نظارت: تفاوت میان نسخه‌ها

نظارت و کنترل در میان سومریان، مصریان، چینی‌ها و ایرانیان باستان رایج بوده‌است و آثار کتاب‌های باقی‌مانده از آن دوران، پر از مفاهیمی چون برنامه‌ریزی، تقسیم کار، کنترل و نظارت و [[رهبری امام|رهبری]] است.<ref>محسن شیخی، نظارت و بازرسی، ۲۶–۲۷.</ref> در غرب، در قرون وسطا، حکومت‌های استبدادی زیر پرچم حمایت [[کلیسا]]، به عنوان جانشین خدا حکومت می‌کردند و در مقابل مردم پاسخگو نبودند؛ از این‌رو در فلسفه سیاسی معاصر تلاش شد با نظریه تفکیک قوا و تمرکززدایی از قدرت سیاسی، قدرت میان [[قوای سه‌گانه]] پخش شود.<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ه ـ ح.</ref> تا زمینه‌های فساد و سوء استفاده از قدرت از میان برود.<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ج.</ref>{{ببینید| قوای سه‌گانه}}

امام‌خمینی با تأکید بر اهمیت نظارت، آن را از بزرگ‌ترین عوامل تضمین‌کننده [[امنیت]] جامعه به‌شمار می‌آورْد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۸.</ref> و مهم‌ترین هدف آن را پیشگیری از غارتگری و ظلم می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۶۵.</ref> و بر آن بود که سهل‌انگاری در امر نظارت، تباهی و فساد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۷.</ref> و ضررهای جبران‌ناپذیری را به همراه می‌آورد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۹۷.</ref> جایگاه رأی مردم در اندیشه ایشان، نشانه اهمیت نقش نظارتی مردم است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۶۰ و ۲۴۸.</ref> از نگاه ایشان، شرط پیروزی نهایی و رسیدن به تمام اهداف، نظارت مردم بر اعمال و رفتار [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶–۱۷ و ۱۶/۲۱–۲۳.</ref>

آموزه‌های اسلامی شیوه‌هایی را برای نظارت مردم و زمامداران بر یکدیگر توصیه کرده‌اند و به بعضی از آنها جنبه عبادی و [[واجب|واجب شرعی]] نیز بخشیده‌اند.<ref>ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم (ص)، ۷۰.</ref> از این‌رو، از نظر امام‌خمینی، نظارت باید برای خدا، مصالح اسلام و کشور و به قصد هدایت، حفظ مصالح ملت و جلوگیری از [[انحراف]] باشد، نه عیب‌جویی و انتقام‌گیری و بر اساس دوستی‌ها و دشمنی‌های شخصی و گرایش‌های درونی.<ref>ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم (ص)، ۱۸/۴۶۶.</ref> [[امر به معروف و نهی از منکر]]، از مبانی اندیشه سیاسی مسلمانان است و کارآمدترین ابزار نظارت متقابل دولت و مردم محسوب می‌شود و دارای جایگاه ویژه‌ای در میان واجبات دینی است<ref>ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم (ص)، ۸۰–۸۱.</ref> و یکی از بخش‌های قابل توجه در [[فقه]] اسلامی به‌شمار می‌رود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۵۲–۳۸۵.</ref> [[قرآن|قرآن کریم]] امت اسلام را به جهت پایبندی به اصل امر به معروف و نهی از منکر، بهترین امت معرفی کرده‌است<ref>آل عمران، ۱۱۰.</ref> و علاوه بر لزوم تلاش همه مردم در این امر، از ضرورت سازماندهی گروهی ویژه برای اجرایی‌کردن این فریضه در [[جامعه]] و مقابله با نابسامانی‌های اجتماعی به عنوان وظیفه‌ای حاکمیتی، سخن گفته<ref>آل عمران، ۱۰۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۵۴–۵۵.</ref> و ترک آن را در نابودی یک قوم، مؤثر شمرده‌است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲/۵۰۱–۵۰۲.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز به تفصیل به مسائل و احکام فقهی آن پرداخته‌است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۳۹–۴۶۸.</ref> {{ببینید|امر به معروف و نهی از منکر}}

== سازوکار نظارت بیرونی ==

* [[مسئولیت]] (پاسخگویی و پذیرش حق نظارت).

