبر مبارزه، ازجمله اقدامات مدرسان حوزه، پس از آزادی امام‌خمینی از حصر بود.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ ـ ۳/۳۵۸ ـ ۵۶۷.</ref>
| |
| مخالفت امام‌خمینی با لایحه کاپیتولاسیون و سخنرانی علیه آن، {{ببینید|متن=ببینید|مقاله کاپیتولاسیون}} بار دیگر امام‌خمینی را در کانون مبارزه قرار داد و مدرسان، اعلامیه و سخنرانی ایشان را به صورت گسترده در تهران و دیگر مناطق کشور پخش کردند.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۷؛ مسعودی خمینی، خاطرات، ۲۹۶ ـ ۲۹۹.</ref> پس از دستگیری امام‌خمینی، مدرسان قم، فعالیت خود را برای جلب حمایت مراجع و تلاش برای آزادی ایشان آغاز کردند <ref>یزدی، خاطرات، ۳۲۵.</ref>
| |
| مکاتبه و مراوده اعضای مدرسان حوزه با امام‌خمینی در نجف پس از تبعید ایشان و تلاش برای تبلیغ مرجعیت امام‌خمینی پس از رحلت [[سیدمحسن حکیم]] در سال [[۱۳۴۹]] و صدور اعلامیه‌ای با امضای دوازده تن از مدرسان برجسته مبنی بر اعلمیت امام‌خمینی، ازجمله اقدامات مدرسان حوزه بود.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات، ۳۰۱؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات، ۲/۷۷ ـ ۸۱.</ref> که در نتیجه آن سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) حکم بازداشت دوازده تن از آنان را صادر و برخی را دستگیر و تبعید کرد و برخی را تحت تعقیب قرار داد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۴ ـ ۲۶۵.</ref>
| |
| فعالیت‌های مدرسان در سال‌های ۱۳۴۹ ـ ۱۳۵۲ تا حدودی تحت الشعاع سه مسئله انتشار کتاب شهید جاوید، فعالیت‌های سازمان مجاهدین خلق {{ببینید|متن=ببینید|مقاله سازمان مجاهدین خلق ایران}} و برنامه‌های [[حسینیه ارشاد]] و سخنرانی‌های علی شریعتی،{{ببینید|متن=ببینید|شریعتی، علی}} واقع شد. موضوع یکی از جلسات مدرسین حوزه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، اعلام نظر درباره مباحث مطرح‌شده از سوی شریعتی و اختلافات به‌وجودآمده در این زمینه بود که نظر برخی از علما بر صدور حکم تکفیر قرار داشت؛ ولی به اقتضای مصلحت و با الگوگیری از سکوت امام‌خمینی دراین‌باره، از هر گونه اعلام نظری خودداری شد.<ref>یزدی، خاطرات، ۴۸۱ ـ ۴۸۲.</ref> علاوه بر فعالیت‌های جمعی و گروهی تشکل مدرسان، بسیاری از آنان در فاصله سال‌های ۱۳۴۳ ـ ۱۳۵۶، فعالیت‌های فردی سیاسی نیز در مناطق مختلف کشور داشتند که به بازداشت و تبعید آنان انجامید.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۳۶ ـ ۴۶۲.</ref>
| |
| پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۵۶ و آغاز مرحله جدیدی در نهضت، فعالیت جمعی مدرسین حوزه علمیه قم دوباره آغاز شد و نخستین اقدام رسمی آنان برگزاری مراسم ختم به مناسبت چهلمین روز رحلت وی بود. پس از پایان این مراسم که با حضور همه مراجع بزرگ قم برگزار شد، رژیم پهلوی سخنرانان این جلسه، محمدجواد حجتی کرمانی، محمدمهدی ربانی املشی و [[صادق خلخالی]] را دستگیر و تبعید کرد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات، ۱/۳۸۲ ـ ۳۸۳.</ref> مدرسان حوزه همچنین در واکنش به مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، با تشکیل جلسه و تعطیلی دروس حوزه، در شکل‌گیری قیام ۱۹ دی {{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی}} و حوادث پس از آن که نقطه عطف نهضت شد، نقشی تعیین‌کننده داشتند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴ ـ ۴۷۶.</ref>
| |
| یکی از مهم‌ترین بیانیه‌های مدرسین حوزه در طول دوران مبارزات، اعلامیه خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت در ۲۹/۹/۱۳۵۷ پس از تظاهرات عاشورا {{ببینید|متن=ببینید|مقاله تاسوعا و عاشورا}} بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶۲ ـ ۵۶۴؛ مسعودی خمینی، خاطرات، ۴۰۰ ـ ۴۰۱؛ یزدی، خاطرات، ۲۶۵ ـ ۲۶۷.</ref> این اعلامیه پس از پیام امام‌خمینی به علما مبنی بر خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت، صادر شد و به امضای بیش از صد تن از علمای سرشناس شهرهای مختلف رسید و در مراسم سالگرد شهدای ۱۹دی در قم، قرائت شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات، ۱/۴۷۷ ـ ۴۷۸.</ref>
| |
| پس از خروج محمدرضا پهلوی از ایران و اعلام آمادگی امام‌خمینی برای بازگشت،{{ببینید|متن=ببینید|امام‌خمینی}} مدرسان حوزه جلسات متعددی برای باشکوه‌ترکردن مراسم استقبال از ایشان برپا کردند و با گمان ورود مستقیم امام‌خمینی به قم، کمیته استقبال از ایشان در این شهر تشکیل شد؛ اما پس از آگاهی از اقامت موقت ایشان در تهران، مدرسان ضمن همکاری با کمیته استقبال تهران، به همراه علمای انقلابی دیگر سخنرانی‌های اعتراض‌آمیز و سپس تحصن در دانشگاه تهران را در دستور کار خود قراردادند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۰۲ ـ ۶۰۴ و ۶۰۸ ـ ۶۱۶.</ref>
