تعهد و تخصص: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تعهد و تخصص'''، پایبندی به آموزه‌های اسلامی و کاردانی کارگزاران حکومت در انجام امور.

تعهد از ریشه «عهد» به معنای نگهداری، التزام، پیمان‌بستن، شرط یا عهدی را پذیرفتن و بر عهده گرفتن است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۳۱۱؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۹۷۶؛ معین، فرهنگ معین، ۱/۱۱۰۵</ref> و در اصطلاح نوعی الزام و حس مسئولیت اخلاقی و الهی است که انسان را به رفتار منصفانه و عادلانه با دیگران وامی‌دارد و باعث می‌شود انسان مسئولیتی را که بر عهده او گذاشته شده، به‌طور کامل انجام دهد.<ref>لیپست، دایرةالمعارف دموکراسی، ۱/۴۸۸</ref> تعهد کاربردهای مختلفی در [[فقه]]، حقوق، [[مدیریت]] و [[اخلاق]] دارد. در اینجا منظور از تعهد، تعهد الهی و پایبندی به [[اسلام|مکتب اسلام]] و ارزش‌های اسلامی در انجام امور و مسئولیت‌هاست که از شرایط اساسی مدیریت در اسلام است.<ref>منطقی، تعهد کاری، ۹۴</ref> تعهد الهی بر اساس معرفت و آگاهی شکل می‌گیرد<ref>حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، ۱۴</ref> و انسان‌های آگاه نسبت به انسان‌های ناآگاه از تعهد برتری برخوردار می‌باشند.<ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۱۷۶</ref>

تخصص به معنای خاص‌گردیدن، در کاری مهارت‌داشتن و اختصاص و ویژگی است<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۵۷۰۷؛ معین، فرهنگ معین، ۱/۱۰۴۹</ref> و ازجمله مفاهیمی است که در مباحث و نظریه‌پردازی‌های مربوط به [[مدیریت|علم مدیریت]] کاربرد دارد و به مفهوم وسیع خود به کارایی کافی در کار یا رشته‌ای خاص گفته می‌شود. تخصص را می‌توان به صورت نظری و از طریق تحصیل یا از طریق کار عملی به دست آورد.<ref>کنعانی، مسئله متخصصین ایرانی، ۶۷</ref> تخصص در هر چیزی به حسب خودش است؛ برای نمونه [[اجتهاد]] در فقه نوعی تخصص است؛ زیرا اجتهاد به معنای واقعی کلمه به معنای کارشناسی فنی و تخصص در مسائل اسلامی است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۹/۱۲۳</ref>

توجه به موضوع تعهد و تخصص دارای پیشینه‌ای طولانی است و در تاریخ [[پیامبران|پیامبران الهی(ع)]] نمونه‌هایی از آن دیده می‌شود. [[یوسف پیامبر(ع)]]؛ به فرمانروای [[مصر]] پیشنهاد کرد، ایشان را که از دانش و تخصص کافی و نیز نگهداری و تعهد لازم برخوردار است، سرپرست و مدیر خزائن زمین (امور مالی و اقتصادی حکومت مصر) قرار دهد<ref>یوسف، ۵۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۰/۲۳</ref> و طالوت به سبب داشتن آگاهی‌های گسترده و بدنی قوی و نیرومند به رهبری سپاه [[بنی‌اسرائیل]] در جنگ با جالوتِ متجاوز انتخاب شد.<ref>بقره، ۲۴۷</ref> همچنین در داستانِ آوردن تخت بلقیس به نزد [[سلیمان(ع)]]<ref>نمل، ۳۹</ref> و نیز پیشنهاد اجیرشدن [[حضرت موسی(ع)]] برای [[شعیب(ع)]]،<ref>قصص، ۲۶</ref> بر دارابودن قدرت و توانمندی و امین‌بودن تکیه شده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۶/۷۸–۷۹</ref> عرب‌های جاهلی نیز خود را متعهد و وفادار به [[پیمان]] می‌دانستند و از هم‌پیمانان و افراد قبیله خود در هر حادثه‌ای خواه حق خواه باطل جانبداری می‌کردند.<ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۵۰</ref>

