نماز

نماز، نیایش ویژه با خداوند تعالی مشتمل بر افعال و اذکار خاص.

معنای لغوی و اصطلاحی

نماز هم‌معنای «صلاة» در عربی است و «صلاة» در اصل به معنای دعا و ستایش است. نماز در اصطلاح شریعت اسلامی به عبادتی مخصوص با افعال و اذکاری معین گفته می‌شود که برای تقرب به خداوند اقامه می‌گردد. ازجمله اذکار آن، قرائت سوره حمد و سوره‌ای از قرآن است و ازجمله ارکان آن، قیام، رکوع و سجود است. از دیدگاه اهل معرفت، نماز عبادتی جامع است که شامل افعال ظاهری، ذکرهای زبانی و احوال باطنی است.

امام‌خمینی نماز را عبادتی شامل اذکار، قرآن و افعالی می‌داند که برخی واجب و برخی مستحب اند. ایشان معتقد است این امور که صورت ظاهری نماز را تشکیل می‌دهند، باطنی دارند که مراعات‌نکردن آن باطن اگرچه موجب باطل‌شدن نماز نمی‌شود، سبب می‌شود ملکوت نماز ناقص یا فاسد گردد. ایشان نماز را ثنای ذات مقدس الهی می‌داند که با کشف تام محمدی(ص) برای درمان تمام دردها و نقص‌های نفوس تشریع شده است.

پیشینه

نماز ازجمله عبادت‌هایی است که خداوند در ادیان مختلف بر همه مردم واجب کرده است. تمامی انبیا(ع) مانند ابراهیم(ع) و موسی(ع) نماز به پا می‌داشتند و چنان‌که در قرآن کریم نیز آمده، به آن سفارش می‌کردند. در دین زرتشت، نماز با آداب و تشریفات خاصی پنج بار در شبانه‌روز به زبان اوستایی به جای آورده می‌شود. یهودیان هنگام نماز و نیایش به سمت بیت‌المقدس روی می‌آورند. نماز و نیایش یهود، شامل سه نماز اساسی است که صبح، بعد از ظهر و غروب خوانده می‌شود. در روزهای شنبه و جشن‌های مذهبی تغییراتی در آداب نیایش یهودیان به وجود می‌آید که منعکس‌کننده ویژگی خاص آن روز است. مسیحیان نیز در کلیساهای خود به صورت اجتماعی و فردی نماز می‌خوانند. در بیشتر مراکز مسیحی روز یکشنبه روزی است که مسیحیان برای عبادت و نیایش به دور هم جمع می‌شوند. نماز یهودیان و مسیحیان بدون رکوع می‌باشد. بنابر بعضی روایات، یهودیان در نماز هنگام نشستن بر دست چپ خود تکیه می‌کردند.

در اسلام نماز در پنج وقت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا با اجزا و شرایط خاص واجب شده است و قرآن کریم در آیات متعددی دستور به اقامه نماز و محافظت بر آن داده است. در اسلام نماز به صورت فردی و گروهی اقامه می‌شود و در روایات بر اقامه نماز در مساجد تأکید شده است. بنابر بعضی روایات چگونگیِ نماز در معراج پیامبر اکرم(ص) تشریع شد و حضرت آن را به مردم آموزش داد. آن حضرت پس از بعثت به همراه خدیجه(س) و امیرالمؤمنین(ع) در مکه اقامه نماز می‌کرد.

در برخی متون زیارتی ازجمله زیارت جامعه کبیره یکی از صفات امامان معصوم(ع) برپاداشتن و زنده نگاه‌داشتن نماز است. علمای اسلام نیز در آثار خود به نماز اهتمام ورزیده‌اند؛ چنان‌که فقها در آثار خود، احکام و فروع فقهی مربوط به نماز و اقسام آن و همچنین شرایط و اجزای آن را بیان کرده‌اند و کتاب‌های مستقل فراوانی دربارهٔ نماز یا بعضی از اقسام نماز مانند نماز جمعه، نماز جماعت و مانند آن تألیف کرده‌اند. علمای اخلاق و عرفان نیز آثار، اسرار باطنی و آداب نماز را بیان کرده‌اند (ببینید: آداب و اسرار نماز)

امام‌خمینی در آثار خود به جایگاه، حقیقت و مراتب نماز پرداخته و افزون بر بُعد فردی نماز و احکام و شرایطی که در آن دخالت دارد، به بُعد اجتماعی نماز نیز توجه کرده و برپایی نماز را به صورت جماعت، سبب وحدت کلمه در جامعه و فواید بی‌شماری برشمرده است.