| |
| پس از بازگشت امام‌خمینی و انتصاب [[مهدی بازرگان]] به نخست‌وزیری دولت موقت، مدرسین حوزه علمیه قم با فرستادن پیام تبریک برای بازرگان در ۱۹/۱۱/۱۳۵۷ و برنامه‌ریزی برای برگزاری راهپیمایی در حمایت از دولت موقت، از این انتخاب پشتیبانی کردند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۱۹.</ref> روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدرسین برای رفع مشکلات پیش رو هر روز جلسه داشت. برخی از این جلسات در مدرسه فیضیه تشکیل می‌شد.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات، ۲/۳۲۱ ـ ۳۲۳.</ref>
| |
|
| |
|
| ==فعالیت‌های پس از انقلاب== | | == مقدمه == |
| از اقدامات مهم جامعه مدرسین پس از پیروزی انقلاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:
| | برترین [[جهاد]] در [[اسلام]]، جهاد با نفس است که در [[حدیث]] معروف [[پیامبر اکرم(ص)]] از آن به جهاد اکبر تعبیر شده‌است؛ در حالی‌که آن حضرت جهاد با [[دشمن]] را [[جهاد اصغر]] نامیده‌است<ref>صدوق، الامالی، ۴۶۶–۴۶۷.</ref>{{سخ}} |
| # بررسی و اظهار نظر درباره پیش‌نویس قانون اساسی که به فرمان امام‌خمینی در پاریس تهیه شده بود <ref>یزدی، خاطرات، ۵۲۳ ـ ۵۲۴.</ref>
| | امام‌خمینی نیز همواره سفارش به تهذیب و تزکیه نفس، تحصیل آداب شرعی و معارف الهی را مقصد اصلی [[بعثت پیامبران(ع)]] می‌دانست و دستیابی به فضایل اخلاقی را به‌ویژه برای طلبه‌های [[علوم دینی]] و روحانیون لازم می‌شمرد و عدم [[تهذیب]] آنان را موجب انحراف و بدبینی مردم به اسلام و [[روحانیت]] قلمداد می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۱۱–۱۲.</ref>{{سخ}} |
| # معرفی نامزدهای مورد اعتماد خود برای مجلس خبرگان قانون اساسی پس از ائتلافی که به توصیه امام‌خمینی و در حضور ایشان با دیگر گروه‌های وفادار به انقلاب صورت گرفت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۵۷۰ ـ ۵۷۳.</ref>
| | از این‌رو به مناسبت‌های گوناگون مانند آغاز سال تحصیلی به‌منظور تهذیب نفس طلبه‌های علوم دینی و روحانیون، به بیانات اخلاقی و موعظه و تذکر نیز می‌پرداخت<ref>مختاری، نگاهی به آثار اخلاقی امام، ۲۰.</ref> و مواردی از صفای نفس کسانی چون [[شیخ طوسی]] و [[شیخ انصاری]] و تلاش آنان در راه خودسازی را، برای طلبه‌ها بیان می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۱۸–۲۵.</ref> |
| # معرفی حسن حبیبی برای انتخابات نخستین دوره ریاست‌جمهوری، پس از انصراف [[جلال‌الدین فارسی]] (نامزد پیشین جامعه مدرسین)<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۶۳۵.</ref> جامعه مدرسین در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۵۸، به توصیه امام‌خمینی، هیچ نامزدی تعیین نکرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۰.</ref> در دومین دوره انتخابات مجلس در سال [[۱۳۶۳]] نیز تصمیم اولیه جامعه مدرسین، عمل به دستور پیشین امام‌خمینی و معرفی‌نکردن نامزد برای انتخابات بود؛ اما با توجه به احساس خطری که در مورد اوضاع کشور و سیاست‌های دولت وقت به‌خصوص در زمینه مسائل اقتصادی می‌کرد، پس از اجازه گرفتن از امام‌خمینی و تأکید ایشان بر حضور در صحنه و دخالت در امور، به‌ویژه انتخابات، جامعه مدرسین مقدمات حضور در انتخابات را فراهم کرد؛ اما پس از حضور فعال جامعه روحانیت مبارز تهران {{ببینید|متن=ببینید|جامعه روحانیت مبارز تهران}} در عرصه انتخابات و پدیدآمدن شائبه انحصارطلبی روحانیت و محدودشدن آزادی انتخاب مردم، امام‌خمینی در رأی خود تجدید نظر کرد و جامعه مدرسین را از ارائه فهرست سراسری در انتخابات منع کرد. اعضای جامعه مدرسین در صدد دیدار با امام‌خمینی و طرح دیدگاه‌ها و دلایل خود برای حضور در انتخابات برآمدند که ایشان اجازه ملاقات نداد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۷ ـ ۷۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۴۶۵.</ref> جامعه مدرسین با پذیرش نظر امام‌خمینی، در این دوره و دوره‌های بعد، از معرفی نامزد خودداری و تنها به بیان معیارهای نامزدهای اصلح بسنده کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۹ ـ ۷۲۲.</ref>
| |
| # پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش جامعه مدرسین برای گسترش فعالیت‌های علمی و فرهنگی، منجر به شکل‌گیری دو بخش عمده تبلیغات و انتشارات در حوزه علمیه قم شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۳۹.</ref> دفتر انتشارات اسلامی که در سال ۱۳۵۸ با اجازه گرفتن از امام‌خمینی تشکیل شد.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۱۶۵.</ref> نشر آثار حوزوی و کتاب‌های درسی و احیای علوم و معارف [[اهل بیت(ع)]] را در برنامه کار خود قرار داد و با چاپ آثار علمای بزرگ اسلام در موضوعات مختلفی چون [[فقه]]، [[اصول]]، [[تفسیر]]، ا[[خلاق]]، [[کلام]]، [[فلسفه]]، [[ادبیات]]، [[تاریخ]] و [[سیاست]] گام بزرگی در احیای این آثار برداشت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۴۲.</ref>
| |
| # در بهمن ۱۳۵۸ تفکر اصلاح حوزه و نظم‌بخشیدن به آن، دوباره مورد توجه جامعه مدرسین قرار گرفت و پس از دیدار اعضای جامعه با حسینعلی منتظری و طرح موضوع اصلاح حوزه، جامعه مدرسین پیشنهاد تشکیل شورای مدیریت حوزه با حضور نمایندگانی از سوی امام‌خمینی و سیدمحمدرضا گلپایگانی را با امام‌خمینی در میان گذاشت و پس از موافقت امام‌خمینی و گلپایگانی شورای مدیریت حوزه {{ببینید|متن=ببینید|شورای مدیریت حوزه علمیه قم}} در دی ۱۳۵۹ فعالیت خود را آغاز کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۶۴؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۱۶۰.</ref>
| |
| # پس از فرمان امام‌خمینی برای تشکیل [[شورای انقلاب فرهنگی]] در ۲۳/۳/۱۳۵۹،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۴۳۱ ـ ۴۳۲.</ref> جامعه مدرسین در دیدار با ایشان در هفدهم آذر ۱۳۶۰ از ایشان درخواست کرد تا نمایندگانی از میان فضلای حوزه برای شرکت در جلسات ستاد انقلاب فرهنگی تعیین شوند. امام‌خمینی در این دیدار تأکید کرد استادان ستاد انقلاب فرهنگی با مدرسان حوزه علمیه مشورت خواهند کرد و مدرسان هم افرادی را برای همکاری انتخاب کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۴۰۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۸۰ ـ ۷۸۱.</ref>
| |
| # پس از یک سلسله اقدامات سیدکاظم شریعتمداری که مشکلات زیادی برای کشور و نظام به‌وجود آورد، جامعه مدرسین با صدور اعلامیه در ۳۱/۱/۱۳۶۱ عدم صلاحیت وی برای مرجعیت را اعلام کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۱۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید| شریعتمداری، سیدکاظم}}
| |
| # پس از تأکید امام‌خمینی در ۳۱/۵/۱۳۶۱ بر ضرورت تحول در نظام قضایی کشور و درخواست از جامعه مدرسین برای جدیت در تعیین قضاتِ باصلاحیت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۴۲۳ ـ ۴۲۶.</ref> جامعه مدرسین از افراد واجد شرایط دعوت به همکاری کرد و با تشکیل دفتر جذب و گزینش قضات، به ثبت‌نام و اعزام داوطلبان قضاوت پرداخت. فعالیت این دفتر تا سال [[۱۳۸۲]] ادامه داشت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۳۲ ـ ۸۳۸.</ref>
| |
| # در مهر [[۱۳۶۲]] انتشار مجله «نور علم»، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، با هدف انتشار آرا و افکار جامعه مدرسین در سطح جامعه آغاز شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۹۱ ـ ۸۹۲.</ref>
| |
| # در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جامعه مدرسین ضمن حمایت از سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی و تأکید بر عدم جنگ‌طلبی ایران طبق سیاست‌های اسلامی، اذعان داشت در مقام دفاع در مقابل حمله دشمن، راهی جز تنبیه متجاوز و گرفتن خسارت نخواهد بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۶/۱۱۰ ـ ۱۱۲.</ref> پس از قبول [[قطعنامه ۵۹۸]] نیز جامعه مدرسین با اعلام همراهی و اطاعت از فرمان امام‌خمینی، پیروی از فرمان ایشان را [[واجب]] شرعی شمرد و برای تلاش مضاعف در ارشاد جوانان حوزه و دانشگاه اعلام آمادگی کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۶/۳۳۹.</ref>
| |
|
| |
|
| ==اختلاف نظر با دیگر نهادها== | | == معرفی کتاب == |
| پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دو نوع دیدگاه و تفکر درباره مسائل کلان اقتصادی همچون مالکیت‌های بزرگ، اداره مراکز مهم اقتصادی، [[عدالت اجتماعی]] و میزان اختیارات و مداخله دولت در اقتصاد به وجود آمد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۴۲ ـ ۴۴۶.</ref> جامعه مدرسین و جامعه روحانیت مبارز تهران، به عنوان نمایندگان حوزه علمیه و مجموعه موسوم به جناح راست که [[شورای نگهبان]] را نیز در اختیار داشت، بر اساس مبانی فقهیِ فردمحور، خواستار عدم دخالت گسترده دولت در اقتصاد، عدم کنترل تجارت خارجی و داخلی و دفاع از مالکیت خصوصی بودند.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم تحولات حوزه علمیه قم ۲۲۳ ـ ۲۲۴؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۲/۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref> خط مشی دولت میرحسین موسوی و مجمع روحانیون مبارز که در سال [[۱۳۶۷]] از جامعه روحانیت مبارز جدا شد و به طور کلی جناح موسوم به چپ، در برابر این دیدگاه قرار داشت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۲۲۴.</ref> این جناح بر اساس مبانی فقهی جمع‌محور، از مداخله همه‌جانبه دولت در اقتصاد، ملی‌کردن تجارت خارجی، محدودکردن مالکیت خصوصی و کنترل سرمایه‌داران دفاع می‌کرد و سیاست‌ها و برنامه‌های خود را با توجه به جهت‌گیری‌های قانون اساسی، حمایت امام‌خمینی و شرایط جنگی کشور به پیش می‌برد.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۲/۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref>