از سوی دیگر، [[سنت|سیره پیامبر اکرم(ص)]] در استفاده از نظر [[سلمان فارسی]] در کندن خندق در [[غزوه احزاب]] (خندق)<ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۶۱۰–۶۱۵</ref> و تأکید [[امیرالمؤمنین علی(ع)]]<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۵۶–۴۵۷</ref> نشان می‌دهد که آنان به دو مسئله تعهد و تخصص اهمیت می‌دادند. بر همین اساس در منابع اسلامی تقریباً همه جا [[علم]] و [[تقوا]] در کنار هم قرار دارند؛ چنان‌که از نظر اسلام [[قاضی]] و رهبر لازم است مجتهد و عادل (متخصص و متعهد) باشند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۷/۱۷۱</ref>؛ همچنین مرجع تقلید علاوه بر تخصص و [[اجتهاد]] باید دارای حداکثر پرهیزکاری و [[خداشناسی]] و تعهد باشد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۹/۱۲۳</ref>

[[امام‌خمینی]] همانند بسیاری از مراجع تقلید در کنار [[عدالت (فقه)|عدالت]]، اعلمیت را نیز به احتیاط واجب در مرجع تقلید شرط دانسته و گفته است از مجتهدی باید تقلید کرد که عادل و از دیگر مجتهدان اعلم باشد.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۲</ref> ضرورت توجه به تعهد و تخصص در تصدی امور و اهمیت و احیاناً تقدم هر یک از آنها بر دیگری از مسائلی است که در سال‌های نخست پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] از بحث‌های جدی بود.

اسلام در کنار تعهد، به تخصص و داشتن مهارت و لزوم سپردن هر کاری به اهل فن و متخصص آن توجه داشته و تأکید کرده است کسانی که در نظام اسلامی خدمت می‌کنند، باید متخصص و به‌اصطلاح اهل فن باشند.<ref>تقوی، نگرشی بر مدیریت اسلامی، ۱۲۹</ref> اسلام برخلاف نظام‌های کنونی غرب و مکاتب مادی که به تعهد به معنای ارزشی آن به‌ویژه تعهد در مقابل خداوند توجه ندارند و اصول شایستگی صرفاً بر پایه دانش و تخصص استوار است،<ref>حق‌پناه، شایسته‌سالاری در نظام علوی، ۱۹۲</ref> در تصدی مسئولیت‌ها تعهد و تخصص هر دو در کنار هم و همراه هم ملاحظه می‌شوند و شرط موفقیت توجه و عمل به هر دو معیار است<ref>حق‌پناه، شایسته‌سالاری در نظام علوی، ۱۹۲–۱۹۳</ref> و هر کاری باید به دست افراد نیرومند، توانا (متخصص) و امین سپرده شود تا نظام جامعه به سامان برسد<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۶/۷۹</ref>؛ از این‌رو مهم‌ترین وجه جدایی مدیریت اسلامی با مدیریت‌های رایج در غرب، بحث تعهد و پایبندی به ارزش‌های الهی است.<ref>مصباح یزدی، پیش‌نیازهای مدیریت، ۲۶۲</ref>

[[قرآن کریم]] مسئولیت‌های واگذارشده به [[کارگزاران]] در [[نظام اسلامی]] را به منزله [[امانت]]<ref>نساء، ۵۸</ref> میثاق و عهد الهی می‌داند و عمل به «میثاق» را تا آخرین لحظه اتمام [[مسئولیت]]، لازم دانسته<ref>مؤمنون، ۸؛ نحل، ۹۱</ref> و از خیانت در امانت<ref>انفال، ۲۷</ref> و نقض عهد با خدا بازداشته<ref>بقره، ۲۷؛ رعد، ۲۵</ref> و خاطرنشان ساخته اگر انسان در فنی جاهل است، باید به عالم آن فن رجوع کند<ref>نحل، ۴۳</ref>؛ چنان‌که «اهل ذکر» در آیه شریفه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ»<ref>انبیاء، ۷</ref> که تمام زمینه‌های دینی و غیر دینی را شامل می‌شود نیز تأکیدی بر لزوم مراجعه به متخصص در هر کاری است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۲/۲۵۹؛ بابازاده، نگرشی نو بر جامعه مدنی، ۷۱</ref> در [[قرآن کریم]] دربارهٔ پیامبرانی مانند [[یوسف(ع)]] و [[موسی(ع)]] و نیز داستان طالوت و جالوت برداشتن [[علم]]، توانمندی و تخصص برای تصدی مسئولیت، تکیه شده است.<ref>بقره، ۲۴۷؛ یوسف، ۵۵؛ قصص، ۲۶</ref> همچنین تعبیر «حفیظ» و «علیم» در آیه «إِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ»<ref>یوسف، ۵۵</ref> نشان می‌دهد که علاوه بر [[امانت]] و تعهدداشتن، آگاهی و تخصص هم لازم است و تعهد به تنهایی برای پذیرش مسئولیتِ یک منصب حساس اجتماعی کافی نیست.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۰/۲۳</ref>

