امامت

امامت، رهبری و ریاست عام امام معصوم(ع)، در امور دین و دنیا.

مسئله امامت در میان علمای اسلامی اهمیت بسیاری دارد. در مذهب تشیع، امامت از اساسی‌ترین مبانی عقیدتی است، برخلاف باور اهل سنت که این مسئله را از فروع دین می‌دانند.

امام‌ خمینی جایگاه امامت را در اسلام، رفیع و هم‌تراز با قرآن دانسته که بدون آن، قرآن به‌طور کامل اجرا نمی‌شود و نگرش امام خمینی به جایگاه امامت افزون بر گرایش عرفانی که از روایات اقتباس شده، کلامی و اجتماعی است. ایشان امامت را یک اصل الهی برخاسته از متن دینی برای راهبری جامعه می‌داند که بدون آن سعادت جامعه تحقق نمی‌یابد و این اصل را از اصول مذهب می‌شمارد.

امام‌ خمینی در بیان دلیل عقلی بر امامت، امام را نگهبان دین و حافظ نظام اسلامی و حافظ وحدت مسلمانان می‌داند که تنها با وجود او احکام دین و اجرای آنها استمرار می‌یابد. ایشان با استناد به روایتی معتقد است جعل و نصب اولوالامر از ناحیه خداوند دلیل‌های زیادی دارد ازجمله: حفظ مردم در راه درست و تجاوز نکردن از حدود و قوانین می‌باشد. از این‌ روی ایشان وجوب تعین و تصریح به خلافت ظاهری را از بزرگ‌ترین واجبات بر رسول خدا می‌داند که سهل‌انگاری در آن موجب پراکندگی امر امت و اختلال در اساس نبوت و نابودی آثار شریعت می‌شود.

امام‌ خمینی برای امامت ویژگی‌هایی برمی‌شمارد ازجمله: ۱- عصمت ۲-علم لدنی ۳-حجت الهی ۴- ولایت باطنی ۵- عبودیت کامل.

مفهوم‌شناسی

امامت از ریشه «امم» به معنای پیشوایی و ریاست عامه بر همه مردم است و امام کسی است که در امور مقدّم می‌شود و به او اقتدا می‌کنند.

در اصطلاح علم کلام، از آن تعاریف مختلفی به دست داده‌اند. برخی آن را ریاست و پیشوایی در امور دین و دنیا به نیابت از پیامبر(ص)، معرفی کرده‌اند، برخی نیز آن را جانشینی پیامبر(ص)، در حفظ دین و دنیا می‌دانند.

امام‌خمینی در تعریف امامت به دو محور حکومت ظاهری و پیشوایی معنوی توجه می‌کند و امام را منصوب خداوند که دارای ولایت باطنی و متصدی قوه مجریه و حافظ نظام اسلامی است می‌داند.

امامت با مفاهیمی، چون خلافت، ولایت و وصایت مرتبط است. خلافت به معنای امارت و سلطنت و خلیفه به معنای جانشینی به‌کار رفته است و از آنجاکه حاکم و رهبر جامعه اسلامی به دنبال پیامبر(ص)، و در منصب آن حضرت قرار می‌گیرد، او را خلیفه می‌گویند، چنان‌که برخی خاطرنشان کرده‌اند که دو مفهوم خلافت و امامت از یک مصداق خبر می‌دهند؛ ولی کاربرد امام از جهت رهبری و پیشوایی و کاربرد خلافت از جهت جانشینی پیامبر اسلام(ص)، است.

امام‌خمینی مانند برخی اهل معرفت معتقد است در خلافت، جهت خلافت از خداوند مطرح است و آن بر دو قسم است: خلافت تکوینی که شخص دارای ولایت تکوینی است و خلافت اعتباری که در آن جهت ریاست ظاهری مطرح است. ولایت (به کسر واو) به معنای سلطنت و امارت و (به فتح واو) به معنای دوستی و نصرت آمده است امام‌خمینی معانی وِلایت (به کسر واو) را قرب، محبوب، تصرف، ربوبیت و نیابت می‌داند و به نقل از استاد خود، محمدعلی شاه‌آبادی، وَلایت (به فتح واو) به معنای محبت و وِلایت (به کسر واو) را از ارکان و اصول دین معرفی می‌کند، اما وصایت به معنای ولایت در تصرف در امور وصیت‌کننده است که اگر وصیت‌کننده پیامبر باشد، وصی او خلیفه او خواهد بود و ممکن است وصیت در امور مرده باشد که غیر از خلیفه است.

پیشینه

بحث از امامت و پیشوایی موضوعی است که در ادیان الهی وجود داشته و از انبیا(ع)، به عنوان پیشوایان و رهبران الهی مردم یادشده است. قرآن کریم از حضرت ابراهیم(ع)، به عنوان امام یاد می‌کند که پس از طی مراحل و آزمون‌هایی از ناحیه خداوند به این مقام رسید.

