امام حسن‌ مجتبی(ع)

امام حسن‌ مجتبی(ع)

نقش	امام دوم(ع)
نام	امام حسن‌مجتبی(ع)
کنیه	ابومحمد
زادروز	نیمه رمضان سال سوم هجری
زادگاه	مدینه
مدت امامت	۱۰ سال
مدفن	قبرستان بقیع
محل زندگی	مدینه
لقب(ها)	مجتبی و زکیّ
پدر	امام علی(ع)
مادر	حضرت فاطمه(س)
طول عمر	۴۸ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)

امام‌حسن مجتبی(ع)، زندگی، جایگاه و نقش امام دوم(ع).

معرفی اجمالی

امام ابومحمد، حسن‌بن‌علی(ع)، فرزند علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص)، ملقب به مجتبی، زکیّ، بَرّ، تقی، طیب، سبط و سید است. آن حضرت در نیمه رمضان سال سوم هجری در مدینه متولد شد و هفت سال و چند ماه از عمر خود را با جدّ و نیز مادر خود بود و نزدیک به ۳۷ سال با پدر خویش زندگی کرد که ۲۵ سال آن با خلافت خلفای سه‌گانه هم‌زمان بود. دوره امامت ایشان پس از شهادت پدر خود حدود ده سال بود.

جایگاه

امام‌حسن(ع) دارای مقامات و کمالات معنوی فراوان است؛ ازجمله ایشان در شمار اهل بیت پیامبر(ص) است و آیه تطهیر که دلالت بر عصمت و عظمت اصحاب کسا دارد، آن امام را دربر می‌گیرد (ببینید: اهل بیت(ع)). ایشان در مباهله پیامبر اکرم(ص) با مسیحیان نجران همراه حضرت بود. ایشان بسیار مورد توجه و علاقه پیامبر(ص) بود؛ چنان‌که پس از تولد ایشان، پیامبر(ص) در گوش ایشان اذان و اقامه گفت و نام «حسن» را برای وی انتخاب کرد.

پیامبر(ص) از همان آغاز بر آن بود که جایگاه حسن(ع) را به مردم بنمایاند و در مواقع مهم ایشان را به همراه داشت، در حضور جمعیت به او ابراز علاقه می‌کرد، او را سید و آقا و سرور جوانان بهشت می‌خواند و دوستی و دشمنی وی و برادرش حسین(ع) را دوستی و دشمنی با خود می‌دانست. امام‌حسن(ع) بسیار مورد توجه پدر خود علی(ع) بود؛ چنان‌که حسن(ع) را به یحیی‌بن‌زکریا و داشتن علم الهی در کودکی تشبیه کرد. علی(ع) پس از بازگشت از صفین وصیت‌نامه‌ای برای فرزند نوشت که در آن فرزند خود را به تقوا، دعا، مطالعه و پندگرفتن از تاریخ و شناخت زمانه خویش توجه داد. امام‌حسن(ع) نزد دیگر صحابه پیامبر(ص) نیز از جایگاهی شایسته و ممتاز برخوردار بود.

ویژگی‌ها

امام‌خمینی نیز که امام‌حسن(ع) را سبط اکبر پیامبر(ص) خوانده، یکی از معانی «حمله عرش» در قرآن را حاملان علم و دانش شمرده و احتمال داده است که مراد از عرش خدا، علم فعلی حق و مقام ولایت کبرا باشد و چهار نفر از پیامبران گذشته و چهار نفر از افراد کامل امت اسلامی شامل رسول خدا(ص)، امام‌علی(ع)، امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) حاملان آن باشند. همچنین ایشان با استناد به روایات بر آن است که مراد از شب‌های دهگانه در آیه «وَ لَیالٍ عَشْرٍ» و سوگندخوردن قرآن به عظمت شب‌ها، امام‌حسن مجتبی(ع) تا امام‌حسن عسکری(ع) است و فرشتگان در شب قدر بر همه امامان(ع) ازجمله امام‌حسن(ع) نازل می‌شوند. ایشان، امام‌حسن(ع) را از اصحاب پیامبر(ص) خوانده و تصریح کرده است آن حضرت مانند دیگر امامان(ع) دارای ولایت کلی (تکوینی) و تشریعی بود؛ چنان‌که از آن حضرت به خلیفه خدا، حجت بر خلق و از ائمه نیکوکار و نیک‌روش و نیکومنش یاد کرده است.