جایگاه و اهمیت نماز

قرآن کریم نماز را عامل بازدارنده از گناه و بالاترین ذکر خداوند خوانده است و خداوند به پیامبر خود دستور داده اهل خود را به برپایی نماز فرا خواند و خود به آن شکیبا باشد؛ همچنین برپایی نماز را در کنار ایمان به غیب قرار داده است و مؤمنین را به یاری‌طلبی از نماز در امور خود فرا خوانده و از برپایی آن در حال مستی نهی کرده است. روایات نیز بر جایگاه نماز تأکید فراوان کرده‌اند و آن را ستون دین، معراج مؤمن، وسیله نزدیک‌شدن هر شخص پرهیزگار به خداوند، معیار قبولی و رد اعمال دیگر و بهترین عامل پاک‌کننده انسان از آلودگی گناه معرفی کرده‌اند. بر اساس روایات، کسی که نماز را کوچک شمارد، به شفاعت پیامبر(ص) نمی‌رسد و بر حوض کوثر وارد نخواهد شد. اندیشمندان اسلامی نیز با استناد به روایات، نماز را بنیاد دین و برترین عبادت شمرده‌اند و آن را وسیله رسیدن به مقام وصل، قرب، هیبت، خشوع، مشاهده و مناجات دانسته‌اند.

امام‌خمینی نماز را بالاترین ذکر خداوند، برترین عمل و بزرگ‌ترین سبب رحمت حق‌تعالی می‌داند و با استفاده از آنچه در روایات آمده، معتقد است اهمال و سستی در نماز که نور چشم پیامبر(ص) و ودیعه خداوند است، سبب خروج از ولایت ائمه(ع) و محروم‌ماندن از شفاعت آنان می‌گردد. ایشان در اهمیت نماز و سبک‌نشمردن آن، بر این نکته تأکید می‌کند که باید نماز را با عشق و اقبال قلبی به‌جا آورد و از سبک‌شمردن و برپایی آن در حال بی‌توجهی و غفلت پرهیز کرد؛ بنابراین کسی که نماز را با تکلّف بخواند، قیام به عبادت معبود را از امور زائد بداند و نماز را به صورت ناقص به‌جا آورد، آن را سبک شمرده است. همچنین سبک‌شمردن نماز سبب از دست‌دادن خشوع و حضور قلب است که نماز بدون آن فاقد ارزش است.

به اعتقاد امام‌خمینی نماز معجونی روحانی است که به دست جمال و جلال حق‌تعالی ساخته شده و از همه عبادت‌ها جامع‌تر و کامل‌تر است و نسبت نماز با دیگر عبادات، به مانند نسبت انسان کامل به دیگران و به منزله اسم اعظم در برابر دیگر اسماست، بلکه نماز، خود اسم اعظم است و این تشبیه به انسان کامل افزون بر جامعیت آن، ممکن است به جهت زوال کامل انانیت و استهلاک کامل سالک در ربوبیت باشد که این امر در نماز حاصل می‌شود. از این‌رو لازم است انسان به نماز که مهم‌ترین عبادت است، اهمیت دهد و آن را در وقت فضیلت به‌جای آورد و نمازی که با تأخیر انجام شود، نورانیت ندارد و از مصادیق کوچک‌شمردن نماز است.

به اعتقاد امام‌خمینی به جهت اهمیت و جایگاه نماز در محضر ربوبی که زمان دعوت خدای مالک‌الملوک از بنده ضعیف خود است، رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) در هنگام فرارسیدن وقت نماز، از خوف می‌لرزیدند و به خود می‌پیچیدند، گویی کسی را نمی‌شناختند و این به جهت معرفت تام آنان به این جایگاه و موقف در نماز بوده است. در برخی از زمان‌ها نیز تجلیات لطفی الهی، آنان را دربر می‌گرفت و اشتیاق ملاقات و حضور در محضر او سبب سرور و بهجت آنان می‌گردید (ببینید: آداب و اسرار نماز)

حقیقت نماز

در نگاه اندیشمندان اسلامی نماز همانند دیگر عبادت‌ها، ظاهر و باطنی دارد. صورت ظاهری نماز شامل اجزا و شرایطی است که بعضی واجب و بعضی مستحب‌اند و در علم فقه بررسی شده‌اند. صورت باطنی نماز به منزله روح و حقیقت آن است و شاهد آن، تمثّل نماز در مواضع زیادی مانند قبر و در قضیه معراج رسول خدا(ص) است که بیانگر حقیقت‌داشتن نماز در عالم دنیا و آخرت است و راه دستیابی به این حقیقت، انس با حقیقت آن است.