مسئله امامت و وصایت از مسائلی است که از آغاز ظهور دین اسلام مورد توجه بوده است. پیامبر اکرم(ص)، نیز در طول رسالت خود بر این معنا همواره تأکید می‌کرد و در زمان‌ها و مکان‌های متعدد از آن سخن می‌گفت. در روایات و ادعیه نیز به ابعاد مختلف وجود امام توجه شده است؛ چنان‌که امام نه‌تنها خلیفه، حافظ دین الهی، سیاست‌مدار و مدبر امور مردم دانسته شده، بلکه امامت به عنوان عهدی از عهدهای الهی و اساس دین و نظام مسلمین و صلاح دنیا شمرده شده است. در مذهب تشیع، امامت از اساسی‌ترین مبانی عقیدتی است، بر خلاف باور اهل سنت که این مسئله را از فروع دین می‌دانند. علمای شیعه اصل امامت را در کنار توحید و نبوت، از اصول مذهب به‌شمار آورده‌اند. (ببینید: شیعه)

مسئله امامت در میان علمای اسلامی اهمیت بسیاری دارد و وجه اصلی تمایز شیعه با سایر مذاهب اسلامی است. ازجمله نخستین آثار شیعی که به این موضوع پرداخته، کتاب‌هایی، همچون «الامامة و التبصرة من الحیره» شیخ صدوق و «الشافی فی الامامه» سید مرتضی است. اکثر متکلمان اهل سنت و شیعه به این مسئله پرداخته‌اند و در آثاری، همچون «الیاقوت فی علم الکلام» ابواسحاق نوبختی (م۳۱۱ق) و «مقالات الاسلامیین» ابوالحسن اشعری (م۳۲۴ق) و «تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل» ابوبکر باقلانی (م۴۰۳ق) و «النکت الاعتقادیه» شیخ مفید (م۴۱۳ق) و «الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد» شیخ طوسی (م۴۶۰ق) از آن بحث کرده‌اند.

امام‌خمینی جایگاه امامت را در اسلام، رفیع و هم‌تراز با قرآن دانسته است که بدون آن، قرآن به‌طور کامل اجرا نمی‌شود و لغو و بیهودگی شریعت لازم می‌آید. پیامبر(ص)، علاوه بر نبوت، امامت هم داشته و از آغاز ظهور اسلام و دعوت پیامبر(ص)، تا آخرین روزهای حیات ایشان، امامتشان با نبوت همراه بوده و به هیچ موضوعی در اسلام، همچون امامت اهمیت داده نشده است. امامت در اسلام به عنوان اتمام و اکمال دین مطرح شده که دین بدون آن ناقص است.

نگرش امام‌خمینی به جایگاه امامت، افزون بر گرایش عرفانی که از روایات اقتباس شده، کلامی و اجتماعی است و مباحث حکومت، سیاست و نظام اسلامی را نیز دربر می‌گیرد، از این‌رو ایشان ضمن اعتقاد به مقام‌های معنوی ائمه(ع)، و اثبات ولایت کلیه الهیه و مظهریت تام از حق‌تعالی برای آنان، از شئون اجتماعی و سیاسی، سرپرستی و حکومت آنان توجه کرده است. ایشان ولایت ظاهری در امامت را برای فقها در عصر غیبت نیز ثابت می‌داند و معتقد است ولایت فقیه در عصر غیبت در راستای ولایت رسول خدا(ص)، و ائمه(ع)، است. (ببینید: ولایت فقیه)

امام‌خمینی دربارهٔ آثاری که در زمینه امامت نوشته شده و بعضی آن را به سیاست صفویه نسبت داده‌اند، تأکید کرده این سخن نادرستی است؛ زیرا بسیاری از این آثار پیش از دوران صفویه نگاشته شده و در دوران صفویه نگارش آن رو به کاهش بوده است. ایشان نام چهل کتاب در زمینه امامت را که پیش از دوران صفویه نگاشته شده است در کتاب کشف اسرار خود ذکر می‌کند. ایشان معتقد است کتاب‌هایی هم که در این دوران و پس از آن نوشته شده یا اصلاً مربوط به قلمرو حکومتی صفویه نبوده یا مشتمل بر احادیثی است که دارای مدرک بوده و پیش از صفویه در کتاب‌های روایی موجود بوده است. امام‌خمینی در آثار مختلف خود، از حقیقت و جایگاه رفیع امامت و جهات باطنی و ظاهری ولایت و ویژگی‌ها و وظایف امام بحث کرده و در کتاب کشف اسرار، در رد شبهاتی که بعضی منحرفان مطرح کرده‌اند، به‌تفصیل به موضوع امامت پرداخته است.

حقیقت امامت

مسلمانان در اصل امامت اتفاق نظر دارند، امّا در حقیقت امامت اختلاف وجود دارد؛ اهل سنت آن را مقامی برای اقامه سنت و قوانین شرع و استیفای حقوق و حفظ و حراست از حوزه اسلام می‌دانند که نصی از پیامبر(ص)، بر آن وجود ندارد بلکه از طرف مردم انتخاب شده و اطاعت او بر آنان واجب است، ولی امامیه، حقیقت امامت را پیشوایی و ریاستی از ناحیه خداوند می‌داند که نه‌تنها امور دنیایی را دربر می‌گیرد، بلکه امور دینی، مثل هدایت امت، تبیین وحی، بیان احکام الهی و تفسیر آیات قرآن را نیز شامل می‌شود.

