ولایت فقیه (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| موضوع = نظریه ولایت فقیه

| ناشر = [[مؤسسه تنظیم و نظر آثار امام‌خمینی]]

کتاب ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، دستاورد سیزده جلسه درس امام‌خمینی در [[حوزه علمیه نجف اشرف]] بوده که از ۱ ذیقعده تا ۲ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق/ ۱ تا ۲۰ بهمن ۱۳۴۸ش طرح شده <ref>جمشیدی، اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۶۱</ref> و پس از نگارش و تدوین بر اساس نوارهای صوتی به ‌دست [[جلال‌الدین فارسی]] با تأیید امام‌خمینی انتشار یافته است. امام‌خمینی خود نیز این بحث را در بخش پایانی جلد دوم کتاب البیع به عربی نوشته است. مباحث این دو کتاب در دو سطح تدوین شده‌اند و ارزش علمی متفاوتی دارند.

کتاب ولایت فقیه به منظور نظریه‌پردازی برای جایگزینی حکومت سلطنتی و غیر دینی با یک نظام دینی و تحقق ولایت فقیه در امر حکومت عرضه شده است. این کتاب نظریه ولایت فقیه را در قالب [[حکومت اسلامی]]، متفاوت با تقریر و تبیین دیگر فقیهان ارائه کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۲ ـ ۳</ref>. اهمیت این کتاب را می‌توان در طرح ضرورت‌ها و راهکارها درباره حکومت اسلامی با رهبری فقیه عادل و ثمره عملی آن دانست که موجب توجه خاص صاحب‌نظران به آن شده است؛ به‌ گونه‌ای‌ که برخی آن را قانون و شیوه انقلاب ضد [[رژیم شاهنشاهی]] خوانده‌اند <ref>عبدالسلام، ولایة الفقیه، ۷ ـ ۹</ref>.

امام‌خمینی در مقدمه کتاب به ضرورت و بداهت ولایت فقیه، نقش [[استعمار]] در معرفی ناقص و نادرست اسلام، خودباختگی افراد جامعه در برابر پیشرفت‌های مادی غرب و اعتقاد به ضرورت تشکیل حکومت اشاره کرده است؛ سپس به‌تفصیل به دلایل لزوم تشکیل حکومت، بررسی نمونه‌هایی از [[احکام اسلامی]]، طرز حکومت اسلامی و ولایت فقیه به استناد اخبار و برنامه مبارزه برای تشکیل حکومت اسلامی پرداخته است.

امام‌خمینی ولایت فقیه را امری بدیهی می‌داند که به [[برهان]] نیازی ندارد و احساس نیاز به استدلال برای اثبات آن را ناشی از اوضاع اجتماعی [[مسلمانان]] و [[حوزه‌های علمیه]] و ریشه‌های تاریخی آن و القائات دشمنان در تحریف [[اسلام]] می‌داند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹ ـ ۲۰</ref>. ایشان با بیانی مستدل به شبهاتی مانند اینکه موازین حقوقی اسلام برای حل مشکلات جامعه ناتوان است، پاسخ می‌دهد و دراین‌باره به القائات دشمنان در ایجاد زمینه [[جدایی دین از سیاست]] و تأثیر آن، حتی در حوزه‌های علمیه اشاره می‌کند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۹ ـ ۱۲</ref> و به حوزه‌ها و اندیشمندان اسلام هشدار می‌دهد که با جدیت تمام به وظایف سیاسی و اجتماعی خویش عمل کنند و فریب این شبهه‌ها را نخورند؛ زیرا اسلام با پیشرفت مادی مخالف نیست و دین جامعی است که برای تمام ابعاد زندگی انسان قانون دارد و قادر است تمامی مشکلات را حل کند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳ ـ ۱۹</ref>.