برخی از اهل معرفت، حقیقت نماز را ذکر خداوند و اقرار به عبودیت خالص بنده و الوهیت محض حق‌تعالی می‌دانند که جامع همه کمالات عبادات است. این حقیقت شامل حضور قلب به معبود، به همراه ذکر و مراقبه به همراه فکر است. برخی حقیقت نماز را مراتب حالات رسول خدا(ص) در سیر به سوی حق‌تعالی می‌دانند که شامل توحید افعالی، صفاتی و ذاتی است و به صورت قیام، رکوع و سجود نمود پیدا کرده است؛ از این جهت نماز در امت پیامبر(ص) کامل است و در امت‌های گذشته، تنها قیام یا رکوع یا سجده بوده است.

امام‌خمینی معتقد است حقیقت نماز غیر از آداب و شرایط ظاهری آن است که هر کسی قادر به انجام و درک آن است. حقیقت نماز همان نسخه جامعی است که به قلب مقدس نبی ختمی(ص) نازل گردیده و به کشف تام محمدی ترتیب داده شده است. به باور ایشان نماز و عبادت پیامبر(ص) در شب معراج در واقع نقشه تجلیات حق است و چگونگی حرکت اعضای بدن به هنگام رکوع و سجود و قیام و قعود، تابع چگونگی ظهور جمال محبوب است و این حقیقت، باطن و ملکوت نماز است که خود دارای مراتبی است. امام‌خمینی نماز را به حسب صورت و ظاهر، ذکر جامع و به حسب حقیقت، خشوع و خضوع بنده در پیشگاه خداوند و سفر به‌سوی «الله» و معراج مؤمن می‌داند؛ همچنین وسیله رسیدن به مقام قرب و وصول به مقام حضور حق‌تعالی است و پس از وصول، نماز نقشه تجلیات و صورت مشاهده محبوب است. به اعتقاد ایشان نماز به حسب حقیقت و ملکوت آن دارای وحدت و بساطتی است که به هر اندازه به افق کمال نزدیک‌تر شود، وحدتش کامل‌تر می‌شود.

امام‌خمینی معتقد است مطلق عبادات، ثنای معبود و سرایت آن به نشئه بدن است و هر یک از عبادات ثنای به اسم خاصی است؛ چنان‌که روزه ثنای حق‌تعالی به صمدیت و ظهور ثنای او به سبّوحیت و قدّوسیت است؛ اما نماز ثنای حق به جمیع اسما و صفات است، اگرچه افراد چگونگی این ثنا را درک نکنند. به اعتقاد ایشان برای هر کدام از اعمال نماز، صورت ملکوتی وجود دارد، ولی سجده در نماز دارای منزلتی خاص است.

اقسام و اجزای نماز

امام‌خمینی مانند دیگر فقها نماز را در یک تقسیم به نمازهای واجب و مستحب تقسیم می‌کند و نمازهای واجب را در یک نظر شش قسم می‌داند که عبارت‌اند از نمازهای روزانه، نماز آیات، نماز طواف واجب، نماز واجب به نذر یا عهد یا قسم یا نماز استیجاری، نماز میت و نماز قضای پدر بر پسر بزرگ. نمازهای مستحب نیز بسیار است که برخی به صورت مرتب در روز و شب اقامه می‌شوند؛ مانند نوافل روزانه و نماز شب و برخی از آنها وقت مخصوصی دارند مانند نمازهای مستحب در ماه‌های رمضان، رجب و شعبان و نمازهایی که اسباب خاصی دارند مانند نماز زیارت، نماز تحیت مسجد و نماز شکر و نمازهایی که سبب خاصی ندارند و اقامه آنها به صورت مطلق مستحب است. نمازهای واجب به صورت جماعت و فرادا برپا می‌شوند و برپایی آنها به جماعت، از مستحبات است و بر آن تأکید شده است، به‌ویژه نمازهای واجب روزانه. تنها در نماز جمعه با وجود شرایطی، برپاداشتن به جماعت واجب است. نمازهای روزانه در سه یا پنج نوبت ادا می‌شوند و هر کدام وقت خاصی دارند که در برخی از زمان‌ها، فضیلت ادای آنها بیشتر است. این نمازها به ترتیب نماز صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء هستند. نماز صبح دو رکعت، نماز ظهر و عصر و عشا چهار رکعت و نماز مغرب سه رکعت است؛ البته نمازهای چهاررکعتی در سفر، دو رکعتی برپا می‌شوند.