امام‌خمینی امامت را یک اصل الهی برخاسته از متن دین برای راهبری جامعه می‌داند که بدون آن سعادت جامعه تحقق نمی‌یابد و این اصل را از اصول مذهب می‌شمارد. ایشان بر این باور است که مقام امامت صرفاً یک مقام اعتباری نیست، بلکه یک منصب حقیقی الهی است که پیامبر(ص)، از طرف خداوند مأمور به نصب و جعل و تصریح به آن می‌شود.

به اعتقاد ایشان، امامت دو جنبه ظاهری و باطنی دارد و جنبه ظاهری آن، حکومت و زعامت دنیایی است و با تشکیل حاکمیت سیاسی شکل می‌گیرد؛ از این‌رو ایشان واقعه غدیر را مساوی با ایجاد حکومت دانسته است و از جنبه باطنی آن، به ولایت تعبیر می‌کند. صاحب این مقام باطنی، انسان کامل و حجت واقعی خدا بر روی زمین است که خلافت کلی الهی دارد و این خلافت، خلافتی تکوینی است و به موجب آن جمیع ذرّات در برابر آن خاضع‌اند، بلکه حقیقت آن، مقام کشف و بسط حقایق است؛ یعنی کسی شایسته این مقام است که بتواند وحدت و کثرت را با هم جمع کند. داشتن این مقام معنوی، سبب نصب امام در مقام ظاهری و حکومت است که نتیجه آن تشکیل حکومت و عدالت واقعی در جامعه خواهد بود؛ به گونه‌ای که مرضی خداوند باشد.

اثبات امامت

متکلمان شیعی برای اثبات وجود امام که از ناحیه خداوند منصوب می‌شود، به ادله متعدد عقلی و نقلی تمسک کرده‌اند که برخی از آنها عام است و به اثبات اصل امامت می‌پردازد و برخی خاص است و امامت را برای ائمه اهل بیت(ع)، اثبات می‌کند؛ ازجمله ادله امامت در معنای عام، دلیل عقلی است که در چند محور قابل توجه است:

قاعده لطف

قاعده لطف: به هر آنچه بندگان را به اطاعت الهی نزدیک و از معاصی دور می‌کند، لطف می‌گویند و از آنجاکه نصب امام، مصداق لطف به حساب می‌آید، نصب او از ناحیه خداوند واجب است.

محال‌بودن تکلیف بما لایطاق

محال‌بودن تکلیف بما لایطاق، زیرا شناخت و وصول احکام شرعی که بندگان به آن مکلف هستند، بدون وجود امام امکان‌پذیر نیست.

نیاز شریعت به حافظ و نگهبان

از آنجاکه شریعت نبوی(ص)، ابدی است و تمام مکلفان وظیفه دارند به تکالیف آن عمل کنند، به‌ناچار باید حافظی امین و قابل اطمینان باشد تا تکالیف الهی را بدون کم و زیاد به مکلفان دیگر برساند و آن حافظ، کسی نیست، جز امامی معصوم که از ناحیه خدا منصوب می‌شود.

استدلال امام‌خمینی

امام‌خمینی نیز در بیان دلیل عقلی بر امامت، امام را نگهبان دین و حافظ نظام اسلامی و حافظ وحدت مسلمانان می‌داند که تنها با وجود او احکام دین و اجرای آنها استمرار می‌یابد.

ایشان لزوم جریان احکام و قوانین الهی پس از رحلت پیامبر(ص)، و منحصرنبودن اجرای احکام به زمان حیات او را دلیل عقلی امامت می‌داند و معتقد است امامت قوه جریان این قوانین است و بدون امامت قانون‌گذاری لغو و بیهوده است؛ زیرا منظور از قانون‌گذاری عمل بدان است و عمل به آن پس از رحلت پیامبر(ص)، به گونه‌ای که اختلاف در آن نباشد، به واسطه وجود امامی که آشنا به قانون و به دور از خیانت و ستمکاری باشد، معنا پیدا می‌کند، بنابراین امامت تداوم نبوت برای اجرای احکام الهی است و نبود امام سبب کهنگی و فرسودگی دین و از بین‌رفتن آن و تغییر و دگرگونی در آیین اسلام و شیوع بدعت‌گذاری در آن می‌شود؛ چنان‌که در بعضی روایات نیز به این دلیل عقلی تمسک شده است و از آنجاکه نظام اجتماعی مهم‌ترین راه تأمین سعادت انسان‌هاست، رهبری و هدایت این جامعه باید در دست انسان‌های برگزیده خداوند باشد. این افراد همان حجت خدا و امام هستند که در کمال و معرفت از دیگران برترند و بهتر از دیگران می‌توانند رهبری و هدایت دنیایی و آخرتی مردم را در دست داشته باشند.