امام‌خمینی به استناد روایات یادآور شده است پیامبر(ص)، حسن(ع) و حسین(ع) را در همه حالات چه قیام کنند و چه بنشینند، ولیّ و امام و پیشوای بر امت خود شمرده است و بدون باور به امامت ائمه(ع) به معنای ولایت الهی آنان (ازجمله امام‌حسن(ع))، نماز گرچه با همه ضوابط آن انجام گیرد، قابل پذیرش نیست. امام‌خمینی از خطاب امام‌علی(ع) به امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) در وصیت خود پس از ضربت‌خوردن در نوزدهم ماه رمضان استفاده کرده است که آن دو بسیار مورد علاقه امیرالمؤمنین(ع) بوده‌اند. ایشان به استناد روایتی، روز دوشنبه را متعلق به امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) دانسته و شایسته شمرده که برای در امان‌ماندن از شر شیطان در تعقیب نماز این روز، به آن دو بزرگوار توسل جسته شود.

امام‌حسن(ع) به جد خود پیامبر(ص) از نظر ظاهری شباهت بسیار داشت و خلق و خوی ایشان نیز شبیه پیامبر(ص) بود. ایشان از کودکی و نوجوانی اهل فضل و دانش بود، از کودکی در مجلس پیامبر(ص) حاضر می‌شد و گفته‌های جد خود را برای مادرش فاطمه(س) نقل می‌کرد. ایشان از جوانی پارسا و عبادت‌پیشه بود. امام‌خمینی از یک‌سو تربیت‌شدگان خانه کوچک فاطمه(ع) را تجلی تمام قدرت حق‌تعالی شمرده و از سوی دیگر، با استناد به منابع روایی یادآور شده است رنگ امام‌حسن(ع) در وقت عبادت از خوف خدا زرد می‌شد.

امام‌مجتبی(ع) بیست بار پیاده حج به جای آورد و آراسته به مکارم اخلاق و بسیار حلیم و بردبار بود. نمونه‌هایی از بردباری ایشان در برخورد با مخالفان در روایات آمده است. آن حضرت بسیار شجاع، باشهامت، جواد و بخشنده بود و امام‌خمینی نیز با استناد به منابع روایی یادآور شده است حضرت بسیار انفاق می‌کرد، در زندگی سه مرتبه نیمی از دارایی حتی کفش و لباس خود را در راه خدا بخشید. ایشان در سروده‌های خود نیز خلق و خوی امام زمان(ع) را به خلق و خوی امام‌حسن(ع) شبیه دانسته است. (ببینید: امام زمان(ع)).

امام‌مجتبی(ع) از نوجوانی در ترویج دین، تفسیر قرآن و پاسخ به پرسش‌های دینی مردم، فعال بود. در منابع موجود نام نزدیک به ۱۴۰ تن از راویان حدیث از ایشان آمده است.

فعالیت‌ها در زمان امام علی(ع)

امیرالمؤمنین(ع) و امام‌مجتبی(ع) از نخستین کسانی بودند که در دوره مخالفت خلفا با کتابت احادیث پیامبر اکرم(ص) علوم خود را مکتوب کردند و بدین وسیله بخشی از مواریث اسلامی را از خطر نابودی نجات دادند (ببینید: حدیث). در وقت اعتراض مردم علیه خلیفه سوم، عثمان و محاصره خانه وی، امام‌حسن(ع) به فرمان علی(ع) شکایت‌های مردم را به خلیفه منتقل می‌کرد؛ چنان‌که با بالاگرفتن اختلاف میان عثمان و محاصره‌کنندگان خانه وی، امام‌حسن(ع) برای بدترنشدن شرایط و جلوگیری از کشته‌شدن عثمان، در خانه وی حضور یافت و به هنگام منع طلحه از رساندن آب به عثمان امیرالمؤمنین(ع) به وسیله امام‌حسن(ع) برای عثمان آب فرستاد و به گزارشی امام‌حسن(ع) در این جریان زخمی شد.