امام‌خمینی همانند فقهای دیگر هر رکعت از نماز را دارای اجزا و افعالی می‌داند که بعضی واجب و بعضی مستحب‌اند. واجبات نماز عبارت‌اند از:

• نیت؛
• تکبیرةالاحرام؛
• قیام؛
• رکوع؛
• سجده؛
• قرائت؛
• ذکر؛
• تشهد؛
• سلام؛
• ترتیب؛
• موالات، برخی از این واجبات، رکن نماز و برخی غیر رکن‌اند. ارکان نماز اجزایی‌اند که بر خلاف دیگر اجزای واجب، کم و زیادکردن عمدی و سهوی آنها سبب باطل‌شدن نماز می‌شود. برخی اجزا و افعال نماز نیز مستحب‌اند، همانند قنوت و شش تکبیر در ابتدای نماز غیر از تکبیرةالاحرام.

هر کدام از نمازهای روزانه، نمازهای مستحبی دارند که به آن نافله می‌گویند و عبارت‌اند از:

دو رکعت برای نماز صبح، هشت رکعت برای هر یک از نماز ظهر و عصر، چهار رکعت برای نماز مغرب، دو رکعت نشسته برای نماز عشا. این نمازهای مستحبی و بیشتر نمازهای مستحبی به صورت دورکعتی برپا می‌شوند. نماز افزون بر اجزا و افعال خاص، دارای آداب و شرایطی است که برخی مربوط به ظاهر نماز و برخی مربوط به حقیقت و باطن نماز است (ببینید: آداب و اسرار نماز)

مراتب نماز و نمازگزاران

برخی اهل معرفت برای نماز مراتبی ذکر کرده‌اند که به اعتبار درجات نمازگزاران است:

نمازِ اهل شریعت

که انجام واجبات و مستحبات ظاهری در نماز است.

نمازِ اهل طریقت

که قرب به حق‌تعالی و فنا در صفات آن و توجه به قلب و قبله حقیقی است.

نماز اهل حقیقت

نماز اهل حقیقت وصول به حق‌تعالی و شهود اوست (ببینید: شریعت و طریقت و حقیقت)

امام‌خمینی برای نماز مراتبی ذکر کرده است که به حسب مقامات و مراتب نمازگزاران و سالکان مختلف می‌شود و در هر مرتبه، نماز نمازگزار با مرتبه دیگر تفاوت بسیار دارد:

نماز اهل ظاهر و صورت

چنین نمازی تنها اجزا و مقدمات فقهی را داراست و صورت نماز است. در این مرتبه نمازگزار تنها به نیکو اداکردن قرائت توجه دارد تا تکلیف از او برداشته شود. چنین افرادی تکلیف را برای خود مشقت می‌دانند و قلب‌هایشان مشغول امور دنیا و شهوت‌های آن است.

نماز اهل باطن و حقیقت

سالک وقتی در سلوک و سیر الی الله است، نمازش بُراق عروج و رَفرَف وصول است و هر اندازه که از ظاهر به باطن و از صورت به معنا پی ببرد، نماز او حقیقت پیدا می‌کند.

نماز اولیا

نماز اولیا آینه تجلیات خداوند است. اولیای الهی وقتی آینه قلب خود را در برابر شمس حقیقت حق قرار دهند، تجلیات الهی به آن می‌تابد.