به اعتقاد ایشان، دین همواره می‌تواند در معرض اغراض افراد ریاست‌طلب و هواپرست قرار بگیرد؛ از این‌رو بدون تعیین یک راهبر مردم متحیر و سرگردان شده، ارکان دین متزلزل می‌شود و عقل حکم می‌کند که برای بقای اساس توحید و اسلام، امت اسلامی بدون راهبر رها نشوند افزون بر اینکه چگونگی و ماهیت قوانین اسلامی که برای تدوین یک دولت و اداره جامعه تشریع شده، نشان‌دهنده ضرورت وجود حاکم است.

ازجمله ادله امامت در معنای خاص، ادله نقلی است؛ مانند آیه ولایت که به ولایت امام‌علی(ع)، و زکات‌دادن ایشان در حال رکوع اشاره می‌کند همچنین دو آیه ۳ و ۶۷ مائده که در واقعه غدیر خم و پیش‌درآمد آن نازل شد. ازجمله روایات نیز حدیث غدیر، حدیث منزلت، حدیث ثقلین، و حدیث سفینه است. امام‌خمینی افزون بر آیات یادشده، آیه ۹۷ سوره آل عمران در اعتصام به حبل‌الله و آیه ۱۲۰ سوره توبه در همراهی با صادقین و آیه ۲۴ سوره صافات در سؤال در روز قیامت که بر ولایت تطبیق شده و آیه ۱۱۸ سوره بقره در امامت حضرت ابراهیم(ع)، و آیات دیگر را بر امامت گواه گرفته است. ایشان به برخی از روایات نیز در بحث امامت اشاره کرده است.

امام‌خمینی دربارهٔ حدیث غدیرخم یادآور شده است که این حدیث با اسناد متعدد از طریق شیعه و سنی نقل شده است؛ چنان‌که در کتب اهل سنت ۸۹ حدیث از آن ذکر شده و بسیاری از آن در کتاب مسند احمدبن‌حنبل که از ائمه اهل سنت می‌باشد، آمده است و برخی از علمای اهل سنت؛ مانند ابن‌عقده، طبری، حسکانی و سجستانی دربارهٔ حدیث غدیر کتاب تصنیف کرده‌اند همچنین ایشان احادیث دیگری را نیز ذکر کرده است؛ مانند حدیث منزلت که به تواتر نقل شده و در صحیح مسلم به هفت طریق آمده است یا حدیث ثقلین که در کتاب‌های معتبر اهل سنت؛ مانند صحیح مسلم، صحیح احمدبن‌حنبل، صحیح ابوداوود، صحیح ترمذی و مستدرک حاکم نقل شده است یا حدیث سفینه که از اهل سنت، یازده حدیث در این زمینه وارد شده است.

شناخت امام

برخی آیات قرآن بر لزوم شناخت امام تطبیق شده است. در روایات نیز شناخت امام واجب شمرده شده است. بلکه طبق روایتی نبوی(ص)، کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مانند مرگ جاهلیت مرده است. اندیشمندان اسلامی نیز شناخت امام را واجب دانسته‌اند. این شناخت جزو دین است و بدون آن فرد به ایمان حقیقی نمی‌رسد و چنین شناختی نیاز به معرفی از سوی خداوند دارد، البته رسیدن به این شناخت، به مقدار استعداد افراد است و کسی به کنه شناخت امام نمی‌رسد.

امام‌خمینی بر این باور است دستور قرآن به اطاعت از اولوالامر شناخت آن را بر انسان واجب می‌کند و انسان به حکم عقل، نمی‌تواند به مجرد ادعای اولوالامر بودن، این ادعا را بپذیرد، چنان‌که ادعای پیامبری از ناحیه خداوند نیز بدون دلیل و حجت قابل قبول نیست، بنابراین شناخت اولوالامر و امام واجب است، حتی اگر کسی این دو عنوان را جزو دین نداند. البته این سخن درست نیست و به نص قرآن این امور جزو دین هستند، زیرا طبق بعضی آیات مؤمنان کسانی هستند که به رسول او ایمان دارند و کسانی که از ایمان به رسالت رویگردان شده‌اند، مؤمن نیستند همچنین در کتاب‌های روایی آیات دیگری نیز به ولایت امیرالمؤمنین(ع)، تطبیق داده شده است. روایات متعددی نیز شناخت امام را واجب شمرده است و اخبار در این باب چند هزار است.

معنای «اولوالامر» در قرآن

قرآن کریم اطاعت از «اولوالامر» را به همراه اطاعت از خداوند و پیامبر(ص)، واجب کرده است. اندیشمندان اسلامی در تفسیر این آیه اختلاف کرده‌اند. برخی از اهل سنت بر این اعتقادند که مراد از اولوالامر همان سلطان و امیر یا امیر سپاه است. برخی نیز اولوالامر را بر علما تطبیق داده‌اند. علمای امامیه مراد از «اولوالامر» را اهل بیت پیامبر(ص)، و امامان معصوم(ع)، می‌دانند زیرا اطلاق آیه در وجوب اطاعت از ولی امر در امور؛ مانند رسول خدا، دلالت بر معصوم بودن ولی امر می‌کند.