| | کتاب جهاد اکبر یا مبارزه با نفس شامل بیانات اخلاقی امام‌خمینی است که در [[مسجد شیخ انصاری]] [[نجف اشرف]]، در آستانه [[ماه رمضان]] و روزهای دیگر ایراد شده و [[سیدحمید روحانی]] (زیارتی)، یکی از شاگردان جوان امام‌خمینی {{ببینید|متن=ببینید| سیدحمید روحانی}} آن را تقریر و تنظیم کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب جهاد اکبر تألیف امام‌خمینی، ۸.</ref> مطالب این کتاب به قصد پند و اثرگذاری بر مخاطبان بیان شده‌است؛ از این‌رو در مقایسه با دیگر آثار اخلاقی امام‌خمینی همچون [[شرح چهل حدیث]] و شرح [[حدیث جنود عقل و جهل]] از سطحی عمومی برخوردار است و نشانگر توجه جدی ایشان به دستورهای دینی و اخلاقی و تهذیب نفس، حتی در جریان مبارزه‌های سیاسی است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب جهاد اکبر تألیف امام‌خمینی، ۸–۹.</ref> |
| این دو نوع نگاه و تفکر از اوایل پیروزی انقلاب، اختلاف و تضاد خود را در لوایح و قوانین مهمی چون تقسیم اراضی و گرفتن مازاد زمین‌های (به خصوص بایر، بند ج) مالکان بزرگ و واگذارکردن آن به کشاورزان بدون زمین، {{ببینید|متن=ببینید|هیئت‌های هفت‌نفره}} قانون کار، تعاونی‌ها، انحصار تجارت خارجی در دست دولت و مبارزه با احتکار و گران‌فروشی نشان داد.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۲/۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref> شورای نگهبان، جامعه مدرسین و برخی از مراجع تقلید، مبنای مخالفت خود با این لوایح و مقررات را احکام و قوانین اولیه اسلام قرار می‌دادند و مجلس شورای اسلامی و دولت، با توجه به مجموعه احکام اسلام اعم از اولیه، ثانویه و [[احکام حکومتی]] مبتنی بر ولایت فقیه و در نظر گرفتن مصالح و مقتضیات زمان و مسائل کشور، اقدام به تصویب و اجرای آن می‌کردند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۶۴ ـ ۲۸۵؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۲/۱۲۹ ـ ۱۳۴.</ref> امام‌خمینی با صدور برخی احکام و فتاوا و طرح دیدگاه‌های خود در زمینه مسائل حکومتی، ضمن از میان‌برداشتن موانع نظری، به تقویت دولت و مبانی نظری دیدگاه آن پرداخت.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۲/۱۰۹.</ref>
| | |
| بعضی از بیانات و فتاوای امام‌خمینی دراین‌باره چنین است:<br>
| | === ریشه بسیاری از گناهان === |
| # تعدیل مالکیت در اسلام.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۴۴.</ref>
| | امام‌خمینی در این کتاب ضمن تأکید بر لزوم اهتمام‌داشتن طلاب به مسایل اخلاقی، آنان را از دامن‌زدن به اختلاف و چنددستگی بر حذر می‌دارد و معتقد است ریشه تمام اختلافاتی که هدف مشخص و مقدسی نداشته باشد به [[حبّ دنیا]] بر می‌گردد<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۲۵–۳۰.</ref>{{سخ}} |
| # تعزیرات حکومتی.{{ببینید|متن=ببینید|مقاله تعزیرات}}
| | ایشان نیروی عقل را در کنار بعثت [[پیامبران(ع)]] عنایت الهی به بندگانش می‌داند تا دچار [[عذاب جهنم]] نشوند و در ادامه می‌افزاید اگر عوامل یادشده مایه بیداری بندگان نشوند، خداوند آنان را از طریق گرفتاری‌های دیگری چون فقر و بیماری بیدار می‌کند<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۳–۳۶.</ref> ایشان در بخشی دیگر به ذکر نکاتی از «[[مناجات شعبانیه]]» می‌پردازد و بر خواندن، اندیشیدن در آن و درس‌آموختن از مضامین آن اصرار می‌ورزد<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶–۳۸.</ref>{{سخ}} |
| # اختیارات گسترده دولت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۴۳۵.</ref> که در ادامه به طرح صریح [[ولایت مطلقه فقیه]] از سوی ایشان انجامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۴۵۱ ـ ۴۵۲.</ref>