آثار نماز

اندیشمندان اسلامی با استفاده از بعضی آیات قرآن کریم و روایات، اقامه نماز را عامل بازدارنده مؤمن از گناه و موجب تقرب الهی می‌دانند. همچنین برخی روایات، نماز را سبب خاموش شدن آتش گناهان آدمی شمرده‌اند و پنج بار برپایی نماز در روز را به پنج نوبت شستشو در نهر آب تشبیه کرده‌اند که سبب باقی‌نماندن آلودگی در وجود شخص خواهد شد. از دیدگاه اهل معرفت، نماز جبران‌کننده گناهان و سبب نورانی‌شدن دل انسان است. نماز برای اولیای الهی جبران‌کننده سختی‌ها و رهاشدن از مشکلات حیات دنیوی است؛ چنان‌که پیامبر اسلام(ص) در مشکلات به نماز پناه می‌برد. امام‌خمینی برای نماز آثار فردی و اجتماعی ذکر کرده است:

آثار فردی

امام‌خمینی نماز را از جهت فردی وسیله معراج می‌داند. به اعتقاد ایشان نماز وسیله انسان‌سازی است و نمازی که انسان را از فحشا نهی نکند و نگهدار قلب نباشد و سبب تکبر و عجب به عبادت که بزرگ‌تر از فحشا و منکر است، باشد، در حقیقت نماز نخواهد بود و اصولاً فساد در جامعه و دعاوی آن مربوط به افرادی است که اهل نماز نیستند. ایشان که نماز را سرچشمه معارف و حقایق الهی می‌داند که برای اهل معرفت پیدا می‌شود، بر این باور است از فواید مطلق عبادات ازجمله نماز این است که اراده نفس قوی و نفس بر طبیعت و قوای آن چیره می‌شود و اراده نفس در مملکت بدن نافذ می‌گردد، به گونه‌ای که این قوا از اراده نفس تخلف نمی‌کنند، بلکه ممکن است شخص از این مرتبه بالاتر رفته، ظاهر و باطنش تحت اراده خداوند قرار گیرد و قوای ملکوتی و ملکی نفس، جنود الهی شوند و این یکی از مراتب پایین فنای قوا و اراده عبد در اراده حق است. ایشان تأکید دارد غیر از آثار مجموع نماز، هر کدام از اعمال و ارکان آن به‌طور مستقل، آثار مختلف معنوی دارد که در این میان، سجده کامل‌ترین نقش را در نورانیت و فنای الهی انسان دارد.

آثار اجتماعی

امام‌خمینی معتقد است از جهت اجتماعی، برپایی نماز سبب طهارت و سلامت جامعه از فساد و فحشا و هدایت جامعه به صراط مستقیم می‌شود؛ افزون بر اینکه برپایی نماز به صورت جماعت دارای مصالح عمومی و اجتماعی است و فوایدی روحی و معنوی دارد که کمتر در عملی اتفاق می‌افتد. از نگاه ایشان جمع‌شدن مسلمانان در نماز جمعه و عید و در مکان‌های مقدسی چون مکه برای هدف‌های بزرگی تشریع شده و آثار متعددی دارد ازجمله:

• تزکیه و تربیت عمومی جامعه؛
• حفظ وحدت کلمه میان مسلمانان و جلوگیری از تفرقه و اختلاف؛
• آشنایی با امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و گرفتاری‌های مسلمانان؛
• تقویت عواطف برادری و همکاری؛
• پایگاه‌بودن برای حکومت اسلامی، بلکه اساساً در زمان پیامبر(ص) مسجدها محل اراده حکومت و جمع‌کردن لشکر برای جنگ‌ها بوده‌اند؛ زیرا در اسلام سیاست و حکومت از دین جدا نبوده و نیست و اسلام دینی است که در احکام و مواقف آن، این سیاست وجود دارد و در هر روز نمازهای جماعت در تمام نقاط کشورهای اسلامی برپا می‌شود تا مردم از احوال یکدیگر اطلاع پیدا کنند (ببینید: نماز جماعت، مسجد، و نماز جمعه)

موانع پذیرش نماز

قرآن کریم تأکید کرده است که اعمال تنها از پرهیزکاران پذیرفته می‌شود و در روایات موانعی برای پذیرش نماز ذکر شده است ازجمله:

• ندادن زکات و حقوق مالی واجب؛
• خوردن مال حرام و استفاده از مست‌کننده‌ها. فقیهان نیز علاوه بر این موارد، برای پذیرش نماز موانعی ذکر کرده‌اند که البته موجب باطل‌شدن نماز نیست مانند:
• ارتکاب گناه؛
• بعضی از رذیلت‌های اخلاقی مانند عُجب، کبر، غیبت و حسد؛
• بعضی از اموری که سبب کم‌شدن ثواب نماز می‌شوند مانند کسالت، غفلت، عجله، نگاه‌کردن به آسمان و آنچه ضد خشوع است.