امام‌خمینی معتقد است به حکم عقل ممکن نیست که خداوند به اطاعت از حاکمان و سلاطین امر کند، با اینکه می‌داند این سلاطین چه ظلم‌ها و فسادهایی انجام می‌دهند و همراه کردن اطاعت اولوالامر با خدا و رسولش نشان می‌دهد که اولوالامر باید کسی باشد که در تمام احکامی که صادر می‌کند، حکمی بر خلاف دین خدا نگوید و بر خلاف آن عمل نکند، بلکه وجوب اطاعت اولوالامر بر تمام امت‌ها نشان می‌دهد که حکومت اسلامی تنها باید یک حکومت باشد تا هرج و مرج لازم نیاید و اگر قائل شوند که سلاطینی که عادل بوده و بر خلاف دین سخن نگفته‌اند، اولوالامر هستند، لازمه این سخن این است که تمام سلاطین و خلفا، اولوالامر نبوده‌اند و تنها کسی می‌تواند اولوالامر باشد که در کردار و گفتار خود معصوم باشد؛ بنابراین اولوالامر منطبق بر امیرالمؤمنین علی(ع)، است که پیامبر(ص)، او را در غدیر خم به عنوان ولی تعیین کرد، و همچنین منطبق بر ائمه هدی(ع)، است که پیروی از آنها واجب است و این اطاعت در امور حکومتی و غیر حکومتی است و در هر امری که مرجع رسول اکرم(ص)، باشد، ائمه(ع)، نیز در آن مسئله مرجع بوده و حکم آنان نافذ است.

حکم نص بر امامت

مذاهب مختلف اسلامی در لزوم نصب امام اختلاف کرده‌اند. عده‌ای، چون معتزله و خوارج، نصب آن را واجب ندانسته و عده‌ای نیز این امر را به حکم عقل، بر خود مردم واجب شمرده‌اند.

از دیدگاه تشیع، امامت عهدی الهی است و از آنجاکه قانون‌گذاری و حاکمیت، حق مطلق خداوند است، تعیین مجری آن نیز بر عهده خداست و در این مسئله فرقی میان نبوت و امامت نیست. به اعتقاد امامیه، نه‌تنها نصب امام از ناحیه خداوند ضروری است، بلکه معرفی او از طرف خدا یا رسول او نیز ضروری و واجب است، طبق این اعتقاد، امام شخصی است که نزد خدا و پیامبر(ص)، مشخص و معیّن است و در یک زمان بیشتر از یک نفر نیست. امامیه برای اثبات این ادعا، به ویژگی عصمت استدلال کرده‌اند، با این بیان که عصمت امری معنوی و خارج از حیطه شناخت مردم است و اقتضا می‌کند تعیین امام به دست خداوند صورت گیرد.

امام‌خمینی نیز امامت را از منصب‌های الهی و حکمی الهی می‌داند که انتخاب مردم در آن نقشی ندارد. به اعتقاد ایشان، امامت و خلافت ظاهری از مناصب الهی و از شئون رسالت و نبوت است که اظهار آن لازم و واجب است و استوار ماندن پایه‌های دین پس از پیامبر(ص)، و مبتلانشدن به حاکمان فاسد و جائر اقتضا می‌کند پس از پیامبر(ص)، امامی نصب شود که دین و آیین الهی را زنده نگه دارد و بر اساس هوا و هوس خود عمل نکند و چگونه ممکن است دینی که وصیت را بر افراد لازم می‌داند -چنان‌که اگر کسی بدون وصیت بمیرد، مانند مردم زمان جاهلیت مرده است- وصیت در امر خلافت را مهمل بگذارد و مردم را در دین خود در حیرت و سرگردانی وانهد.

امام‌خمینی با استناد به روایتی معتقد است جعل و نصب اولوالامر از ناحیه خداوند دلیل‌های زیادی دارد؛ ازجمله،

1. حفظ مردم در راه درست و تجاوز نکردن از حدود و قوانین که در این صورت دچار فساد خواهند شد و اگر فردی امین نباشد که بر آنان گماشته شود، افراد بر اساس منافع و لذت‌های خود حق دیگران را پایمال می‌کنند.
2. هیچ‌یک از ملت‌ها و پیروان مذاهب بدون یک رهبر و رئیس نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند؛ زیرا برای گذران امر دین و دنیای خود محتاج به چنین شخصی هستند و در حکمت خداوند متعال نیز روا نیست که مردم را بدون رهبر و سرپرست رها کند؛ زیرا خداوند می‌داند که موجودیت و قوام جامعه به چنین شخصی است که می‌تواند در برابر دشمنان مقاومت کرده و دست ستمگران را از حریم و حقوق مظلومان کوتاه کند.
3. اگر خداوند امام و بر پا نگه‌دارنده قانون تعیین نکند دین به کهنگی و فرسودگی خواهد رفت، سنت‌ها و احکام دگرگون و وارونه خواهد شد و همچنین بدعت‌گذاران و بی‌دینان در آن چیزهایی اضافه کرده یا از آن خواهند کاست و امر را بر مردم مشتبه می‌کنند و مردم هم که با هم اختلاف داشته و تمایلات گوناگون و حالات مختلف دارند، بدون یک امام، فاسد می‌شوند.

