اقلیت‌های دینی

اقلیت‌های دینی، پیروان سایر ادیان آسمانی در جمهوری اسلامی ایران.

اقلیت دینی به معنای پیرو دین یا کیشی مغایر با کیش عامه مردم یک جامعه است. در فقه اسلامی، از اقلیت‌های دینی با عنوان «اهل ذمّه» یا «ذمّی» یادشده است. اقلیت‌های دینی در جامعه دارای حقوقی هستند که این حقوق هم از نظر اسلام و هم از نظر حقوق بین‌الملل مورد توجه قرار گرفته است.

در ایران، بر اساس آموزه‌های فقهی و متون قانونی، تنها اقلیت‌های دینی‌ای که در اصول ۱۳ و ۶۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی به آنها اشاره شده ‌است (زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان)، رسمیت دارند.

امام‌خمینی اسلام را حافظ حقوق اقلیت‌های دینی می‌دانست و معتقد بود این گروه تحت حمایت حکومت اسلامی هستند و احکام اسلام، همانند مسلمانان درباره آنان جاری و خون و مالشان محترم است؛ البته مشروط به پذیرفتن قوانین جامعۀ اسلامی از سوی آنها. ایشان در کنار احکام اجتماعی اقلیت‌های دینی، به عنوان یک فقیه، احکام و مسائل مرتبط با اهل کتاب را به‌طور تفصیلی بیان کرده است.

مفهوم‌شناسی

اقلیت دینی یا مذهبی به گروهی اندک از مردم یک کشور یا یک شهر گفته می‌شود که پیرو دین یا کیشی مغایر با کیش عامه مردم همان شهر یا کشورند، از آنجاکه اکثر قاطع مردم ایران پیرو اسلام و مسلمان‌اند، پیروان ادیان آسمانی دیگر در ایران جزء اقلیت‌های دینی محسوب می‌شوند. از نگاه کاربردی این واژه نوعاً در برابر اقلیت‌های مذهبی به کار می‌رود که اشاره به اقلیت‌های سایر مذاهب اسلامی دارد. امام‌خمینی هم در کاربرد واژه اقلیت، آن را تنها به معنای اقلیت‌های دینی در مقابل مسلمانان می‌پذیرفت و کاربرد آن را برای طوایف و گروه‌هایی مانند کردها، بلوچ‌ها و دیگران موجب جدایی برادران مسلمان از یکدیگر دانسته و رد می‌کرد. (ببینید: قومیت)
در فقه اسلامی، از اقلیت‌های دینی با عنوان «اهل ذمّه» یا «ذمّی» یادشده است. ذمه در فارسی به معنای عهد، پیمان، ضمان، کفالت، امان و پناه آمده‌است و اهل ذمه آن دسته از اهل کتاب هستند که به واسطه پیمانی که با حاکم اسلامی بسته‌اند، مجازند در پناه حکومت اسلامی، آزادانه و مطابق قانون دینی خود زندگی کنند و از حق و تکلیف متقابل نسبت به حکومت برخوردارند.