با به‌خلافت‌رسیدن امیرالمؤمنین(ع) در سال ۳۵ق بر دامنه فعالیت‌های امام‌حسن(ع) افزوده شد. پاسخ به پرسش‌های دینی مردم به سفارش پدر، اقامه نماز جمعه به جای ایشان، سخنرانی به دستور ایشان برای مردم و قضاوت‌کردن در میان مردم ازجمله فعالیت‌های امام‌حسن(ع) بود. ایشان در نبردهای جمل، صفین و نهروان، در کنار امیرالمؤمنین(ع) بود.

دوران امامت

امام‌حسن(ع) پس از شهادت علی(ع) در سال چهلم هجری به امامت رسید. امیرالمؤمنین(ع) بر اساس وصیت پیامبر(ص) آن حضرت را جانشین خود کرد و در بازگشت از صفین در اقامتگاه «حاضرین» بر شایستگی فرزند خود تأکید کرد و ایشان را پاره‌ای از خود بلکه همه وجود خود و آسیب به او را آسیب به خود شمرد. بزرگان شیعه نیز پس از شهادت امام‌علی(ع) بر شایستگی امام‌حسن(ع) تأکید کردند و ایشان را فرزند پیامبر(ص) و وصیّ امام‌علی(ع) دانستند و مردم را به بیعت با ایشان فرا خواندند. امام‌حسن(ع) نیز پیش از بیعت عمومی مردم به تبیین جایگاه و مقام اهل بیت(ع) و معرفی خود پرداخته و مردم را به اطاعت از خود دعوت کرد. پس از آن مردم با ایشان بیعت کردند؛ البته انگیزه افراد از بیعت متفاوت بود و شمار کسانی که بر اساس اندیشه شیعی با آن حضرت بیعت کردند، اندک بودند. پس از بیعت چند نامه میان امام‌حسن(ع) و معاویه مبادله شد. حضرت(ع) در یکی از نامه‌ها بر حقانیت خلافت خاندان پیامبر(ص) و نامشروع‌بودن حکومت معاویه تأکید کرد و او را به بیعت با خود فرا خواند؛ ولی او نپذیرفت و اعلان جنگ کرد.

امام‌خمینی با اشاره به امیرالمؤمنین(ع)، حسن‌بن‌علی(ع) و حسین‌بن‌علی(ع) و یاران آنان و دیگر ائمه تصریح کرده است آنان همه عمرشان را برای حفظ اسلام صرف کردند. ایشان پس از اشاره به اهمیت حکومت و واگذاری آن از سوی خداوند به پیامبر(ص) و امام‌علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) یادآور شده است نگذاشتند ائمه(ع) به حکومت برسند و تنها امام‌علی(ع) و امام‌حسن(ع) مدت کمی به حکومت رسیدند. ایشان در جای دیگر پس از اشاره به مقابله همه امامان معصوم(ع) با حاکمان ستمگر در همه شرایط و به اندازه توان، به قیام امام‌حسن(ع) علیه معاویه پرداخته و سپس به علل صلح و شرایط و آثار مثبت آن اشاره کرده است.