امام‌خمینی وجوب تعیین و تصریح به خلافت ظاهری را از بزرگ‌ترین واجبات بر رسول خدا(ص)، می‌داند که سهل‌انگاری در آن موجب پراکندگی امر امت و اختلال در اساس نبوت و نابودی آثار شریعت می‌شود. ایشان فرمان خداوند به پیامبر(ص)، در جانشینی امیرالمؤمنین(ع)، در غدیر خم را در این مسیر می‌شمارد. (ببینید: شیعه)
به اعتقاد امام‌خمینی تصریح قرآن به اسم امام معصوم(ع)، به صلاح امت اسلامی نبوده و با وجود افرادی که دنیاطلب بوده و طمع در ریاست داشتند، ممکن نبود که دست از مکر و حیله بردارند و این سبب نابودی اصل اسلام و اختلاف میان مسلمانان می‌شد؛ زیرا اسلام در آن زمان نهالی نوپا بوده است. همچنین ممکن بود با تصریح اسم امام(ع)، در قرآن دست به تحریف آن بزنند و همان اتفاقی که برای کتاب‌های یهود و نصاری پیش آمد، برای قرآن نیز اتفاق بیافتد یا با جعل حدیثی از پیامبر(ص)، قائل به نسخ آیه و خلع امام(ع)، از منصب امامت شوند. ایشان وجود اخباری را که دلالت بر تصریح به امامت امیرالمؤمنین(ع)، در قرآن می‌کند، نادرست می‌داند و معتقد است این روایات در زمینه تفسیر و تأویل آیات وارد شده و به منظور تفسیر و توضیح به آنها ضمیمه شده بود، نه افزوده‌شدن اصل آیات و آیات قرآن هیچ‌گونه تحریفی در آن صورت نگرفته است و استدلال نکردن ائمه(ع)، به این گونه آیات در اثبات امامت و تواتر قطعی قرآن در نقل سینه به سینه میان مسلمانان و شواهد تاریخی دلیل بر این مدعا است (ببینید: تحریف‌ناپذیری قرآن) البته اصل مسئله امامت در آیات متعددی از قرآن؛ مانند آیه تطهیر، آیه اولوالامر، آیه صادقین، آیه اعتصام، و آیه امانت ذکر شده است و اهل سنت نیز در کتاب‌های خود به آن اذعان دارند.

ویژگی‌های امام

علمای اهل سنت برای امام ویژگی‌هایی ذکر کرده‌اند؛ ازجمله مردبودن و آزادبودن، عقل، اسلام، بلوغ، شجاعت، اجتهاد در احکام شرعی، آگاهی به امور جنگی، عدالت، ورع در ظاهر و وثاقت امامیه نیز ویژگی‌های متعددی برای امام برشمرده‌اند که سبب متمایزشدن امام از دیگر انسان‌ها می‌شود. مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

عصمت

در آیات و روایات دربارهٔ معصوم‌بودن امام سخن به میان آمده است. برخی استدلال‌های امامیه بر ضرورت نصب امام از طرف خداوند، مانند نیاز شریعت به حافظ و نگهبان، عصمت امام را نیز اثبات می‌کند. ویژگی عصمت برای امام به همان معنایی است که برای نبی آمده است؛ یعنی امام دارای قوه و ملکه نفسانی است که با وجود آن هرگز مرتکب معصیت نمی‌شود.

امام‌خمینی عصمت را از ویژگی‌های مهم امام می‌داند و معتقد است عصمت حالتی نفسانی و نوری باطنی است که شخص را از ارتکاب گناه و خطا بازمی‌دارد و این از نور کامل یقین و اطمینان تام حاصل می‌شود. ایشان عصمت اولیای خدا(ع)، را در جهت عصمت مطلقه پیامبر اکرم(ص)، می‌شمارد. به اعتقاد ایشان گستره عصمت پیشوایان الهی از نظر زمانی، از آغاز تا پایان عمر آنان است. از این جهت در بعضی روایات برای عدم صلاحیت افرادی که مدتی از عمر خود را مشرک بوده‌اند برای منصب امامت، به آیه «لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ؛ عهد من (امامت) به ظالمان نمی‌رسد» استدلال شده است. (ببینید: عصمت)

علم لدنی

امام به جهت اینکه هدایت جامعه را بر عهده دارد و مجری قوانین الهی است، باید از علم و آگاهی خاص و برتری برخوردار باشد. امام‌خمینی ضمن تأکید بر این ویژگی معتقد است علم امام(ع)، ریشه در علم کامل لدنّی دارد که از سرچشمه علم رحمانی نشئت گرفته است.

حجیت الهی

امام معصوم، حجت خدا بر روی زمین است؛ بدین معنا که خداوند سیره و رفتار و گفتار او را در تمام شئون زندگی بر بندگان حجت قرار داده است. اثر این منصب که از ناحیه خداوند است، ولایت بر جان و مال مردم است و در صورت تخلف از فرمان ائمه(ع)، در قیامت با آنها احتجاج می‌کند که چرا با وجود حجت خدا در زمین، مخالف فرمان وی رفتار کرده‌اند، بلکه طبق روایات متعدد شرط قبولی اعمال، پذیرش ولایت ائمه(ع)، است که از مسلّمات و بلکه از ضروریات مذهب شیعه است.

