نهضت مشروطه: تفاوت میان نسخه‌ها

نهضت مشروطه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۶ دی ۱۴۰۱، ساعت ۲۰:۵۶

۱۲۳ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۶ دی ۱۴۰۱

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

M.hashemi

۵۷۲

ویرایش

@@ خط ۵: / خط ۵: @@
 واژه نهضت از ریشه «نهض» به معنای قیام، خیزش، بیداری است<ref> آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، 718 ـ 719.</ref> و واژه «انقلاب» که گاه درباره جنبش مشروطه به کار می‌رود، به معنای دگرگونی بنیادی در نظام اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی است<ref> آشوری، دانشنامه سیاسی، 47.</ref>. مشروطه در عربی از ریشه «شرط» به معنای شرط‌شده است و مشروطیت مصدر صناعی آن است. واژه مشروطیت که برخی گمان کرده‌اند در اصل از واژه فرانسوی «شارت» گرفته شده، از زبان ترکان عثمانی وارد زبان فارسی شده و معنای اصطلاحی آن حکومت قانون و مرادف با واژه «کنستی توسیون» فرانسوی است<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، 12/18500.</ref>. مشروطه به رژیم سیاسی یا حکومتی گفته می‌شود که دامنه کاربرد قدرت در آن محدود به حدود قانونی است و حکومت مشروطه در برابر حکومت استبدادی و دیکتاتوری است<ref> علیزاده، فرهنگ خاص، 83.</ref>. برخی از علمای طرفدار مشروطه در ایران مانند محمدکاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی و محمدحسین تهرانی، مشروطه را «اشتراط» به‌معنای محدودکردن و مقیدکردن تعریف کرد‌ه‌اند<ref> حائری، عبدالهادی، تشیع، 253.</ref>.
-دولت مشروطه و نظریه مشروطیت دستاورد قرن هجدهم میلادی است و نخستین تعبیرات از نظریه دولت مشروطه، در امریکا، فرانسه و انگلستان عنوان شد؛ هرچند سابقه بسیاری از اجزا و استدلالات عمده آن به قرون وسطا بازمی‌گردد<ref> وینسنت، نظریه‌های دولت، 123، 126 ـ 127 و 131.</ref>. واژه مشروطه در نیمه‌های دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در ایران به‌کار گرفته شد<ref> هدایت، طلوع مشروطیت، 15.</ref> و سیدمحمد طباطبایی دوازده سال پیش از امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین‌شاه، ‏از مشروطیت و مجلس شورای ملی سخن گفت<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 49 ـ 51؛ حائری، عبدالهادی، تشیع، 104 ـ 105.</ref>. حتی برخی از رهبران نهضت مشروطه، مانند طباطبایی، به عقاید ضد سلطنتی و جمهوری‌خواهانه مشهور بودند؛ اما با درک اوضاع اجتماعی روز، عامدانه از طرح جمهوری‌خواهی پرهیز می‌کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 49؛ کریمی، 40.</ref>. هدف اصلی نهضت مشروطه ایران نیز تبدیل قدرت سیاسی خودکامه به قدرت مقید به قانون بود و نهادهای برآمده از جنبش مشروطه یعنی قانون اساسی و مجلس شورای ملی نیز چنین وظیفه‌ای بر عهده داشتند<ref> بشیریه، 63.</ref>.
+دولت مشروطه و نظریه مشروطیت دستاورد قرن هجدهم میلادی است و نخستین تعبیرات از نظریه دولت مشروطه، در امریکا، فرانسه و انگلستان عنوان شد؛ هرچند سابقه بسیاری از اجزا و استدلالات عمده آن به قرون وسطا بازمی‌گردد<ref> وینسنت، نظریه‌های دولت، 123، 126 ـ 127 و 131.</ref>. واژه مشروطه در نیمه‌های دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در ایران به‌کار گرفته شد<ref> هدایت، طلوع مشروطیت، 15.</ref> و سیدمحمد طباطبایی دوازده سال پیش از امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین‌شاه، ‏از مشروطیت و مجلس شورای ملی سخن گفت<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 49 ـ 51؛ حائری، عبدالهادی، تشیع، 104 ـ 105.</ref>. حتی برخی از رهبران نهضت مشروطه، مانند طباطبایی، به عقاید ضد سلطنتی و جمهوری‌خواهانه مشهور بودند؛ اما با درک اوضاع اجتماعی روز، عامدانه از طرح جمهوری‌خواهی پرهیز می‌کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 49؛ کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 40.</ref>. هدف اصلی نهضت مشروطه ایران نیز تبدیل قدرت سیاسی خودکامه به قدرت مقید به قانون بود و نهادهای برآمده از جنبش مشروطه یعنی قانون اساسی و مجلس شورای ملی نیز چنین وظیفه‌ای بر عهده داشتند<ref> بشیریه، 63.</ref>.
 ==زمینه‌ها و آغاز مشروطه‌خواهی==