پیشینه

در قرآن کریم، از تورات و انجیل به عنوان کتاب‌های آسمانی یادشده و نام دو گروه دینی صابئان و مجوسیان (زرتشتیان) نیز در کنار یهودیان و مسیحیان آمده‌است، اما به اهل کتاب بودن آنها تصریح نشده‌است، با این حال، بنابر بعضی روایات اهل بیت(ع)، زرتشتیان به اهل کتاب ملحق‌اند و احکام اهل کتاب دربارهٔ آنان اجرا می‌شود، (ببینید: اهل کتاب(۱)) ولی دربارهٔ صابئان دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد: برخی آنان را معتقد به یکی از ادیان الهی می‌دانند و برخی بر آن‌اند آیین و مذهب صابئان، مرکب از زرتشتی و یهودی و حرانی است همچنین آنها در روایتی بت‌پرست و ستاره‌پرست معرفی شده‌اند.
فقها ازجمله امام‌خمینی بر این باورند که قرارداد ذمه تنها با اهل کتاب (زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان) بسته می‌شود و با غیر آنان از مشرکان و فرقه‌های باطل منعقد نمی‌گردد.
در حقوق بین‌الملل نیز به حقوق اقلیت‌ها توجه شده‌است؛ به گونه‌ای‌که در سند حقوق اقلیت‌های ۱۹۹۲م سازمان ملل و دیگر اسناد جهانی، از عدم اعمال تبعیض علیه اقلیت‌ها سخن به میان آمده‌است با وجود این در برخی کشورها، نظیر عربستان، با نقض حقوق مذهبی و قانونی شیعیان، نقض حقوق اقلیت‌ها در طول تاریخ معاصر افغانستان، تقابل اقلیت کرد و دولت ترکیه در دهه‌های اخیر، نسل‌کشی مسلمانان میانمار و نقض برخی از حقوق مسلمانان، در اروپا حقوق اقلیت‌ها نقض شده‌است.
در ایران، بر اساس آموزه‌های فقهی اسلام و متون قانونی، تنها اقلیت‌های دینی‌ای که در اصول ۱۳ و ۶۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی به آنها اشاره شده‌است، رسمیت دارند. بدین ترتیب طبق اصل ۱۳ قانون اساسی «زرتشتیان»، «یهودیان» که در ایران به کلیمیان شهرت دارند و «مسیحیان» اقلیت‌های دینی رسمی کشور به‌شمار می‌روند.

امام‌خمینی به عنوان فقیه و عالم دینی، احکام و مسائل مرتبط با اهل کتاب را مطرح کرده‌است. ایشان در کنار بیان تفصیلی احکام فقهی اهل ذمه به بحث کلامی مسئله نیز اشاره کرده و از احتمال نجات اخروی و معاقب‌نبودن افراد غیر مقصر اهل کتاب سخن گفته‌است. ایشان به حقوق اقلیت‌های دینی کشور اهتمام داشت و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به رعایت احترام و رعایت حقوق آنان و خوش‌رفتاری حکومت اسلامی با آنها وعده داده بود، همچنان‌که پس از استقرار نظام اسلامی، همواره بر حفظ حقوق، رفاه و آسایش، تأمین مصالح و رفتار عدالت‌آمیز با آنان به مثابه شهروندان ایرانی تأکید می‌کرد.

اقلیت‌های دینی با توجه به مواضع و دیدگاه‌های امام‌خمینی و با نگاهی مثبت به فرایند انقلاب، به خیل عظیم مردم انقلابی پیوستند و پس از پیروزی انقلاب، بزرگان اقلیت‌های دینی، اعم از نمایندگان انجمن زرتشتیان، نمایندگان خلیفه‌گری ارامنه و اعضای جامعه کلیمیان ایران به منظور تأیید و پذیرش رهبری امام‌خمینی به دیدار ایشان رفتند، همچنین با آغاز جنگ تحمیلی و در طول سال‌های دفاع مقدس، اقلیت‌های دینی به گونه‌های مختلف، همچون صدور بیانیه و حضور در جبهه‌های جنگ، همراهی خود را با ملت و انقلاب نشان دادند و کشته‌گان و ایثارگران متعددی تقدیم ایران و انقلاب کردند.