ولایت باطنی

امام افزون بر بیان معارف و راهنمایی ظاهری مردم، ولایت و رهبری باطنی اعمال را نیز به عهده دارد و اوست که حیات معنوی مردم را تنظیم می‌کند و حقایق اعمال را به سوی خداوند سوق می‌دهد. به اعتقاد امام‌خمینی، امام معصوم مقامات معنوی دارد و آن مقام «خلافت کلی الهی» است که خلافتی تکوینی است و به موجب آن جمیع عالم در برابر او خاضع‌اند.

به اعتقاد ایشان، امام واسطه دریافت فیض الهی بر بندگان است و آنان بدون این واسطه‌های روحانی و نداشتن قابلیت و زمینه لازم، امکان ارتباط و دریافت مستقیم فیض از خداوند را نخواهند داشت. امام در مقامات معنوی نیز دارای درجات بلندی است که ادراک آن از طاقت بشر خارج است و عقول و شهود اصحاب اندیشه و عرفان نیز بدان راه ندارد و برترین مراتب عبودیت متعلق به امامان معصوم(ع)، است.

عبودیت کامل

طبق بعضی روایات عبودیت کامل از مقدمات امامت است، چنان‌که حضرت ابراهیم(ع)، پیش از مقام امامت دارای مقام عبودیت بوده است، زیرا ولیّ کاملی که وظیفه هدایت بندگان را به عهده می‌گیرد، خود باید مراتب سیر معنوی و استکمال را طی کند و مادامی که به مقام عبودیت نرسد، در زمره اولیای خدا قرار نمی‌گیرد، بلکه امام به جهت اینکه اوامر و نواهی او مقبول دیگران واقع شود، لازم است در افعال خود سرمشق دیگران بوده و بر عبادات مواظبت داشته باشد.

امام‌خمینی نیز عبادت امام را عبادتی کامل و افضل عبادات می‌داند چنان‌که در روایتی ضربت امیرالمؤمنین(ع)، در روز خندق افضل از جمیع عبادات جن و انس شمرده شده است و عبادت کسانی عبادت احرار و آزادگان است که برای حب خداوند عبادت می‌کنند، نه به طمع بهشت یا ترس از جهنم. به اعتقاد ایشان در عبادات ائمه(ع)، حالاتی است که در فهم انسان نمی‌گنجد، بنابراین عبادت ائمه(ع)، عبودیت مطلقه می‌باشد که از بالاترین مراتب کمال و مقامات انسانیت است و در اصل، متعلق به نبی ختمی(ص)، بوده دیگر اولیای الهی(ع)، به تبع ایشان به این مقام می‌رسند و عبادت و عبودیت دیگران ناقص است. با وجود این امامان معصوم(ع)، با وجود همه عبادات و ریاضات، خود اظهار عجز و اعتراف به قصور در عبادات داشته‌اند.

تنزه از نقائص

امام باید از عیوب خَلقی، رذایل خُلقی و نقائص عملی منزّه باشد زیرا وجود نقائص در او موجب نفرت و عدم رغبت به او می‌شود و این با وجوب اطاعت از امام و انقیاد در برابر او تنافی دارد و موجب نقض غرض است.

وظایف امام

از نظر شیعه امامیه، امام همه وظایفی را که پیامبر(ص)، بر عهده داشت، عهده‌دار است؛ اما بر او وحی تشریعی نازل نمی‌شود. امام افزون بر وظیفه‌اش در رفع مخاصمات و امر قضا و جهاد و گرفتن زکات و خمس وظایف مهم دیگری نیز دارد و آن حفظ دین و شرع مقدس و رهبری مردم در ظاهر اعمال و باطن آن است.

اهل سنت، وظیفه امام را اقامه حدود الهی و حفظ مرزهای اسلام و بیت‌المال مسلمین و حل شبهات در عقاید دینی و حفظ عقاید شمرده‌اند و برخی از آنان معتقدند که بزرگ‌ترین وظیفه امامت، رفع و دفع مخاصمات است.

امام‌خمینی، همانند علمای دیگر، حفظ و نگهبانی از دین، بیان آن و تعلیم به مردم اجرای حدود، گرفتن مالیات، نصب قاضی و والی و دفاع از حدود و مرزهای کشورهای اسلامی را از وظایف امام می‌شمارد. این است‌که امام وظیفه اجرای قانون را داراست؛ زیرا لازم است برای اجرای قانون شخصی برگزیده شود، تا هرج و مرج در فهم و اجرای قانون پیش نیاید و مقصود اصلی از دین نیز قانون‌گذاری است. از این جهت بدون امامت قانون‌گذاری لغو و بیهوده است و با امامت است که دین کامل و تبلیغ به سرانجام می‌رسد و این معنای آیه «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ» است و اگر امامت آن گونه که خداوند دستور داده بود اجرا می‌شد، این همه اختلاف در اصول و فروع و جنگ‌ها در کشورهای اسلامی رخ نمی‌داد. افزون بر این ایشان قیام علیه ستمگران و تلاش در جهت ایجاد حکومت اسلامی و بسط عدالت اجتماعی را ازجمله وظیفه امام می‌داند و معتقد است حکومت از احکام اولیه اسلام و مقدم بر احکام فرعیه، مانند نماز و روزه و حج است. ایشان تحمل سختی‌ها و ناملایماتی، همچون شهادت، حبس، شکنجه، تبعید و مسمومیت‌های ائمه(ع)، را در جهت مبارزه علیه ستمگران می‌داند.

