محمد محمدی گیلانی: تفاوت میان نسخه‌ها

محمدی گیلانی در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به [[قم]] سفر کرد و ادامه ادبیات را نزد ابوالقاسم نحوی قمی و علیرضا ممجد لنگرودی خواند و دروس سطح را از سیدمحمدتقی درچه‌ای اصفهانی، [[مرتضی حائری یزدی]]، [[سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی]]، [[محمدتقی بهجت]] و [[حسینعلی منتظری]] فرا گرفت <ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷؛ ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۰۸.</ref> وی دوازده سال در درس خارج فقه [[سیدحسین بروجردی]]، شرکت کرد و هم‌زمان در درس خارج اصول امام‌خمینی حاضر می‌شد <ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷.</ref> نیز در تابستان سال ۱۳۴۳ امام‌خمینی به‌درخواست برخی فضلا و علمای [[حوزه علمیه قم]]، مسائل جدید مورد نیاز را بحث و تدریس کرد. ایشان بحث را از موضوع [[بیمه]] آغاز کرد<ref>امام‌خمینی، بیمه، ۱/۲۵ ـ ۳۲.</ref> و در ادامه به مسائلی مانند [[بلیت بخت‌آزمایی]]‏ <ref>امام‌خمینی، بلیت بخت‌آزمایی، ۲/۲۶۷ ـ ۲۶۹)</ref> و [[کالبدشکافی]] <ref>امام‌خمینی، کالبدشکافی، ۳/۲۷۱ ـ ۲۷۴.</ref> پرداخت و محمدی گیلانی این بحث‌ها را تقریر کرده‌است<ref>محمدی گیلانی، مقدمه بیمه، ۱/۲۵.</ref> وی همچنین هفت سال درس‌های شرح منظومه سبزواری، شفای بوعلی‌سینا و اسفار ملاصدرا را نزد [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] آموخت <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۷؛ پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۸ ـ ۳۹.</ref> و در ضمن تحصیل به تدریس شرح لمعه و اسفار نیز مشغول بود و در [[مدرسه حقانی]] نیز درس می‌گفت <ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۳۹.</ref>

محمدی گیلانی پس از حضور در درس‌های امام‌خمینی با ایشان آشنا شد و از شاگردان برجسته و مورد وثوق ایشان بود.<ref>ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۱۱ و ۵۱۵ ـ ۵۱۶.</ref> و ایشان برخی اجازات را در [[امور حسبیه]] با توصیه و معرفی وی صادر کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۶۰.</ref> وی پس از درگذشت بروجردی، امام‌خمینی را [[مرجعیت|مرجع تقلید]] معرفی و مردم را به تقلید از ایشان دعوت کرد.

با آغاز [[نهضت اسلامی]] به رهبری امام‌خمینی وی نیز وارد فعالیت سیاسی شد و در بسیاری از اعلامیه‌های سیاسی و مبارزاتی امضای او دیده می‌شود؛<ref>ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۱۱ و ۵۱۵.</ref> چنان‌که در بهمن ۱۳۴۳ در نامه‌ای همراه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به نخست‌وزیر، [[امیرعباس هویدا]]، حمله رژیم پهلوی به حرم فاطمه معصومه(س) و بازداشت جمعی از [[طلاب]] را به جرم اعتراض به ادامه [[تبعید امام‌خمینی]]، محکوم کرد<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۶۱ ـ ۱۶۳.</ref> و در دوازدهم فروردین ۱۳۴۴ همراه استادان حوزه علمیه قم در نامه‌ای دیگر به هویدا خواهان اعلام وضعیت امام‌خمینی شد.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ، ۳/۱۶۴؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۴/۴۱۴ ـ ۴۱۵.</ref>

در ۳۱ فروردینِ این سال روحانیان شهرستان‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم با تهیه طومارهایی از دولت خواهان آزادی امام‌خمینی از تبعید شدند و محمدی گیلانی از امضاکنندگان آن طومار بود.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۴/۴۱۶ ـ ۴۱۷.</ref> وی و [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] با راه‌انداختن مجلس تحصن در بیوت مراجع تقلید ازجمله [[سیدکاظم شریعتمداری]] در خرداد ۱۳۴۴ اعتراض خودشان را به حکم اعدام قاتلان [[حسنعلی منصور]] اعلام کردند؛<ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۱/۸۴ ـ ۸۶.</ref> همچنین در مهر همان سال، وی همراه فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم، در تلگرام و نیز نامه به امام‌خمینی، از انتقال ایشان از ترکیه به نجف اظهار خوشحالی کردند و ادامه تبعید ایشان را موجب تأثر و تنفر ملت ایران خواندند.<ref>مرکز اسناد، مرکز اسناد انقلاب، ۳/۱۷۲ ـ ۱۷۴؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۲۵۶ و ۲۶۷ ـ ۲۶۸.</ref>