صلح تحمیلی با معاویه

امیرالمؤمنین(ع) پس از جنگ صفین و جریان حکمیت، پس از آنکه معاویةبن‌ابی‌سفیان گروه‌هایی را برای تجاوز به عراق و یمن اعزام کرد، سپاهی را برای جنگ با معاویه آماده کرده بود، اما ایشان پیش از حرکت به شهادت رسید. پس از بیعت مردم با امام‌حسن(ع)، آن حضرت وقتی باخبر شد معاویه به سوی عراق در حرکت است، سپاهی که پدر ایشان سازماندهی کرده بود را بسیج کرد و برای مقابله با معاویه آماده جنگ شد. منطقه «مسکن» عراق آوردگاه دو سپاه بود. معاویه پیش از آغاز جنگ پیشنهاد صلح را مطرح و هم‌زمان اقدام به فریب‌دادن سپاه امام‌حسن(ع) کرد. مغیرةبن‌شعبه و عبدالله‌بن‌عامر از سوی معاویه برای گفتگو به اردوگاه امام‌حسن(ع) آمدند. پس از خروج آنان از میان سپاه، عوامل معاویه در میان مردم شایع کردند که حسن‌بن‌علی(ع) گرایش به صلح دارد. به نقل برخی از منابع، معاویه صفحه‌ای سفید و مهرشده برای حضرت فرستاد تا هر شرطی که می‌خواهد در آن بنویسد. با وجود وفاداری بزرگانی چون قیس‌بن‌سعد و حجربن‌عدی، عده‌ای از فرماندهان عافیت‌طلب به امام‌حسن(ع) خیانت کردند، ازجمله عبیدالله‌بن‌عباس که پس از دیدار با عبدالرحمن پسر سمره، نماینده معاویه شبانه خود را با تعدادی دیگر از افراد، تسلیم سپاه معاویه کرد و اقدام وی زمینه از هم‌پاشیدن دیگر نیروها را فراهم کرد.

امام‌حسن(ع) که شرایط را برای جنگ نامساعد دید، با مردم سخن گفت و با اشاره به تغییر روحیه آنان ابراز کرد آنان در وقت رفتن به جنگ صفین، دینشان مقدم بر دنیاشان بود؛ ولی امروز دنیای آنان مقدم بر دینشان است و پیشنهاد کرد در صورت آماده‌بودن آنان برای نبرد پیشنهاد معاویه را رد می‌کند و خواهد جنگید و در صورت مخالفت با جنگ، صلح را خواهد پذیرفت که مردم با شعار «البقیة البقیة» درخواست پذیرش صلح کردند. در این جریان گروهی از خوارج همراه با سپاه حضرت به خیمه ایشان هجوم بردند و آن را غارت کردند و یکی از خوارج، امام‌حسن(ع) را با خنجر زخمی کرد. در مجموع بی‌رغبتی و سستی مردم در جنگ با سپاه شام، حفظ نخبگان شیعی و حضور خوارج در سپاه امام‌حسن(ع) و استفاده معاویه از زر، زور و تزویر، ضعف بینش عمومی سپاهیان امام‌حسن(ع) و آمیخته‌شدن ایمان به انگیزه‌های مادی از علت‌های پذیرش صلح تحمیلی بود.

امام‌خمینی نیز حیله‌گری و خیانت برخی از همراهان امام‌حسن(ع) را از علت‌های صلح تحمیلی دانسته است، تا جایی که برخی از سپاهیان در برابر آن حضرت ایستادند و برخی حتی به آزار و اذیت ایشان روی آوردند و به غارت خیمه امام(ع) پرداختند و با دشمن ارتباط برقرار و توطئه‌های زیادی را علیه ایشان طراحی و برنامه‌ریزی کردند. ایشان ادامه تفکر خوارج و مقدسان نهروان را که برای علی(ع) آن همه مشکل درست کردند، از موجبات صلح تحمیلی امام‌حسن(ع) خوانده و افزوده است که در صورت آگاهی و استقامت یاران، امام‌حسن(ع) گرفتار آن مصائب نمی‌شد و قضایای کربلا پیش نمی‌آمد.