امامت از نگاه عرفانی

با پیدایش نحله‌های فکری در میان مسلمانان، تفسیرهای مختلفی از برخی اعتقادات، مانند آموزه‌های امامت صورت پذیرفت که ازجمله آن تفسیر عرفانی امامت و توجه به بعد باطنی آن است. رویکرد عرفان نظری در بستر شیعی، تفسیر امامت را کاملاً هموار ساخت. تفسیرهای عارفان مسلمان از قطب و ولی و خلیفه، ادبیات غنی و نظام مفهومی ژرفی پدیدآورده که بی‌تردید در تفسیر عرفانی از امامت، سهم وافری داشته است.

سیدحیدر آملی از نخستین متفکران برجسته‌ای است که بحث امامت در عرفان نظری را در بستر شیعی مطرح کرد و به تبیین و توجیه آموزه امامت همت گماشت و امامت در تفکر شیعی را با انسان کامل در تفکر عرفانی پیوند داد. ملاصدرا نیز در ذیل آیه مبارکه نور، در فصلی به اهمیت شناخت نبی و امام به عنوان انسان کامل پرداخته است. بعدها محمدرضا قمشه‌ای در رساله فی الخلافة الکبری و رسالة الولایه کوشید دو تفکر فلسفی و عرفانی را به هم پیوند دهد. امام‌خمینی نیز در آثار عرفانی خویش، مانند دیگر عرفا میان امامت و نبوت پیوند خاصی قائل شده و امامت و ولایت را باطن نبوت دانسته است. این نگرش در کتاب مصباح الهدایه ایشان نیز وجود دارد و انگیزه اصلی نگارش این کتاب بوده است. (ببینید: خلافت و ولایت ، نبوت ، و مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه)

رابطه امامت با نبوت و خلافت

از دیدگاه عارفان، ولایت باطن نبوت است و نبی خود حایز مقام ولایت است، چنان‌که امام پس از نبی، وارث نبی و پیرو احکام شریعت اوست.

امام‌خمینی نیز رابطه نبوت و ولایت را رابطه ظاهر و باطن می‌داند و معتقد است نبوت ظاهری ظل و سایه نبوت حقیقی در مراتب بالاتری، چون نبوت در حضرت واحدیت و اسم اعظم «الله» است که از حضرت احدیت خبر می‌دهد. در واقع نبوت ظاهری مظهر آن نبوت باطنی است به اعتقاد ایشان، این نبوت خود مقام ظهور خلافت و ولایت حقیقی است و خلافت و ولایت، باطن نبوت حقیقی است همچنین نخستین مرتبه ولایت در اولیای الهی(ع)، پس از مقام فنا و وصول به مقام قرب فرایض حاصل می‌شود و ولیّ مطلق، مظهر ولایت در مقام جمعی و اسم جامع الهی است؛ چنان‌که ولایت نبی ختمی(ص)، مظهر ولایت در اسم جامع «الله» است و باقی اولیا(ع)، مظهر ولایت او هستند. ایشان با استناد به روایتی ولایت را باطن و روح قرآن و قرآن را ظاهر آن ولایت می‌داند.

به اعتقاد امام‌خمینی خلافت معنوی عبارت است از مکاشفه معنوی نسبت به حقایق که با اطلاع بر اسما و اعیان ثابته صورت می‌گیرد؛ از این‌رو تعیین آن لازم نیست، اما خلافت ظاهری، همانند نبوت از شئون رسالت است و تحت اسمای کونی واقع است. از این‌رو اظهار و تعیین آن برای مردم لازم و واجب است و همان گونه که اظهار نبوت برای خداوند لازم است، تعیین امام نیز واجب است و پیامبر(ص)، به آن تصریح کرده است.

ایشان خلیفه الهی را روح و جان عالم هستی می‌شمارد و معتقد است همان گونه که قوای بدن تحت تصرف نفس هستند، تمامی مخلوقات به منزله اعضا و جوارح آن خلیفه (امام) هستند. ایشان در بیان نسبت ولایت با سایر عبادات و عقاید قائل است سایر عبادات و عقاید و ملکات به‌منزله هیولی (ماده اولی) و ولایت صورت آنهاست و آنها ظاهر و ولایت، باطن آنها می‌باشد؛ بنابراین اگر کسی امام خود را نشناسد و بمیرد، به مرگ جاهلی و کفر مرده است. ایشان با استناد به بعضی آیات الهی و روایات کمال دین را به ولایت و امامت امام‌علی(ع)، می‌داند.

پیوند به بیرون

• علیرضا اژدر-سیدعلی احمدی امیری، «امامت»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۲۳۸–۲۴۹.