| | ایشان در ادامه به ارزش ماه رمضان و آداب [[روزه]] و رسم مهمانی خدا در این ماه می‌پردازد؛<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۸–۵۰.</ref> چنان‌که نقطه آغازین تهذیب نفس را «یقظه» و بیداری نفس می‌شمارد و دوران جوانی را بهترین زمان برای اصلاح و تهذیب می‌داند<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۱–۶۰.</ref> صفحه‌های پایانی کتاب به هشدار دربارهٔ توطئه‌های دشمنان دین بر ضد جوامع اسلامی اختصاص دارد و به توجه علما و فضلا به تهذیب نفس و نظم و ترتیب به عنوان یگانه راه مبارزه با این توطئه‌ها سفارش می‌کند.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۶۰–۶۲.</ref> |
| # تذکر به شورای نگهبان برای در نظر گرفتن مصالح کشور و شرایط زمان و مکان در اجتهاد و عدم طرح مباحث طلبگی و نظری که نتیجه‌ای جز ناکارآمد نشان‌دادن دین اسلام و به بن‌بست کشاندن کشور ندارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۱۷ ـ ۲۱۸.</ref>
| | |
| در سال ۱۳۶۲ معضل گرانی، سبب حمله شدید به دولت گردید. در همان سال دو تن از کارشناسان اقتصادی جامعه مدرسین، نامهای برای نمایندگان مجلس ارسال کردند و در آن از موارد اختلاف فراوان با دولت ازجمله مشروع‌نبودن مالیات‌گرفتن، سخن به میان آمد،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۶۲ و ۳۷۵.</ref> امام‌خمینی در ۲۶ آذر ۱۳۶۲حمله به دولت را نقشه‌ای برنامه‌ریزی‌شده برای تضعیف این نهاد و نهادهای دیگر و در نهایت نظام اسلامی برشمرد و در بخش دیگری از سخنان خود با توجه به نامه مذکور، جایزنبودن مالیات‌گرفتن را نشانه ناآگاهی و تأثیرپذیری برخی از علما دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۲۵۴ ـ ۲۵۵.</ref> جامعه مدرسین این نامه را حاوی نظر شخصی نویسندگان آن دانست.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۷۷.</ref> | | === اهمیت خودسازی === |
| امام‌خمینی در کنار حمایت از دولت، تذکرات و نقدهایی هم به عملکرد دولت و مجلس داشت. ایشان در چهارم بهمن ۱۳۶۱ از آنان خواست تحت تأثیر مکاتب سرمایه‌داری وکمونیستی قرار نگیرند و در صدد تصویب قوانین اسلامی و مورد تأیید شورای نگهبان برآیند؛ ایشان رفت و برگشت مکرر مصوبات میان مجلس و شورای نگهبان را موجب ایجاد شبهه و بدبینی مردم به مجلس دانست و از دولت نیز خواست در مسیر مردم حرکت کند و به اقشار مختلف مردم اعم از بازاری و غیره توجه کند و با وضع مالیات‌های بدون وجه، ایجاد نارضایتی نکند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۲۴۸ ـ ۲۵۰.</ref> امام‌خمینی همچنین در شهریور [[۱۳۶۳]] ضمن انتقاد از انحصارگرایی دولت، خواهان شریک‌کردن بازار در امور اقتصادی و برخورداری مردم از آزادی در امر تجارت و صنعت همراه با نظارت دولت شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۵.</ref>
| | از نظر فراوانی موضوعات مطرح‌شده در کتاب، اهمیت خودسازی و تهذیب نفس به‌ویژه برای طلبه‌ها و روحانیون و پیامدهای بی‌توجهی به این مطلب از بسامد بیشتری برخوردار است؛ ولی امام‌خمینی در ضمن این بیانات، به مسایل [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] نیز توجه می‌کند و با اشاره به توطئه‌های دشمنان اسلام، بر حساسیت و اهمیت جایگاه حوزه‌های علمیه و اهل علم در جامعه و نقش آنها در جایگاه یک گروه مرجع تأکید می‌کند. همچنین با اشاره به وضعیت سیاسی ـ اجتماعی جهان به‌ویژه کشورهای اسلامی در دوران کنونی، راه‌حل‌هایی برای برون‌رفت از این وضعیت پیشنهاد می‌کند که مهم‌ترین آنها حفظ وحدت، کنار گذاشتن اختلافات، توجه به تقوا و تزکیه نفس است.{{سخ}} |
| در ماه‌های پایانی سال ۱۳۶۳ که با وجود معضلات فراوان اقتصادی همچون گرانی، کاهش محصولات کشاورزی، بحران مسکن و اختلال و کاهش صادرات، با مخالفان دولت برخورد تند می‌شد، جامعه مدرسین طی نامهای به امام‌خمینی برخی کاستی‌ها و نارسایی را متذکر شد و آمادگی خود را برای ارائه طرح و راهکار عملی اعلام کرد. با استقبال امام‌خمینی جامعه مدرسین به واسطه [[یوسف صانعی]] طرح خود را به صورت محرمانه برای امام‌خمینی فرستاد؛ اما پس از فاش‌شدن این نامه محرمانه در مجلس، فضای سنگینی علیه جامعه مدرسین و دیگر منتقدان دولت پدید آمد. امام‌خمینی در پیامی شفاهی خطاب به جامعه مدرسین، جامعه روحانیت مبارز تهران، بازاریان متدین و حزب جمهوری اسلامی که [[محمدرضا توسلی]] آن را ابلاغ کرد، تضعیف دولت را به ضرر اسلام دانست و تغییر آن را غیر ممکن شمرد و خواهان تقویت همکاری با دولت گردید. جامعه مدرسین ضمن قدردانی از عنایت امام‌خمینی به جامعه، در نامهای خطاب به ایشان اظهار کرد جامعه مدرسین هیچ‌گاه در صدد تضعیف یا تغییر دولت مورد تأیید ایشان نبوده، تنها به جهت نگرانی از رویگردانی مردم از روحانیت و انقلاب و اسلام، به برخی عملکردها انتقاد کرده است.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۸۹ ـ ۳۹۲.</ref>