امام‌حسن(ع) برای مصالح اسلام و مسلمانان شرایطی را در پیمان صلح گنجانید؛ ازجمله شرایط آن بود که معاویه بر اساس کتاب خدا، سنت پیامبر(ص) و روش خلفای اولیه رفتار کند و کسی را برای جانشینی خود معین نکند و شیعیان و اصحاب علی(ع) بر جان و مال خود و خانواده خود ایمن باشند و معاویه علیه آن حضرت و برادرش حسین(ع) و دیگر اهل بیت(ع) هیچ دسیسه‌ای به کار نبرد و به آنان آزاری نرساند و همچنین معاویه خود را «امیرالمؤمنین» نخواند؛ ولی معاویه به هیچ‌یک از پیمان‌های خود وفادار نماند و چنان‌که امام‌خمینی با توجه به منابع تاریخی یادآور شده است، معاویه پس از قرارداد صلح در کوفه بر منبر رفت و همه پیمان‌هایی را که در صلح با امام‌حسن(ع) متعهد شده بود، زیر پا گذاشت. در عین حال ایشان یادآور شده است این صلح، با همه تلخی‌های آن ثمربخش و مثبت بود و امام‌حسن(ع) با رفتار حساب‌شده و پذیرش صلح، معاویه را رسوا ساخت و به همان میزان که قیام و شهادت امام‌حسین(ع) در رسواساختن بنی‌امیه و یزید مؤثر بود. (ببینید: امام حسین(ع) و عاشورا)، صلح امام‌حسن(ع) نیز در رسوایی معاویه نقش داشت.

الگوی جنگ و صلح

امام‌خمینی تأکید کرده است که علمای بزرگ وظیفه دارند در مبارزه با فساد و ستم، راه ائمه(ع) ازجمله امام‌حسن(ع) را دنبال کنند. ایشان در دوران جنگ تحمیلیِ عراق علیه ایران (۱۳۵۹–۱۳۶۷) با بیان دشواری‌های برخاسته از جنگ، به مردم سفارش کرد از زندگی امیرالمؤمنین(ع) و امام‌مجتبی(ع) عبرت بگیرند و در راه خدا مقاومت کنند. اگر برخی مدعیان اسلام در زمان امام‌علی(ع) از آن حضرت جانبداری می‌کردند، چه بسا آن صلح تحمیلی در زمان امام‌حسن(ع) و کشتن و اسارت خاندان پیامبر(ص) در زمان امام‌حسین(ع) پیش نمی‌آمد. ایشان با اشاره به شهادت محمدعلی رجایی رئیس‌جمهور و محمدرضا باهنر نخست‌وزیر به دست سازمان مجاهدین خلق در هشتم شهریور ۱۳۶۰ اعلام کرد که شهدای صدر اسلام مانند علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و حسن‌بن‌علی(ع) و دیگر ائمه(ع) برتر از شهدای زمان کنونی بودند و آنان عمر خود را برای حفاظت از اسلام به کار بردند و همه چنین وظیفه‌ای دارند. ایشان مقاومت‌ها و خدمت‌های امام‌حسن(ع) به اسلام را الگوی مردم ایران شمرده و یادآور شده است آن حضرت با خدمت بزرگ خود دولت ستمگر اموی را رسوا ساخت و اسلام را زنده کرد.