در [[روایات]] نیز پذیرش منصب و مقام در [[حکومت اسلامی]]، نوعی پذیرش عهد الهی به حساب آمده و از توان مدیریتی بالا و برخورداری از علم فراوان در زمینه معارف الهی به عنوان دو معیار اصلی برای انتخاب رهبر یادشده است.<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، خ۱۷۲، ۲۴۹</ref> بر همین اساس مدیران وکارگزاران وقتی مسئولیتی را می‌پذیرند، در حقیقت متعهد به انجام صادقانه و کامل آن‌اند و خود را در پیشگاه [[خداوند متعال]] مسئول می‌دانند.<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵، ۳۷۹</ref> در روایات از پذیرفتن مسئولیت‌های فردی یا اجتماعی بدون مهارت لازم و تخصص کافی نهی شده است. در سخنی از [[پیامبر اکرم(ص)]] آمده است که هر کس بدون دانش (مهارت و تخصص) به کاری دست زند، بیش از آنکه آن کار را درست انجام دهد، خراب می‌کند<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۴</ref>؛ همچنین از [[امام‌صادق(ع)]] روایت شده کسی که بدون [[بصیرت]] (و بی‌شناخت و دانایی) عمل می‌کند، همچون کسی است که به بیراهه می‌رود و هرچه تندتر برود از مقصود دورتر می‌شود<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۳۶۲</ref> و به موجب حدیثی از پیامبر(ص) کسی که کارگزار و مدیری را به کار گمارد، در حالی‌که می‌داند در میان مسلمانان فردی وجود دارد که برای آن کار شایسته‌تر و به قرآن و سنت آگاه‌تر است، قطعاً به خدا و رسول خدا(ص) و همه مؤمنان خیانت کرده است.<ref>هیثمی، مجمع الزوائد، ۵/۲۱۱</ref> در نامه امام‌علی(ع) به فرماندار آذربایجان از مسئولیت تعبیر به امانت شده است<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵، ۳۷۹</ref>؛ بر همین اساس اظهار نظر افراد غیر متخصص در معارف و علوم اسلامی امری اشتباه و یکی از علل گرایش به مادی‌گری و از موجبات بزرگ لامذهبی شمرده شده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۵۵۷–۵۵۹</ref>

میان تعهد و تخصص ارتباط تنگاتنگ و مستحکمی وجود دارد و پیوند تعهد و تخصص امری اجتناب ناپذیر است.<ref>جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، ۱۴۷</ref> در بینش اسلامی یکی از مهم‌ترین اصول مدیریتی، آماده‌سازی محیط اجتماع برای شکوفایی استعدادهای پنهان و رشد همه‌جانبه افراد در جهت ارزش‌های اسلامی است؛ بر همین اساس سپردن امور جامعه به افراد مؤمن، [[تقوا|باتقوا]] و وفادار به ارزش‌های معنوی و اخلاقی و به اصطلاح متعهد، یک اصل زیربنایی است.<ref>حزب جمهوری اسلامی، مواضع ما، ۸۵–۸۶</ref>{{سخ}}

تعهد شرط لازم و قطعی [[مدیریت]] است؛ زیرا مدیر متعهد خود را ملتزم به افزایش مهارت و تخصص می‌داند و همواره می‌کوشد بر معلومات و تجربه‌های خود بیفزاید و هرگاه متعهد متخصصی را یافت که از وی برای پذیرش آن مسئولیت لایق‌تر است، جای خویش را به او می‌دهد و خود یار و همکار او شود.<ref>مهاجری، مدیریت و رهبری، ۴۰</ref> اساساً در بستر تعهد است که تخصص متولد می‌شود و بر اثر ایمان، افراد شکوفایی پیدا می‌کنند.<ref>باهنر، مباحثی پیرامون فرهنگ انقلاب اسلامی، ۱۱۱</ref> انسان متعهد اگر در کاری دانش لازم را نداشته باشد، اصلاً مسئولیت آن را نمی‌پذیرد و خود را متعهد به واگذاری مسئولیت به افراد متعهد و لایق‌تر از خود می‌داند<ref>مهاجری، مدیریت و رهبری، ۴۰</ref>؛ بر این اساس در شرایط عادی و در موارد یکسانی تخصص، تقدم با فرد متعهدتر است و در مواردی که فردی تخصص بالاتر و تعهد کمتری دارد، تقدم با فردی است که تعهد بیشتری دارد.<ref>حزب جمهوری اسلامی، مواضع ما، ۸۶</ref> با این حال، تعهد هرچند به‌تنهایی هم خوب و یک ارزش مهم اسلامی است، هرگز جانشینی برای تخصص نیست؛ چنان‌که تخصص هم با همه اهمیتی که دارد بدون تعهد ثمر چندانی ندارد.<ref>حزب جمهوری اسلامی، مواضع ما، ۸۵–۸۶</ref>{{سخ}}