| | برخی از نکات برجسته این سخنرانی‌ها عبارت‌اند از: هشدار دربارهٔ کم توجهی حوزه‌ها به علوم معنوی و روحانی و سرگرم‌شدن به بحث‌های دیگر، نقش عملکرد نادرست روحانیون در بدبین‌شدن مردم به همه اهل علم و دین، امکان حجاب اکبر شدن علم، لزومِ داشتن برنامه منظم و استاد و راهنما در تهذیب نفس، اهمیت دوران جوانی که بهترین زمان برای خودسازی است.{{سخ}} |
| امام‌خمینی در دیدار با اعضای جامعه مدرسین در تاریخ نهم تیر ۱۳۶۴، با تأکید بر حفظ وحدت و تحت تأثیر افراد مغرض قرارنگرفتن، اختلافات موجود میان جامعه مدرسین و دولت یا مجلس را موجب شکست دانست و هدایت، خیرخواهی و پشتیبانی جامعه مدرسین از گزینه‌های موجود در دولت و مجلس را خواستار شد. ایشان حفظ بی‌طرفی جامعه مدرسین در مناقشات سیاسی را لازم شمرد و بر عدم غفلت از درس و فقه و بر اشتغال دایم گروهی از اعضای جامعه به این مهم تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۰۲ ـ ۳۰۵.</ref>
| | از آنجا که این بحث‌ها در قالب خطابه ایراد شده‌اند و عناوین آن را بعدها گردآورنده یا ناشران برگزیده‌اند؛ از این‌رو عناوین در نسخه‌های گوناگون، متفاوت‌اند که برخی از آنها عبارتند از: |
| پس از انتخابات چهارمین دوره ریاست‌جمهوری و به هنگام معرفی مجدد [[میرحسین موسوی]] برای نخست‌وزیری به [[مجلس شورای اسلامی]]، باوجود تأیید امام‌خمینی این انتخاب با مخالفت جامعه مدرسین و جناح راست همراه بود.<ref>محتشمی‌پور، چندصدایی در جامعه و روحانیت، ۲۸ ـ ۳۰؛ هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۲۲۳ ـ ۲۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|موسوی، میرحسین}}
| | # [[سفارش به حوزه‌های علمیه]]. |
| به دنبال تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، به فرمان امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷{{ببینید|متن=ببینید|مجمع تشخیص مصلحت نظام}} و اوج‌گیری اختلافات و انشعاب در میان جامعه روحانیت، جامعه مدرسین طی نامهای به امام‌خمینی دغدغه خود را درباره مجمع تشخیص مصلحت و تضعیف شورای نگهبان، انشعاب در میان روحانیت و کنارزدن روحانیت با طرح شعار اسلام امریکایی، به اطلاع ایشان رساند. این نامه که با ادبیات و لحن خاصی نوشته شده بود، انعکاس نامناسبی پیدا کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۱۴.</ref> هم‌زمانی این نامه با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ {{ببینید|متن=ببینید|مقاله قطعنامه ۵۹۸}} و انتخابات مجلس شورای اسلامی و احتمال ابطال انتخابات برخی حوزه‌ها که با دخالت امام‌خمینی رفع اختلاف شد، حساسیت فوق‌العاده این نامه وگمانه‌زنی درباره آن و نیز انتشار وسیع شب‌نامه‌هایی علیه جامعه مدرسین را موجب گردید. در یکی از شب‌نامه‌ها آمده بود که امام‌خمینی این نامه را مشابه مطالب و دیدگاه‌های نهضت آزادی و مزین به فحش شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۱۹.</ref> جامعه مدرسین طی نامهای از امام‌خمینی به جهت تکدر خاطر ایشان، عذرخواهی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۲۳ ـ ۴۲۴.</ref>
| | # [[سفارش به طلاب]]. |
| امام‌خمینی در سوم تیر ۱۳۶۷ با نامهای به جامعه مدرسین، نیت آنان را برای دفاع از اسلام و خدمت به محرومان، غیر قابل تردید دانست و درباره اتخاذ مواضعی که جامعه را مدافع فئودال‌ها و سرمایه‌داران نشان می‌داد، هشدار داد. ایشان در عین حال، متهم‌کردن جامعه مدرسین به طرفداری از [[اسلام امریکایی]] را ناروا دانست و آن را ناشی از مارکسیستی‌دانستن اسلامِ برخی نیروهای انقلاب در حوزه و دانشگاه، از سوی جامعه مدرسین شمرد و هر دو فکر و ایده را دو برداشت از اسلام خواند. ایشان از اعضای جامعه مدرسین خواست مراقب اظهار نظرهای فردی خود و همچنین افراد وابسته به گروه‌ها و جریاناتی باشند که به نام جامعه مدرسین، مقاصد خود را اجرا میکنند و اگر برخی از اعضای جامعه می‌خواهند کار حزبی بکنند، باید میان حزب و جامعه مدرسین، یکی را انتخاب کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۶۸۲ ـ ۶۸۵.</ref> افزون بر این، امام‌خمینی به دلیل ضرورت حفظ وحدت در شرایط جنگ و دوری جبهه‌ها از مناقشات سیاسی، دستور منع توزیع روزنامه رسالت در جبهه را صادر کرد (خرازی.) نامه امام‌خمینی به‌ویژه بخش مربوط به وابستگی برخی از اعضای جامعه مدرسین به گروه‌ها، در جلسات جامعه بحث و بررسی شد و برخی از اعضا، کلام امام‌خمینی را ازجمله ناظر به این موضوعات دانستند:
| | # [[اهمیت تهذیب و تزکیه نفس]] |
| # روزنامه رسالت و مقالات احمد آذری قمی در مخالفت با دولت با این تصور که روزنامه مذکور زیر نظر جامعه اداره می‌شود؛
| | # [[نکاتی از مناجات شعبانیه]] |
| # حضور تأثیرگذار مسئول فرهنگستان علوم اسلامی.