امام‌خمینی از سوی دیگر، برای دلداری به آن عده از فرماندهان دفاع مقدس که از نرسیدن به همه اهداف خود در جنگ تحمیلی ازجمله در عملیات بدر در اسفند ۱۳۶۳، در هور الهویزه ناراحت بودند، به آنان توصیه کرد صبر پیشه کنند و با اشاره به سیره ائمه(ع) ازجمله امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) یادآور شد ائمه معصوم(ع) نیز گاه در رسیدن به مقاصد خود موفق نبودند؛ اما کار برای خدا شکست ندارد. از سوی دیگر، در اوج دفاع مردم ایران علیه متجاوزان بعثی، برخی به امام‌خمینی سفارش می‌کردند با رژیم متجاوز عراق صلح کند؛ ولی ایشان این سازش را به مصلحت نمی‌دید و پیشنهاد صلح با صدام حسین را مانند صلح امام‌حسن(ع)، صلحی تحمیلی از جانب مقدسان می‌دانست و معتقد بود چنان‌که معاویه بر سر پیمان خود با امام‌حسن(ع) نماند، صدام حسین نیز بر عهد خود وفادار نخواهد ماند و پاره‌کردن قرارداد صلح ایران با عراق معروف به «قرارداد الجزایر» به وسیله او را شاهد آن شمرد. با این حال، ایشان در سال ۱۳۶۷ با پدیدآمدن شرایط ناگوار در جنگ تحمیلی، قطعنامه ۵۹۸ و آتش‌بس را پذیرفت و تلخی این اقدام در کام خود را همانند تلخی نوشیدن جام زهر شمرد. (ببینید: قطعنامه ۵۹۸). ایشان پس از پذیرش قطعنامه با اشاره به صلح پیامبر(ص) با مشرکان قریش در حدیبیه خاطرنشان کرد پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) نیز مأمور به انجام تکلیف بودند، نه به نتیجه، و پذیرش صلح نیز به معنای عقب‌نشینی از مواضع اصولی نیست.

امام‌حسن(ع) پس از صلح با وجود درخواست عده‌ای از شیعیان برای اقامت در کوفه به مدینه بازگشت و سفرهایی نیز به مکه و شام داشت. جایگاه اجتماعی و مرجعیت علمی ایشان سبب شده بود که صبح و عصر در مسجد پیامبر(ص) می‌نشست و با مردم گفتگو می‌کرد و به پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد.

امام‌حسن(ع) که برادر خود امام‌حسین(ع) را به عنوان امام پس از خود معرفی کرده بود، بنا به مشهور، در ۲۸ صفر سال ۵۰ق یا در صفر ۴۹ق با توطئه و تحریک معاویه به دست همسر خود به شهادت رسید و مردم مدینه بر شهادت وی گریستند. امام‌حسن(ع) سفارش کرده بود وی را نزد جدش پیامبر اکرم(ص) به خاک بسپارند که بنی‌امیه به رهبری مروان‌بن‌حکم و به گزارشی به دستور عایشه، ام‌المؤمنین از آن جلوگیری کردند و به گزارش دیگر به‌رغم اجازه عایشه، مروان و دیگر بنی‌امیه با پوشیدن سلاح از آن جلوگیری کردند؛ از این‌رو ایشان در قبرستان بقیع، در کنار مادربزرگ خود فاطمه‌بنت‌اسد در مقبره بنی‌هاشم به خاک سپرده شد.

فرزندان

برخی، فرزندان امام‌حسن(ع) را پانزده تن و برخی شانزده تن ذکر کرده‌اند. عبدالعظیم حسنی(ع) مدفون در شهر ری از نوادگان ایشان است و امام‌خمینی به زیارت این امامزاده عظیم‌الشأن رفته است.

آثار معنوی

بخشی از آثار معنوی به‌جای‌مانده از امام‌حسن(ع) در حوزه عقاید و کلام، اخلاق و ارزش‌ها و احکام دینی و سنت و سیره پیامبر(ص) و امام‌علی(ع) در مسند الامام‌المجتبی(ع)، تألیف عزیزالله عطاردی، موسوعة کلمات الامام‌الحسن(ع)، پژوهشکده باقرالعلوم و صلح امام‌حسن(ع) راضی آل یاسین و حیاة الامام الحسن‌بن‌علی، باقر شریف قرشی ثبت شده است.

تخریب مرقد

قبر آن حضرت در قرن‌های بعد دارای بارگاه و خادم و وسایل پذیرایی از زوار گردید؛ اما در سال ۱۳۴۴ق/ ۱۳۰۵ش، به دست وهابیان حاکم بر عربستان ویران شد. امام‌خمینی نفهمی و کج‌روی را از انگیزه‌های این جنایت شمرده است. (ببینید: وهابیت)

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، «حسن‌بن‌علی، امام‌مجتبی(ع)»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص۴۳۴.