در سیره مدیریتی [[پیامبر اکرم(ص)]] ملاک انتخاب مدیران و واگذاری مسئولیت‌ها به افراد، داشتن تعهد و تخصص (هر دو با هم) بوده است<ref>احمدی، درآمدی بر سیره مدیریتی پیامبر(ص)، ۱۰۷</ref>؛ چنان‌که [[امیرالمؤمنین(ع)]] برای انتخاب رهبر، توان مدیریتی بالا و برخورداری از علم فراوان در زمینه معارف الهی را دو معیار اصلی معرفی کرده است.<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، خ۱۷۲، ۲۴۹</ref>

ایمان به خداوند تعالی از مهم‌ترین ارکان و بلکه مهم‌ترین رکن تعهد دینی است، به گونه‌ای که بدون [[ایمان]]، تعهد دینی و التزام به [[امانتداری]] مشکل و بلکه غیرممکن است. در حقیقت شخصیت الهی انسان در گرو تعهد او در برابر خداست.<ref>جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، ۵۳۴–۵۳۷</ref> از دیدگاه [[امام‌خمینی]] فرد متعهد کسی است که مؤمن به خدا، امین و دارای فضایل است و برای خود و مذهب خود احترام قائل است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۴۲–۴۴۳؛ ۸/۶۷؛ ۱۰/۲۱۸–۲۱۹ و ۱۷/۱۵۳</ref> ایمان به خداوند ایجاب می‌کند که انسان، خود را وامدار عهد خویش بداند و بدون هیچ کاستی وفای به آن کند؛ زیرا همه در برابر خداوند و اعمال خود مسئول‌اند و باید در [[قیامت]] پاسخگو باشند.<ref>اسراء، ۳۴</ref>

قبول یک منصب و [[مسئولیت]] به منزله پذیرش امانت در [[جامعه]] به‌شمار می‌رود و ادای امانت [[واجب]] است و خیانت به آن [[حرام]]. قرآن کریم ضمن تأکید بر [[امانتداری]] همه را از خیانت در امانت برحذر داشته و نهی کرده است.<ref>نساء، ۵۸؛ انفال، ۲۷</ref> به نظر امام‌خمینی مراد از «امین» که در دستور قرآن است، مطلق امانت است<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۳</ref> و همه امانت‌ها را خواه امانت‌های مادی باشد، خواه معنوی، خواه به شخصیت‌های حقیقی باشد، خواه به شخصیت‌های حقوقی شامل می‌شود.

[[قرآن کریم]] همه مؤمنان را دعوت به قیام به قسط می‌کند و از آنان می‌خواهد که همواره برای خدا به‌پا خیزند و تمام کارهایشان برای خدا باشد و نیز گواهان عدل و قسط باشند و مطابق [[عدالت اجتماعی|عدل]] و انصاف، شهادت دهند و توصیه می‌کند که همیشه با عدالت رفتار کنند که عدالت به [[تقوا]] نزدیک‌تر است<ref>مائده، ۸</ref> و در آیه دیگر خطاب به مؤمنان فرمان داده است، همواره قیام به عدل کنند و در تمام شئون زندگی با مردم مطابق عدل و انصاف رفتار کنند.<ref>نساء، ۱۳۵</ref> وقتی برای هر مؤمنی ایستادگی و قیام به قسط و عدل و نفی [[تبعیض]] لازم است، طبعاً برای کسانی که به عنوان کارگزاران حکومتی منصوب شده و مسئولیتی را در جامعه اسلامی بر عهده گرفته‌اند، داشتن این ویژگی ضرورت بیشتری خواهد داشت و باید بیش از دیگران به مَلَکه فاضله عدالت متصف باشند.<ref>نساء، ۱۳۵؛ نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۲۶ و ۴۶</ref> افزون بر شاخص‌های ذکرشده، از نظر امام‌خمینی پذیرش نظام، انقلابی‌بودن، وابستگی نداشتن به [[بیگانگان]] و در خدمت مصالح مردم بودن نیز از ویژگی‌ها و شاخص‌های مهم کارگزار متعهد در [[حکومت اسلامی|نظام اسلامی]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۱۹ و ۱۴/۲۴۵–۲۴۶</ref>