[[امام‌خمینی]] با نقد چگونگی تهیه [[قانون اساسی مشروطه]] در [[ایران]] <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳</ref>، [[نظام سلطنتی]] و ولایت‌عهدی را خلاف اسلام می‌داند و معتقد است مبارزه با نظام سلطنتی و تشکیل حکومت اسلامی، امری واجب و وظیفه دینی همه مسلمانان است <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۱ ـ ۲۲</ref>. ایشان با اشاره به جامعیت قوانین و احکام اسلامی معتقد است [[سیره پیامبر(ص)]] و [[امام‌علی(ع)]] و مفاد روایات <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۶ ـ ۲۸</ref>، لزوم نجات انسان‌های مظلوم و محروم و اجرای قوانین جامع اسلام، ضرورت برقراری حکومت اسلامی را می‌رساند. ایشان انقلاب سیاسی را وظیفه همه می‌داند و دستیابی به [[وحدت اسلامی]] و نجات مظلومان را لازم می‌شمرد و برپایی حکومت اسلامی را تنها راه قطع نفوذ استعمار و ایادی آن می‌داند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۵ ـ ۴۱</ref>.

به اعتقاد امام‌خمینی، تفاوت حکومت اسلامی با دیگر حکومت‌ها در آن است که در اسلام اختیار قانون‌گذاری و [[تشریع]] به [[خداوند]] اختصاص دارد و هیچ‌کس جز خداوند حق [[قانون‌گذاری]] ندارد و هیچ قانونی جز حکم شرع را نمی‌توان به اجرا گذاشت؛ بدین معنا که حکومت اسلامی، حکومت مطلقه و استبدادی نیست، بلکه مشروطه است؛ یعنی حکومت‌کنندگان در اجرای احکام و اداره جامعه مقید به [[قرآن کریم]] و [[سنت رسول اکرم(ص)]] هستند. از این‌رو حکومت اسلامی «حکومت قانون الهی بر مردم است»؛ بر این اساس [[شارع مقدس]] یگانه قدرت مقننه است؛ اما در حکومت‌های دیگر، کسانی که خود را نماینده اکثریت مردم می‌دانند، خواسته‌های خود را به نام قانون تصویب و بر مردم تحمیل می‌کنند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۴۳ ـ ۴۴</ref>. در حکومتی که بر پایه اسلام بنا شده است، از تشریفات و [[فساد]] و حیف‌ومیل [[بیت‌المال]] خبری نیست و زمامدار حکومت اسلامی نیز افزون بر شرایط عام، باید دو شرط علم به [[قانون]] و [[عدالت]] را داشته باشد و در شناخت احکام اسلامی برتر از دیگران باشد <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۴۷ ـ ۵۰</ref>. ایشان با اشاره به اینکه حکومت، جدا از اجرای [[احکام الهی]] و خدمت به مردم، فی‌نفسه ارزشی ندارد <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۴ ـ ۵۵</ref>، معتقد است بر این حکومت، قانون الهی حاکم است و فقیه تنها موظف به اجرای احکام اسلامی است و اگر بر خلاف موازین اسلامی کاری انجام دهد، خودبه‌خود از حکومت عزل می‌شود <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۲ ـ ۷۴</ref>.

سبک امام‌خمینی در این موضوع همان سبک متدوال دروس عالی حوزه‌های علمیه است. ایشان افزون بر ذکر ادله عقلی در اثبات ولایت فقیه، روایات مربوط در این باب را به عنوان مؤید مطرح و بررسی می‌کند و با استناد به روایات <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۹، ۶۹ و ۸۳</ref>، در اثبات ولایت فقها، فقیهان را منصوب امامان معصوم(ع) به امر حکومت و قضاوت می‌داند و آنان را در اداره حکومت، صاحب همان اختیارات و ولایتی می‌شمارد که پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) در امر حکومت داشتند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۹ ـ ۱۲۵</ref> {{ببینید|ولایت فقیه(۱)}}.