* [[عصمت]] نداشتن و احتمال خطا در مورد زمامداران غیر معصوم.

* امانت‌بودن قدرت و لزوم پیشگیری از سوء استفاده از آن.

* لزوم صیانت از نظام.

یکی از مؤلفه‌های نظارت بیرونی در فقه شیعه، امر به معروف و نهی از منکر است که مهم‌ترین نوع نظارت به‌شمار می‌آید.<ref>جعفری، مبانی فقهی نظارت شهروندان برحاکمان، ۱۸۳.</ref> امام‌خمینی آن را از والاترین و شریف‌ترین واجبات<ref>تحریر الوسیله، ۱/۴۳۹.</ref> و ابزاری برای رسوا و متزلزل‌کردن حاکمان ستمگر و بیداری مردم، برقراری واجبات دیگر و متضمن دعوت به اسلام، بازستاندن حقوق ستمدیدگان، مخالفت با ستمکاران و توزیع عادلانه ثروت می‌دانست<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۰۷–۱۰۹.</ref> و این دو واجب را از راهکارهای اساسی کنترل [[قدرت]] برمی‌شمرد و همگان را به اجرای آن فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۸۷–۴۸۸؛ ۱۰/۱۱۲ و ۱۳/۴۷۰.</ref> ایشان نصیحت و انتقاد خیرخواهانه را ضروری و مایه اصلاح جامعه می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۰–۱۲۱؛ ۱۴/۴۰۱ و ۱۹/۳۶۲–۳۶۳.</ref>{{ببینید|انتقاد}} بر اساس این اصل، مردم موظف‌اند در برابر ناهنجاری‌های فردی و اجتماعیِ مردم و حاکمان و کارگزاران سکوت نکنند و در صورت وجود شرایط، دیگران را به خوبی‌ها دعوت کنند و از بدی‌ها بازدارند.<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۲۳۶.</ref> در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز امر به معروف و نهی از منکر و نظارت بر امور مختلف کشور، وظیفه‌ای همگانی و تکلیف متقابل مردم و دولت دانسته شده‌است. {{ببینید| امر به معروف و نهی از منکر}}

از سوی دیگر، یکی از مهم‌ترین شاخص نظارت‌پذیری یک جامعه از نظر امام‌خمینی، قانون‌مداری آن است. ایشان پس از [[انقلاب اسلامی|پیروزی انقلاب اسلامی]]، همواره بر مراعات قانون تأکید می‌کرد و همگان را به حساسیت و سنجش با معیار قانون توصیه می‌کرد<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۸/۲۸۲.</ref> و معتقد بود هیچ‌کس فراتر از قانون نیست و شخص اول مملکت با شخص آخر آن در برابر قانون مساوی‌اند<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۹/۴۲۵.</ref>{{ببینید|قانون}}

== نظارت نهادی ==

=== نظارت رهبری ===

=== نظارت بر قوه مجریه ===

امام‌خمینی ضمن تأکید بر نظارت دولت و [[قوه مجریه]] بر زیرمجموعه‌های خود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۷.</ref> به حق نمایندگان مجلس برای نظارت برکار دولت نیز اذعان و به آنان توصیه می‌کرد نظارت و قضاوت خود را با در نظر گرفتن شرایط کشور و مشکلات موجود انجام دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۲ و ۱۸/۴۷۰.</ref> همچنین طبق اصل ۱۴۲ قانون اساسی، [[قوه قضاییه]] برای کنترل قوه مجریه وظایفی دارد؛ مانند رسیدگی به دارایی‌های مسئولان دولتی، و بنا بر اصل ۱۷۳ رسیدگی به شکایات مردم از اداره‌های دولتی که در دیوان عدالت اداری صورت می‌گیرد.