در سال‌های نخست [[پیروزی انقلاب اسلامی]] بحث جایگاه تعهد و تخصص و نیز تقدم و تأخر آنها از بحث‌های رایج بود که مدت‌ها در میان مسئولان و صاحب‌نظران با شدت و ضعف ادامه داشت و در ماه‌های نخست سال ۱۳۵۸ مناظره‌هایی نیز در همین‌باره برگزار شد.<ref>دشتی، انگیزه‌های قیام عاشورا، ۴۵–۴۷؛ حسینی بهشتی، سخنرانی‌ها، ۲/۴۴۱–۴۵۹؛ خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۸۰–۸۱؛ سعادت میرقدیم، پایگاه اندیشه‌وران حوزه</ref> [[امام‌خمینی]] بهره‌مندی از علوم و تخصص در فنون را برای برنامه‌ریزی و کارهای اجرایی و اداری کشور لازم می‌دانست<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۸</ref>؛ ولی در روند اداره امور کشور از تخصصی که (همراه با ایمان و تعهد نباشد و) کشور را به دامن بیگانگان ببرد و مایه وابستگی کشور گردد، ابراز نگرانی کرده و آن را تخصص مهلک نامیده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۵۳</ref> ایشان با اشاره به اتهام مخالفت ایشان با علم و تخصص از سوی مخالفان، اظهار کرد آنان که اتهام مخالفت با علم و تخصص را مطرح می‌کردند، می‌خواستند انقلاب را از مسیر اصلی خود منحرف کنند و به طرف شرق و غرب بکشانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۵۹ و ۱۵/۳۱۰</ref> به عنوان نمونه، در آغاز [[جنگ ایران و عراق]] [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] رئیس‌جمهور ایران که [[فرماندهی کل قوا]] را هم بر عهده داشت، با نیروهای [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]] همکاری نمی‌کرد و به آنان سلاح و مهمات نمی‌داد و معتقد بود در جنگ تخصص و [[اسلحه]] کاربرد دارد و این جوان‌ها چیزی از آن نمی‌دانند.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۲۴–۳۲۵</ref> وی برخلاف نیروهای متعهد ارتش مانند خلبانان [[علی‌اکبر شیرودی]]، [[احمد کشوری]] و [[مسعود آشوری]] که معتقد بودند در [[دفاع مقدس]] [[ایمان]] می‌جنگد نه تخصص، می‌خواست نیروهای غیر اسلامی را در ارتش حاکم کند و نیروهای بااخلاص و ارزشی را منزوی یا جدا کند.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۶۱–۳۶۶</ref>

ایشان به همه متصدیان و دولت‌مردان در سطوح مختلف هشدار داد توجه داشته باشند که همه اعمال و رفتار آنان در محضر خداست و اگر به واسطه سوء مدیریت و ضعف فکر و عمل آنان، به اسلام و مسلمانان ضرر و خللی برسد و به تصدی [[مسئولیت]] خود ادامه دهند، مرتکب [[گناه کبیره|گناه بزرگ]] و مهلکی شده‌اند و عذاب الهی دامنگیرشان خواهد شد؛ از این‌رو لازم است اگر کسی در هر مقام احساس ضعف می‌کند، چه ضعف در مدیریت (تخصص) و چه ضعف نفس (بی‌تقوایی و بی‌تعهدی)، دلاورانه و بدون جوسازی استعفا کند و این عملِ او [[عبادت]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۵۷</ref>{{سخ}}

ایشان از مردم می‌خواست که اشخاص متعهد، سالم و بابصیرت را که هیچ انحرافی ندارند، به عنوان نمایندگان خود در [[مجلس شورای اسلامی]] و مجالس دیگر انتخاب کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۰۸–۵۰۹</ref> همچنین بر لزوم تعهد و تخصص به عنوان دو عامل تعیین‌کننده بر سرنوشت کشور تأکید می‌کرد و علت تلاش دشمنان برای نفوذ به دانشگاه‌ها را تربیت [[جوانان]] برخلاف مصالح کشور می‌دانست و معتقد بود دستیابی اشخاص غیرمتعهد به علم فاجعه‌بار و عاملی برای فنا و نابودی کشور و جامعه است؛ چنان‌که تخصص، حوزه و دانشگاهِ متعهد، منشأ همه سعادت‌های مادی و معنوی‌اند و [[حوزه علمیه|حوزه]] و [[دانشگاه]] غیرمتعهد سرچشمه همه گرفتاری‌های جامعه‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۱۲–۴۱۴</ref>