پس از بازداشت [[حسینعلی منتظری]]، ربانی شیرازی و [[احمد آذری قمی]]، محمدی گیلانی به همراه گروهی از فضلای حوزه علمیه قم با فرستادن نامه به مراجع تقلید ایران و عراق در فروردین ۱۳۴۵، خواستار دخالت آنان در پایان‌دادن به بازداشت روحانیان مبارز شدند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶.</ref> وی همچنین همراه با استادان حوزه علمیه قم در فروردین ۱۳۴۵ در تلگرامی از بازداشت‌شدگان دلجویی کرد.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۹.</ref> وی در پنجم و ششم فروردین ۱۳۴۸، در سخنرانی مسجد اعظم رودسر از اقدامات اصلاحی دولت [[انتقاد]] کرد و در دهم فروردین همان سال به دادگاه رشت احضار و با وثیقه هشتاد هزار ریالی، پس از یک روز آزاد شد <ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۲۰.</ref> [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) در فروردین ۱۳۵۱، محمدی گیلانی را نماینده تام‌الاختیار امام‌خمینی معرفی کرده‌است.<ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۲۶.</ref> وی از افرادی بوده‌است که تأکید داشت در مراسم بزرگداشت چهلم درگذشت [[سیدمصطفی خمینی]] در آذر ۱۳۵۶ در مسجد اعظم قم ضمن نام‌بردن از امام‌خمینی به مسائل سیاسی نیز پرداخته شود؛<ref>حجتی کرمانی، عشق و تلاش، خاطرات حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی، ۲۸۸ ـ ۲۸۹.</ref> چنان‌که پس از توهین رژیم پهلوی به امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات در هفدهم دی ۱۳۵۶، محمدی گیلانی همراه مدرسان حوزه علمیه قم، در اعتراض به آن خواهان تعطیلی درس‌های حوزه علمیه قم شد.<ref>شیرخانی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،  ۱۷۲ ـ ۱۷۳.</ref> همچنین امضای وی در اعلامیه‌های محکومیت حمله رژیم پهلوی به مردم قم،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴ و ۴۷۶ ـ ۴۷۷.</ref> [[کشتار مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶|کشتار مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۵۶]] <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۴۸ ـ ۲۵۱.</ref> و حمله مأموران [[رژیم پهلوی]] در اردیبهشت ۱۳۵۷، به خانه برخی مراجع قم<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی،۳/۲۹۱ ـ ۲۹۲.</ref> دیده می‌شود.

پس از [[هجرت امام‌خمینی به پاریس]]، محمدی گیلانی همراه جمعی از علما و استادان حوزه علمیه قم، در نامه‌ای به رئیس‌جمهور فرانسه، از میزبانی آن کشور از امام‌خمینی تشکر کردند و از دولت فرانسه خواستار احترام به ایشان شدند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۲۵.</ref> با روی کارآمدن دولت [[شاپور بختیار]] در دی ۱۳۵۷، محمدی گیلانی همراه با جمعی از علمای [[حوزه علمیه قم]]، با اشاره به اینکه وی به دنبال منحرف‌کردن نهضت اسلامی است، روز روی کارآمدن او را [[عزای عمومی]] اعلام کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۳۲ ـ ۵۳۴.</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محمدی گیلانی به حکم امام‌خمینی به امر [[قضاوت]] در دادگاه‌های انقلاب اسلامی منصوب شد <ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۱۷۱.</ref> او در جایگاه [[حاکم شرع]] در نخستین اقدام خود، برای جلوگیری از اقدام خودسرانه اجرای [[حدود شرعی]] به دست برخی افراد، تأکید کرد کسی بدون صدور حکم حاکم شرع حق اجرای حدود را ندارد.<ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۵۲ ـ ۵۳.</ref> او افرادی مانند شجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده، وزیر بهداشت رژیم پهلوی<ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۴۱-۵۱.</ref> همچنین [[عباس امیرانتظام]] نماینده ویژه نخست‌وزیر و سفیر جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اسکاندیناوی را در آذر ۱۳۵۸ به اتهام [[جاسوسی]] بازداشت و محاکمه کرد.<ref>امین‌آبادی، عباس امیرنتظام.</ref>