-تا آغاز قرن نوزدهم تنها شکل شناخته‌شده نظام سیاسی در ایران، نظام سلطنتی بود و این امر تا زمان سلطنت قاجار به‌ویژه دوره ناصری، همچنان پابرجا بود و همچنان در تفکر سیاسی ایرانیان، شاه «ظل الله» بود و به عنوان اراده خدا بر مردم حکم می‌راند<ref> کریمی، 19.</ref>. تحولات دوره قاجار و اصلاحات شخصیت‌هایی چون عباس‌میرزا، قائم‌مقام فراهانی، امیرکبیر، میرزاجعفرخان مشیرالدوله و میرزاحسین‌خان سپهسالار ـ به‌رغم نرسیدن به موفقیت کامل ـ منجر به ایجاد تغییراتی در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور شد<ref> همان، 29.</ref>. نتیجه مهم این تغییرات در زمینه ‌اندیشه سیاسی، آشنایی ایرانیان با نظام‌های سیاسی جدید و توجه مردم و دولت‌مردان به ضرورت قانون در کشور بود<ref> آدمیت، 1/13 ـ 14.</ref>. در این دوره، آشنایی ایرانیان با تجدد و تمدن غرب و شکست‌های ایران در جنگ با روس، احساس عقب‌ماندگی و نیاز به بازسازی را آشکار کرد<ref> جعفریان، بررسی و تحقیق، 79.</ref>. واقعه رژی یا جنبش تنباکو در پایان دوره ناصری<ref> ناطق، 86.</ref>، گذشته از همه ابعاد و زوایای پنهان و پیدای آن، نشان‌دهنده وجود روحیه عصیان ملت علیه دولت در این دوره و طغیان عمومی بر ضد شیوه حکمرانی بود{{ببینید|نهضت تحریم تنباکو}} و قتل ناصرالدین‌شاه نیز برخلاف شاه‌کشی‌های گذشته، کاملاً تحت تأثیر تحولات اجتماعی بود<ref> کریمی، 37؛ آدمیت، 1/49؛  ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 83.</ref>.
+تا آغاز قرن نوزدهم تنها شکل شناخته‌شده نظام سیاسی در ایران، نظام سلطنتی بود و این امر تا زمان سلطنت قاجار به‌ویژه دوره ناصری، همچنان پابرجا بود و همچنان در تفکر سیاسی ایرانیان، شاه «ظل الله» بود و به عنوان اراده خدا بر مردم حکم می‌راند<ref> کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 19.</ref>. تحولات دوره قاجار و اصلاحات شخصیت‌هایی چون عباس‌میرزا، قائم‌مقام فراهانی، امیرکبیر، میرزاجعفرخان مشیرالدوله و میرزاحسین‌خان سپهسالار ـ به‌رغم نرسیدن به موفقیت کامل ـ منجر به ایجاد تغییراتی در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور شد<ref> همان، 29.</ref>. نتیجه مهم این تغییرات در زمینه ‌اندیشه سیاسی، آشنایی ایرانیان با نظام‌های سیاسی جدید و توجه مردم و دولت‌مردان به ضرورت قانون در کشور بود<ref> آدمیت، 1/13 ـ 14.</ref>. در این دوره، آشنایی ایرانیان با تجدد و تمدن غرب و شکست‌های ایران در جنگ با روس، احساس عقب‌ماندگی و نیاز به بازسازی را آشکار کرد<ref> جعفریان، بررسی و تحقیق، 79.</ref>. واقعه رژی یا جنبش تنباکو در پایان دوره ناصری<ref> ناطق، 86.</ref>، گذشته از همه ابعاد و زوایای پنهان و پیدای آن، نشان‌دهنده وجود روحیه عصیان ملت علیه دولت در این دوره و طغیان عمومی بر ضد شیوه حکمرانی بود{{ببینید|نهضت تحریم تنباکو}} و قتل ناصرالدین‌شاه نیز برخلاف شاه‌کشی‌های گذشته، کاملاً تحت تأثیر تحولات اجتماعی بود<ref> کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 37؛ آدمیت، 1/49؛  ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 83.</ref>.
 پس از قتل ناصرالدین‌شاه در 18/11/1313ق/ 11/2/1275ش، مظفرالدین‌شاه که براى پذیرش افکار اصلاح‌طلبانه آمادگى بیشتری داشت، به سلطنت رسید<ref> براون، 72 و 103.</ref>. همپای عوامل اصلی پدیدآورنده نهضت مشروطه در ایران، وقوع مجموعه‌ای حوادث و دستاویزهای سیاسی اجتماعی در آستانه نهضت مشروطیتْ گسترش مبارزات مذهبی و ملی علیه حکومت قاجار را موجب شد<ref> آجدانی، 66.</ref>. صدراعظمی عین‌الدوله<ref> که مردی خشن و مستبد بود)  و چگونگی رفتار وی با مردم و علما<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 131 ـ 140.</ref>، بی‌توجهی حکومت قاجار به اعتراض‌های گروهی از تاجران به سیاست‌های اقتصادی نوز بلژیکی ـ سرپرست اداره گمرک ایران ـ و انتشار تصویری از نوز با لباس روحانیت در مجلس بالماسکه<ref> آدمیت، 1/151 ـ 155؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 36 ـ 38.</ref>، اقدام حاکم کرمان<ref> در پی درگیری‌های فرقه شیخیه و متشرعه.</ref> در محرم سال 1323ق به بازداشت، شلاق‌زدن و تبعید میرزامحمدرضا مجتهد<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 237 ـ 243.</ref>، واگذاری زمین قبرستان و مدرسه چال تهران به کارگزاران دولت روسیه برای احداث عمارت بانک<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 54 ـ 55؛ دولت‌آبادی، 2/7 ـ 8.</ref>، و اقدام علاء‌الدوله حاکم تهران به بازداشت و شلاق‌زدن چند تن از تاجران به بهانه گران‌شدن قند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 273 ـ 275.</ref>، ازجمله رویدادهایی بود که افزایش هیجان عمومی بر ضد عین‌الدوله<ref> صدراعظم.</ref>، و ائتلاف گسترده گروه‌های مخالف دربار به‌ویژه گروهی از بازرگانان، روشنفکران و روحانیان به رهبری علما را به دنبال داشت<ref> همان.</ref>.