| | # [[حجاب‌های انسان و علم و ایمان]]. |
| # نقش سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (جریان راست در اداره جامعه مدرسین به واسطه حسین راستی کاشانی){{ببینید|متن=ببینید|سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی}}
| | این اختلاف در مقدمه‌های نگاشته‌شده بر کتاب نیز صادق است. تنها نوار دو جلسه از این درس‌های اخلاقی موجود است که متن آن در [[صحیفه امام]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۴–۲۸ و ۳۹۰–۳۹۱.</ref> چاپ شده‌است. این کتاب در دوران پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] و روزگار مبارزه، بازتاب‌های قابل توجهی داشته‌است و در آن زمان، بارها در داخل و خارج کشور چاپ شده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب جهاد اکبر تألیف امام‌خمینی، ۸.</ref> |
| # ارتباط ابوالقاسم خزعلی با انجمن حجتیه. این اعضا معتقد بودند نظر امام‌خمینی بر قطع ارتباط جامعه با این گروه‌ها و روزنامه رسالت است؛ اما برخی دیگر این نظر را رد کردند و ارتباط این افراد با سازمان‌های یادشده را با تأیید امام‌خمینی دانستند و معتقد بودند ایشان روزنامه رسالت را تأیید و دستور ارسال آن به جبهه‌ها را صادر کرده است. در جمع‌بندی نهایی این جلسه، مقرر شد اعلام شود جامعه مدرسین با هیچ گروه و حزبی، ارتباط تشکیلاتی ندارد و ارتباط تک‌تک اعضا با برخی روزنامه‌ها و گروه‌ها، شخصی و با مسئولیت خود آنان است.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۳۲ ـ ۴۳۴.</ref> در همین زمینه آذری قمی طی نامهای به امام‌خمینی، در خصوص ادامه همکاری خود با جامعه مدرسین و روزنامه رسالت کسب تکلیف کرد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۳۵ ـ ۴۳۶.</ref> امام‌خمینی ضمن ابراز علاقه و تأیید سوابق علمی و دینی وی،{{ببینید|متن=ببینید|آذری قمی، احمد}} تشخیص مصلحت را بر عهده جامعه مدرسین و خود ایشان واگذار کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۱.</ref>
| | |
| چندی بعد، امام‌خمینی در پیام منشور روحانیت، خطاب به روحانیان، مراجع، مدرسان و طلاب، ضمن نکوهش روحانیان متحجر، وابسته و مقدس‌نمای حوزه که مروج اسلام امریکایی‌اند و علیه انقلاب و اسلام ناب محمدی فعالیت میکنند، اظهار امیدواری کرد اختلاف اصولی میان طلاب انقلابی و جامعه مدرسین نباشد. ایشان ضمن یادآوری مبارزات جامعه مدرسین در دوران نهضت و پشتیبانی آنان از جبهه‌ها و رزمندگان، آنان را ستون محکم انقلاب در حوزه‌های علمیه نامید و شکست جامعه مدرسین و هر جناح از روحانیان انقلابی را موجب حاکمیت غیر روحانیان یا روحانیان وابسته به استکبار بر حوزه برشمرد. از نظر ایشان اختلاف و جبهه‌بندی میان نیروهای انقلاب، به هر شکلی که باشد کوبنده و مایه سوء استفاده دشمن خواهد بود. ایشان همچنین در این پیام با فراخواندن روحانیان طرفدار اسلام ناب محمدی و انقلاب به تحرک برای حل مسائل و اختلافات میان خود، از جامعه مدرسین خواست، طلاب انقلابی و زجرکشیده را از خود بداند و با آنان مشورت کند و از دیدگاه آنان بهره گیرد؛ چنان‌که از طلاب هم خواست، مدرسان طرفدار انقلاب را محترم بشمرند <ref>۲۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref>
| | === انتشار کتاب === |
| امام‌خمینی همچنین در انتخابات حوزه علمیه قم در اردیبهشت ۱۳۶۸، با دفاع از عملکرد جامعه مدرسین و تشویق طلاب جوان در اقبال به آن، بیان کرد رویگردانی از جامعه مدرسین گرفتاری به مروجان اسلام امریکایی را در پی خواهد داشت. ایشان همچنین بار دیگر با درخواست از جامعه مدرسین و طلاب انقلابی برای هماهنگ عمل کردن در امور انقلاب و تلاش برای رسیدن به نقطه وحدت، هشدار داد در غیر این صورت هر دو شکننده خواهند بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۳۶۷.</ref><br>
| | مطالب این کتاب، نخست همراه با [[کتاب ولایت فقیه]] امام‌خمینی به چاپ رسیده؛<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۲۳۹.</ref> ولی در سال ۱۳۹۲ق/ ۱۳۴۹ش نخستین‌بار به صورت مستقل منتشر شده‌است.<ref>حوزه، مجله سیری در تألیفات اخلاقی عرفانی حضرت امام، ۴۱۶.</ref> کتاب در مواردی نیز بدون نام ناشر یا محل نشر و گاهی با نامهای دیگری چون مبارزه با نفس، امام‌خمینی، جهاد اکبر، مبارزه با نفس یا جهاد اکبر و در باب جهاد نفس، از سوی ناشرانی چون: امیرکبیر در سال ۱۳۶۰، بعثت در سال ۱۳۶۱، پیام آزادی (بی‌تا) و آموزش و پرورش تهران در سال ۱۳۷۰ به چاپ رسیده‌است.<ref>نادرپور و دیگران، کتاب‌شناسی موضوعی امام‌خمینی، ۴۰ و ۵۳–۵۴.</ref>{{سخ}} |