در اردیبهشت ۱۳۵۸ محمدی گیلانی به همراه دیگر اعضای هیئت مدیره و امنای [[مسجد جمکران]] تصمیماتی برای این مسجد گرفته‌اند که مورد موافقت امام‌خمینی قرار گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۴.</ref> در آبان ۱۳۶۱ به درخواست قائم‌مقام شهردار تهران، امام‌خمینی در حکمی محمدی گیلانی را مسئول رسیدگی به مشکلات شرعی شهرداری تهران کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۷۲.</ref> همچنین وی در سال ۱۳۶۱ نماینده مردم تهران در [[مجلس خبرگان رهبری]] شد<ref>پژوم، غروب آفتابی در سایه، ۲۰۷.</ref> که تا پایان دوره سوم ادامه داشت <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۹.</ref> در دوم خرداد ۱۳۶۲، وی از سوی [[حسینعلی منتظری]] عضو ستاد اصلاح امور زندان‌ها شد که مورد موافقت امام‌خمینی قرار گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۵۰.</ref> و در نوزده خرداد همان سال، عضو هیئتی شد که به دستور امام‌خمینی مأموریت یافت به پرونده زندانیان دادگستری رسیدگی کند و تصمیمات خود درباره تخفیف، تعلیق و تغییر محلِ آنان را به ایشان اطلاع دهد و نسبت به زندانیان دادگاه‌های انقلاب که زندانی سیاسی می‌باشند، شخصاً رسیدگی و هر گونه تصمیم را با آرای سه نفر، به ایشان پیشنهاد دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۸۶.</ref> این هیئت نامه‌های متعددی درباره عفو یا تقلیل مجازات زندانیان به امام‌خمینی نوشته و مورد موافقت ایشان قرار گرفته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۷۱، ۳۱۶، ۳۵۳، ۴۷۳ و ۴۹۵.</ref>

محمدی گیلانی در تیر ۱۳۶۲ به حکم امام‌خمینی به عضویت فقهای [[شورای نگهبان]] درآمد.<ref>امام‌خمینی، ۱۷/۵۱۴.</ref>

پس از طرح موضوع قائم‌مقامی [[حسینعلی منتظری]] در [[مجلس خبرگان رهبری]] که با امضای پنجاه نفر در تاریخ ۲۵/۴/۱۳۶۴ در جلسه خبرگان مطرح شد و بررسی آن به آینده موکول شد،<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۱۹۱.</ref> محمدی گیلانی چند روز پیش از بررسی آن در جلسه ۱۸ آبان به دیدار امام‌خمینی رفت و در این دیدار تأکید کرد با اینکه شاگرد منتظری است و او را عابد و [[زهد|زاهد]] می‌داند، اما صلاحیت وی را در سمت [[قائم‌مقام رهبری|قائم‌مقامی]] کافی نمی‌داند؛ از این‌رو از ایشان خواست که از [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] بخواهد این موضوع در مجلس خبرگان مطرح نشود. به گفته وی امام‌خمینی نیز در این دیدار گله‌هایی از منتظری داشت؛ اما شب بعد [[سیده‌فاطمه طباطبایی]]؛ همسر [[سیداحمد خمینی]]، به محمدی گیلانی خبر داد که امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است نباید آنچه در دیدار او با ایشان گذشته‌است، جای دیگری مطرح شود.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۴/۲۴ ـ ۲۵.</ref> هاشمی رفسنجانی نیز به نقل از محمدی گیلانی و پیش از برگزاری نشست خبرگان، آورده‌است که امام‌خمینی با انتخاب منتظری موافق نیست و خود وی نیز پس از دیدار با امام‌خمینی علت آن را نگرانی ایشان از عداوت و کارشکنی رقبا شمرده‌است.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۳۱۲-۳۱۴.</ref> سیداحمد خمینی نیز در جلسه ۱۸ آبان خبرگان، اطلاع داد که امام‌خمینی از محمدی گیلانی خواسته‌است که پیام ایشان به خبرگان پی‌گیری نشود.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، ۳۱۷.</ref>  