در بخش پایانی کتاب، امام‌خمینی به ضرورت برنامه‌ریزی و مبارزه طولانی برای تشکیل حکومت اسلامی پرداخته و در این زمینه، تبلیغ و تعلیم و بهره‌گیری از اجتماعات و مقاومت و اصلاح حوزه را راهبرد مبارزه برای تشکیل حکومت اسلامی شمرده و فقیهان را برخوردار از توان نظارت و اداره کشور و بسط عدالت و حفظ [[آزادی]] و [[استقلال]] دانسته است <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۷ ـ ۱۴۲</ref>. ایشان به مقدس‌نماها و [[آخوندهای درباری]] انتقاد کرده و خاطرنشان می‌کند آنان مانع ارائه درست اسلام شده و پرهیز از دخالت در امور سیاسی را رواج داده‌اند <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳ ـ ۱۴۹</ref>. پس از مطرح‌شدن دیدگاه امام‌خمینی و عینیت‌یافتن آن با پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]]، مسئله ولایت فقیه در جایگاه اصلی خود شکوفا شد و بر فقه سایه افکند و نتایج فراوانی به بار آورد <ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۲۴۴ ـ ۲۴۵</ref>.

مباحث کتاب ولایت فقیه در ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با وجود سخت‌گیری‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]])، مورد استقبال گسترده قشرهای گوناگون قرار گرفت <ref>خمینی، مصاحبه، ۱/۱۳۲ ـ ۱۳۴ و ۱۴۱</ref> و نظرهای امام‌خمینی در این کتاب به نقطه عطفی در روند مخالفت علما با [[رژیم پهلوی]] تبدیل شد؛ زیرا امام‌خمینی در این مباحث، بر نابودی حکومت سلطنتی و جایگزینی آن با یک نظام دینی تأکید کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۴ ـ ۵</ref>.

مباحث این کتاب، نخست در نجف در قالب جزوه‌هایی دربردارنده چند جلسه درس، در اختیار عموم قرار گرفت؛ چنان‌که همان سال، در مراسم [[حج]] در اختیار برخی حاجیان قرار گرفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۷۳۰</ref> و به همراه نوارهای درس ولایت فقیه به وسیله زائران خانه خدا به ایران رسید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱</ref>. از متن هر دو درس در یک جزوه تنظیم و چاپ می‌شد و با وجود سرباز زدن مترجمان رسمی [[نجف]] از ترجمه آن، [[محمدهادی معرفت]]، از شاگردان امام‌خمینی، آن را به عربی ترجمه کرد و در شش کتابچه در اختیار عرب‌زبانان قرار گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۳</ref>. [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] در نامه‌ای مفصل به امام‌خمینی پرسش‌های قابل توجهی را درباره ولایت فقیه مطرح کرد؛ چنان‌که برخی در [[حوزه علمیه قم]] برخی به بررسی و مقایسه دیدگاه ایشان با دیگر نظام‌های سیاسی موجود پرداختند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۶ ـ ۱۰۶</ref>.

در اواخر سال ۱۳۴۸ با وصول گزارش‌هایی مبنی بر ورود جزوات سخنرانی‌های امام‌خمینی درباره حکومت اسلامی به ایران، به ساواک تهران دستور داده شد عاملان تکثیر و توزیع این جزوها را شناسایی و دستگیر کنند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۲، ۳۴۷ و ۱۶/۶۳۵؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۴۶۵</ref>. ساواک تهران اعلام داشت [[سیدمحمدرضا سعیدی]] بیش از دیگران در کار تهیه و پخش جزوه‌ها و نوارهای سخنرانی امام‌خمینی فعالیت می‌کند و طبق گزارش‌های تاییدشده آنها را برای مطالعه به دوستان خود می‌دهد و چندین تن دیگر ازجمله [[فضل‌الله محلاتی]] در پخش جزوها و نوارهای یادشده دخالت دارند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۴۸ ـ ۳۴۹ و ۳۷۲</ref>. گزارش‌های دیگر در ۱۹/۱۲/۱۳۴۸ نیز حاکی از فعالیت سعیدی در چاپ و توزیع این جزوه است. در سندی دیگر در سال ۱۳۴۹ با توجه به تلاش سعیدی در تکثیر نوار و جزوه یادشده و اینکه وی تنها فردی است که به صورت علنی و پنهانی به نفع امام‌خمینی فعالیت و پیگیری دارد، از ریاست ساواک درباره دستگیری وی نظرخواهی شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۲ و ۳۵۷</ref> و وی پاسخ داد همه افراد مورد نظر احضار و به آنان تذکر داده شود که از تبلیغ به نفع ایشان خودداری کنند و چنان‌چه دوباره از آنان فعالیتی مشاهده شود، تصمیمات لازم اتخاذ خواهد شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۲ و ۳۵۸</ref>. ساواک در خصوص چاپ و توزیع جزوه درس‌های حکومت اسلامی، سعیدی را احضار و از وی تعهد گرفت که فعالیتی به نفع امام‌خمینی نداشته باشد؛ اما وی در تعهد خود به صراحت انتشار رساله و تبلیغ مسائل ایشان را استثنا کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۳ و ۳۶۲</ref>. همچنین ساواک گزارش داده است که سعیدی از بحث یکی از علمای مشهد در ردّ مباحث ولایت فقیه امام‌خمینی ناراحت شده و انگیزه عمومی‌کردن این مطالب را مورد سئوال قرار داده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۴</ref> {{ببینید|سیدمحمدرضا سعیدی}}.