امام‌خمینی افزون بر بیان این موانع که مانع ظاهری پذیرش نمازند، موانع باطنی آن را که مانع رسیدن به مقام حضور و مانع بالارفتن به‌سوی مقام قرب‌اند، ناپاکی‌های معنوی می‌داند که شامل امور باطنی است و هر مرتبه از طهارت مستلزم زدودن آلودگی مناسب با آن مرتبه است؛ چنان‌که آلودگی اهل محبت، توجه به غیر حق‌تعالی و حجاب‌های خلقی است و آلودگی اصحاب ولایت دیدن مقامات و درجات خود است، و در حقیقت هرآنچه از شرایط باطنی نماز مفقود شود، مانع رسیدن به آن مرتبه از نماز اهل باطن است (ببینید: آداب و اسرار نماز و اسرار عبادت)

سیره امام‌خمینی

امام‌خمینی به نماز بسیار اهمیت می‌داد و نماز را معاشقه میان حبیب و محبوب می‌دانست، ایشان در نماز خود نیز این‌گونه بود و از نماز لذت می‌برد و چون نماز را راه عبادت و سخن‌گفتن با خداوند می‌دانست، معتقد بود نمی‌توان تنها به‌طور ظاهری با خداوند صحبت کرد. ایشان همواره تأکید می‌کرد در هیچ شرایطی نباید در نماز اهمال و سستی کرد. ایشان که جهاد در اسلام را نیز برابر برپایی نماز می‌دانست و اقدام امام‌حسین(ع) در برپایی نماز در ظهر عاشورا را شاهد می‌دانست، خود در شرایط بسیار حساسی همانند جنگ تحمیلی و اخبار ناگواری که از جبهه‌ها می‌رسید، با طمأنینه کامل به برپایی نماز می‌پرداخت. ایشان تا آخرین روزهای عمرشان که شرایط جسمی مناسبی نیز نداشت، به برپایی نماز در اول وقت و حتی انجام نوافل آن مقید بود و در لحظات آخر با وجود بیهوشی، به وقت نماز عکس‌العمل نشان داد. ایشان نماز اول وقت را بر همه امور مقدم می‌کرد و همواره به نماز اول وقت در هر شرایطی هرچند در پیاده‌رو خیابان توصیه می‌کرد و خود نیز در یک مورد جلسه مهم شورای عالی دفاع را برای نماز اول وقت ترک کرد با این حال، از نظر فقهی معتقد بود در صورتی که نماز اول وقت در کارخانه‌ها موجب اختلال در امر تولید شود یا برپایی آن در اداره‌ها سبب ضرر به بیت‌المال و سوء استفاده اشخاص گردد، باید نماز پس از تمام‌شدن کار خوانده شود و در کارخانه‌های دولتی، مسئول هم نمی‌تواند اجازه برپایی نماز اول وقت را بدهد.

از سوی دیگر، امام‌خمینی بسیار مقید به آداب نماز بود و از اموری که در نماز مکروه است، اجتناب می‌کرد و همواره مقید بود نماز را با همه آداب و شرایط مستحب برپا کند و پس از نماز نیز به تعقیبات آن مشغول می‌شد؛ سپس برمی‌خاست و به معصومان(ع) سلام می‌داد. ایشان به نمازهای مستحبی به‌خصوص نمازهای مستحبی روزانه و نماز شب بسیار اهمیت می‌داد (ببینید: نماز شب) ایشان با وجودی که از اهمال و کوتاهی در نماز بسیار ناراحت می‌شد، کسی را مجبور به خواندن نماز نمی‌کرد؛ در عین حال معتقد بود پیش از اینکه بچه‌ها به سن تکلیف برسند، باید نماز را آغاز کنند تا عادت کنند (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی)

پیوند به بیرون

• محمدامین صادقی اُرزگانی، نماز، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱۰، ص۹۰–۹۹.