| ==پانویس== | | منقح‌ترین چاپ کتاب، متعلق به [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] است که دربردارنده یک پیشگفتار دربارهٔ شخصیت و اهتمام امام‌خمینی به خودسازی و تهذیب نفس و بخش‌های برگزیده‌ای از سخنان ایشان دراین‌باره است. این مؤسسه نخستین بار کتاب را در خرداد ۱۳۷۲ در ۷۲ صفحه منتشر کرده که تا سال ۱۳۹۶، ۳۲ بار تجدید چاپ شده‌است؛ همچنین در جلد ۵۰ [[موسوعة الامام‌الخمینی]] همراه با کتاب [[تفسیر سوره حمد]] و [[کتاب نامه‌های عرفانی|نامه‌های عرفانی]] در سال ۱۳۹۲ منتشر شده‌است. این کتاب به زبان‌های عربی، انگلیسی، ایتالیایی، اردو، ترکی استانبولی و آذری کریل نیز ترجمه شده‌است.<ref>امیری، مأخذشناسی امام‌خمینی، ۲؛ انصاری قمی، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، ۲۱۱.</ref> همچنین این کتاب به صورت گویا (کتاب صوتی) درآمده است. |
| {{پانویس}} | | |
| ==منابع== | | == پانویس == |
| | {{پانویس|۲}} |
| | |
| | == منابع == |
| | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش. |
| | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. |
| | * امیری، کیومرث، مأخذشناسی امام‌خمینی، تهران، باز، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. |
| | * انصاری قمی، ناصرالدین، تألیفات و تقریرات امام‌خمینی، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش. |
| | * انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش. |
| | * حوزه، مجله، سیری در تألیفات اخلاقی عرفانی حضرت امام، شماره ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش. |
| | * صدوق، محمدبن‌علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش. |
| | * مختاری، رضا، نگاهی به آثار اخلاقی امام، مجله آینه پژوهش، شماره ۷۹، ۱۳۸۲ش. |
| | * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب جهاد اکبر تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش. |
| | * نادرپور، محمدرضا و دیگران، کتاب‌شناسی موضوعی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
| | |
| * جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.
| | == پیوند به بیرون == |
| * خرازی، سیدصادق مصاحبه، پایگاه اطلاع‌رسانی بولتن نیوز، کد خبر: ۱۶۹۴۵۷، ۱۲/۵/۱۳۶۷ش.
| | ناصرالدین انصاری قمی، |
| * خزعلی، ابوالقاسم، خاطرات آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی، به کوشش حمید کرمی‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
| |
| * دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
| |
| * سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، به کوشش م‍ج‍ت‍بی احمدی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
| |
| * شیرخانی، علی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
| |
| * صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
| |
| * طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
| |
| * فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
| |
| * مبرقعی، سیدمرتضی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ مرجعیت، به کوشش م‍ج‍ت‍بی احمدی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
| |
| * محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، چندصدایی در جامعه و روحانیت، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
| |
| * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
| |
| * مسعودی خمینی، علی‌اکبر، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، تدوین جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
| |
| * منتظری، حسینعلی، بخشی از خاطرات، قم، بی‌نا، ۱۳۷۹ش.
| |
| * موسوی تبریزی، سیدحسین، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
| |
| * هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۲، آرامش و چالش، به کوشش مهدی هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
| |
| * هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، به کوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
| |
| * هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
| |
| * هاشمی رفسنجانی، اکبر، خاطرات، مجله یاد، شماره، ۳۳ ـ ۳۴، ۱۳۷۳ش.
| |
| * یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
| |
| {{پایان}}
| |
| ==پیوند به بیرون== | |
| * محمدحسن روزبه، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص...
| |