حقوق و وظایف اقلیت‌های دینی

اقلیت‌های دینی، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است، طبق قرارداد ذمه، تحت حمایت حکومت اسلامی هستند و احکام اسلام، همانند مسلمانان دربارهٔ آنان جاری و خون و مالشان محترم است. ‏ آموزه‌های اسلام به‌صراحت بر لزوم حفظ حقوق اقلیت‌ها، همچون حق آزادی عقیده، حق اظهار نظر، حق امنیت و حفظ جان و مال و آبرو، حق برخورداری از عدالت اجتماعی، حقوق مالی و اقتصادی و حقوق شخصی و مدنی تأکید می‌ورزد. به این مطلب در آیات قرآن و رفتار و گفتار معصومان(ع)، بارها توجه و تأکید شده‌است. اقلیت‌های دینی در برابر حقوق یادشده، مسئولیت و تعهداتی هم دارند؛ ازجمله اینکه باید به مفاد پیمان با مسلمانان پایبند باشند و قوانین اسلام را محترم بشمارند و حقوق مالی (جزیه) جامعه‌ای را که در آن زندگی می‌کنند، بپردازند با این حال، وضعیت حقوق اقلیت‌ها و چگونگی رفتار با آنان در حکومت دینی و نظام انقلابی از مهم‌ترین مسائل و پرسش‌هایی بود که خبرنگاران بارها در آستانه و پس از پیروزی انقلاب، از امام‌خمینی پرسیدند. ایشان با تأکید بر اینکه چنین پرسش‌ها و شبهاتی نشئت‌گرفته از تبلیغات رژیم پهلوی و رسانه‌های بیگانه علیه اسلام و حکومت اسلامی و برای اخلال در مسیر انقلاب است، اشاره می‌کرد که رفتار رژیم پهلوی با اقلیت‌های دینی بهتر از رفتار با مسلمانان نبود و آنان نیز تحت جور و ستم بوده‌اند و حقوق و آزادی‌شان، همچون دیگر ایرانیان، پایمال شده‌است و آنان نیز مخالف این رژیم هستند. ایشان تأکید می‌کرد در نظام اسلامی، اقلیت‌های دینی، همچون دیگر ایرانیان مورد احترام و در رفاه و آسایش خواهند بود و با ایشان برابر عدل و انصاف و قانون رفتار می‌شود و تمامی حقوق مشروع ایشان تأمین خواهد شد چنان‌که ایشان خاطرنشان کرد پس از تشکیل حکومت اسلامی، از آن دسته ایرانیان یهودی که به اسرائیل رفته‌اند، دعوت خواهد شد به ایران برگردند، نیز ایشان با اشاره به هموطنان زرتشتی خاطرنشان ساخت که از سوی آنان هیچ زیانی متوجه کشور و جامعه اسلامی نیست و بسیاری از آنان انسان‌های شریفی هستند.
به اعتقاد امام‌خمینی، قوانین اسلام در قبال اقلیت‌های دینی، نسبت به دیگر ادیان و مکاتب، پیشرو و پیشاهنگ است و همواره حافظ حقوق مشروع اقلیت‌هاست، و بر رعایت احترام ایشان در جامعه اسلامی، و تأمین حقوق آنان به دست حکومت اسلامی تأکید کرده‌است در نگاه ایشان، ازآنجاکه اقلیت‌ها در پناه اسلام و مسلمین هستند، نباید هیچ‌گونه تعرضی به آنان شود. ایشان در این راستا و به عنوان مصداقی از رعایت حقوق اقلیت‌ها در حکومت اسلامی، بارها به ماجرای بیرون‌آوردن خلخال از پای زنی یهودی در حکومت امام‌علی(ع)، و واکنش دفاعی شدید ایشان اشاره کرده‌است.
امام‌خمینی، میان ایرانیان مسلمان و اقلیت‌های دینی ایرانی، در برخورداری از حقوق اساسی و اولیه، تفکیک و تمایزی قائل نبود و دربارهٔ آزادی اقلیت‌ها اعتقاد داشت اسلام بیش از هر دین و مسلکی به اقلیت‌های دینی آزادی داده‌است و آنان را در اظهار نظر و ایفای شعائر و مراسم دینی و اجتماعی خود آزاد شمرده‌است و دولت اسلامی نیز موظف به پاسداری از حقوق و آزادی آنان است، البته امام‌خمینی، آزادی آنان را مشروط به این می‌دانست که به توطئه و خرابکاری نینجامد و ناقض احکام اسلام و قانون اساسی و مضر به حال ملت و مملکت نباشد.