در اردیبهشت ۱۳۶۵ امام‌خمینی، به محمدی گیلانی و [[محمد یزدی]] مأموریت داد تا اموال غیر مجهول‌المالک را بر اساس موازین شرعی مشخص و در اختیار [[کمیته امداد امام‌خمینی|کمیته امداد]] قرار دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳.</ref> وی در اردیبهشت ۱۳۶۸ به حکم امام‌خمینی عضوی از اعضای [[شورای بازنگری قانون اساسی]] شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳ ـ ۳۶۴.</ref> به نظر محمدی گیلانی، امام‌خمینی همیشه حرمت فقاهت را حفظ می‌کرد و رفتار عملی ایشان گویای این بود که فقیه وارث [[انبیا(ع)]] است و معتقد بود که هر انسانی به اندازه قدرت و مقامی که دارد، در نزد خداوند مکلف است؛ چنان‌که امام‌خمینی با رفتار خود به دیگران تربیت را می‌آموخت و تلاش می‌کرد وجوهی که برای [[طلاب]] پرداخت می‌کند، روحیه توقع را در آنان پدید نیاورد و آنان مناعت نفس‌شان را حفظ کنند و هرگز در برابر مادیات [[خضوع و خشوع]] نکنند.<ref>پابه‌پای آفتاب، ۵/۱۹۱ ـ ۱۹۲.</ref> وی تأکید کرده‌است امام‌خمینی به [[کرامت انسان|کرامت انسانی]] باور داشت و به حراست از اصالت انسانی تلاش می‌کرد و دوست نداشت کسی از ایشان ستایش کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۹۳ ـ ۱۹۴.</ref> وی بر پای‌بندی شدید امام‌خمینی به فقه سنتی و دوری از [[قیاس]] و اجتهاد بیرون از مأخذ وحی و مصدر [[عصمت]]، تأکید کرده‌است.<ref>محمدی گیلانی، امام راحل، ۱۰.</ref>

==درگذشت==

محمدی گیلانی در ۱۷/۴/۱۳۹۳ به‌سبب بیماری ریوی و کهولت سن در تهران و در سن ۸۶سالگی درگذشت و پس از انتقال به قم، و تشییع جنازه، در [[حرم فاطمه معصومه(س)]] به خاک سپرده شد.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۱ و ۱۳.</ref> وی دارای سه فرزند پسر و شش فرزند دختر شد.<ref>ادهم‌نژاد، محمدی گیلانی، محمد، ۷/۵۲۰.</ref> پسر بزرگ وی، محمدجعفر در مرداد ۱۳۵۸ در سانحه رانندگی درگذشت و در مقبره اهدایی امام‌خمینی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد. دو پسر دیگر وی، محمدکاظم و محمدمهدی جذب [[سازمان مجاهدین خلق]] شدند. محمدکاظم در یک درگیری نیروهای اطلاعاتی و امنیتی در مرداد ۱۳۶۱ کشته شد و محمدمهدی نیز هنگام خروج از کشور در پی یک تصادف و با مصرف قرص سیانور درگذشت. <ref>صراف‌زاده، فرزندزاده محمدی گیلانی، ۷۴ ـ ۷۵.</ref>

==آثار==

از محمدی گیلانی کتاب‌هایی نیز منتشر شده‌است؛ ازجمله: قضا و قضاوت در اسلام، حقوق کیفری در اسلام، شرح زیارت اربعین، شرح مناجات شعبانیه، المعاد فی الکتاب و السنه، الامامة و الخلافة فی الکتاب و السنه (مشترک با چند نفر)، شرح زیارت امین‌الله، قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر، درس‌های اخلاق اسلامی، در سایه حکمت و تکملة شوارق الالهام <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۷۸.</ref>

==پانویس==

==منابع==

*اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

*ادهم‌نژاد، محمدتقی، محمدی گیلانی، محمد، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

*اطلاعات، روزنامه، ۱۹/۴/۱۳۹۳ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، بلیت بخت آزمایی، تقریر محمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲، ۱۳۷۴ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، بیمه از دیدگاه امام‌خمینی، تقریر محمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کالبدشکافی، تقریرمحمد محمدی گیلانی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۳، ۱۳۷۴ش.

*امین‌آبادی، روح‌الله، عباس امیرانتظام، جاسوسی که طلبکار شد، پایگاه اطلاع‌رسانی روزشمار، ۷/۸/۱۳۹۳ش.

*پژوم، جعفر، غروب آفتابی در سایه، تهران، سایه سار، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

*حجتی کرمانی، محمدجواد، عشق و تلاش، خاطرات حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.

*دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

*شیرخانی، علی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

*صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

*صراف‌زاده، محمدجواد، فرزندزاده محمدی گیلانی، چاپ‌شده در غروب آفتابی در سایه، تهران، سایه سار، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

*محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، از ایران به ایران، قم، کوثرالنبی(ص)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.

*محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، ج۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.

*محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ج۴، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

*محمدی گیلانی، محمد، امام راحل و فقه سنتی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.

*محمدی گیلانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

*محمدی گیلانی، محمد، مقدمه بیمه از دیدگاه امام‌خمینی، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.

*مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

*مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

*هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، به اهتمام سارا لاهوتی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

*محبوبه‌سادات حسینی، [https://books.khomeini.ir/books/10005/72/ محمدی گیلانی، محمد]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۵۲-۱۵۷.

[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه]]