امام‌خمینی حقوق سیاسی اقلیت‌های دینی را نیز در نظر داشت؛ از این‌رو در حکم ابلاغی به نخست‌وزیر دولت موقت، برای تدوین و تصویب قانون اساسی تصریح کرد نمایندگان اقلیت‌های دینی نیز در مجلس خبرگان قانون اساسی حضور داشته باشند. ایشان بارها بر حق اقلیت‌ها در انتخاب نماینده برای مجلس شورای اسلامی نیز تأکید کرد. ایشان اقلیت‌های دینی را به حضور در صحنه‌های اجتماعی و حفظ اتحاد تحت لوای توحید و وحدت کلمه، فرا می‌خواند و در وصیت‌نامه خویش نیز به آنان توصیه کرده‌است با عبرت‌گرفتن از دوران رژیم پهلوی، نمایندگانی متعهد به مذهب خود، نظام جمهوری اسلامی، غیر وابسته به قدرت‌های خارجی و بدون گرایش به مکاتب الحادی و انحرافی و التقاطی انتخاب کنند.

جایگاه و حقوق در قانون اساسی

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که بر اساس رهنمودهای امام‌خمینی تدوین شده و مورد تأیید ایشان قرار گرفته‌است، بر حقوق اقلیت‌های دینی به‌صراحت تأکید کرده‌است و به‌رسمیت شناختن موجودیت و هویت اقلیت‌های دینی و عدم تبعیض و برابری در برخورداری از حقوق و آزادی‌های اساسی از آن جمله است.
اصول ۱۲ و ۱۳ قانون اساسی دین رسمی کشور را اسلام و مذهب جعفری اثناعشری دانسته‌است؛ و طبق اصل ۱۴ قانون اساسی دولت جمهوری اسلامی و مسلمانان موظف‌اند با غیر مسلمانان بر مبنای اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی رفتار و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند.

از مهم‌ترین حقوق شناخته‌شده اقلیت‌ها در قانون اساسی، برابری حقوق آنان با دیگر ایرانیان است که در فصل سوم قانون اساسی ـ که به «حقوق ملت» اختصاص یافته ـ آمده‌است. بیشتر اصول قانون اساسی مانند اصول ۱۹ و ۲۰ با عباراتی، چون مردم ایران، همه افراد ملت و هر فرد ایرانی همراه است که نشان می‌دهد حقوق و آزادی‌های اساسی برای همه شهروندان و اتباع ایرانی، بدون توجه به وابستگی‌های قومی و نژادی و زبانی و دینی در نظر گرفته شده‌است.

بنابر اصل ۱۳ قانون اساسی، اقلیت‌های دینی در پایبندی به عقاید دینی و ایفای شعائر و مناسک و مراسم مذهبی خود در حدود قانون، آزادند؛ همچنان‌که در خصوص احوال شخصیه، مانند ازدواج، طلاق، ارث، وصیت و تعلیمات دینی می‌توانند بنابر آیین خود عمل کنند و طبق اصل ۲۶ قانون اساسی از حقوق اجتماعی و سیاسی، مانند حق تشکیل احزاب و جمعیت‌ها و انجمن‌ها برخوردارند. از سوی دیگر، با توجه به برخی اصول قانون اساسی مانند اصل ۳ که بر مشارکت عامه، اداره امور کشور با اتکا به آرای مردم در اصل ۶ و برابری آحاد ملت در اصول ۱۹ و ۲۰ تأکید کرده‌است، روشن می‌شود اقلیت‌ها نیز از حق مشارکت سیاسی برای انتخاب مسئولان کشور، مانند دیگر مردم ایران برخوردارند. قانون اساسی برای اقلیت‌ها حق انتخاب نماینده برای مجلس شورای اسلامی قائل شده‌است و در اصل ۱۶۴ قانون اساسی نیز برای زرتشتیان و کلیمیان هر کدام یک نماینده، مسیحیان آشوری و کلدانی مجموعاً یک نماینده و مسیحیان ارمنی شمال و جنوب هر کدام یک نماینده در نظر گرفته شده‌است و بر اساس اصل ۶۷ قانون اساسی با احترام‌گذاشتن به کتاب آسمانی آنان، حق سوگندخوردن به آن را در مراسم تحلیف برای نمایندگان اقلیت‌ها در نظر گرفته‌است.

پیوند به بیرون

• حسین احمدی‌منش، «اقلیت‌های دینی»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۱۶۹-۱۷۳.