بر اساس اسناد برجای‌مانده از ساواک، مأموران این سازمان چاپخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها و مراکز نشر را سخت کنترل می‌کردند تا از تکثیر کتاب و نوارهای صوتی آن جلوگیری کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱ و ۱۱۲ ـ ۱۱۹</ref>. با وجود این محدودیت‌ها جزوه‌ها، نوارها و کتاب نه‌تنها در ایران و [[عراق]] انتشار یافت، بلکه در [[افغانستان]]، با رسیدن جزوه‌ها، در حسینیه‌ها و مساجد، جلسات چندصد نفری برای آشنایی با دیدگاه‌های امام‌خمینی درباره حکومت اسلامی تشکیل می‌شد و در [[هند]] و [[پاکستان]] نیز به زبان‌های اردو و انگلیسی ترجمه و منتشر شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۱۱ ـ ۱۱۹</ref>. افزون بر نشر کتاب در عراق، برخی نویسندگان عراقی به تدوین مقاله و کتاب دراین‌باره پرداختند؛ ازجمله طاهر ابورغیف بخش‌هایی از مباحث کتاب را در کتاب خود به نام ادب الدعا فی الاسلام آورد و به آن استناد کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۱۱</ref>.

این کتاب سرانجام با ویرایش جدیدی از [[جلال‌الدین فارسی]] و با تأیید و هزینه امام‌خمینی <ref>امام‌خمینی، موسوعه، ۲۱/پانزده ـ شانزده</ref>، از سال ۱۳۴۹ با نام حکومت اسلامی در دارالنشر اعلمی در بیروت چندین نوبت به چاپ رسید؛ چنان‌که نخستین بار در سال ۱۹۷۹م/ ۱۳۵۸ به زبان عربی، در بیروت با نام الحکومة الإسلامیه ترجمه و چاپ شد <ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۱ ـ ۱۴۲</ref>. کتاب در سال ۱۳۵۶ به دلیل محدودیت‌های [[رژیم پهلوی]] با عنوان نامه‌ای از امام‌موسوی کاشف الغطاء به ضمیمه [[کتاب جهاد اکبر|جهاد اکبر]] در ایران چاپ و منتشر شد <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه ولایت فقیه، ۱</ref>؛ ساواک، در گزارش خود، از این کتاب به عنوان کتابی که به تشریح حکومت اسلامی و نفی مشروطه سلطنتی می‌پردازد، یاد کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۹/۲۵۹</ref>. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم بارها ناشران مختلف آن را منتشر کرده‌اند. ترجمه عربی آن پس از انقلاب اسلامی در بیروت، قاهره، عمان و ایران، در چند نوبت منتشر شده است.

[[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] منقح‌ترین نسخه کتاب را در ۱۶۹ صفحه با تصحیح متن و افزودن تعلیقات توضیحی و چندین فهرست و یک مقدمه در سال ۱۳۷۲ چاپ کرده است. همچنین آخرین ترجمه عربی این کتاب از روی نسخه تصحیح‌شده مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۹۹۶م/ ۱۳۷۵ منتشر شده است <ref>نوری و نصر، امام‌خمینی و حکومت اسلامی، ۹/۳۷</ref>. این کتاب تاکنون به چندین زبان دیگر ازجمله انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی، ایتالیایی، صربوکراتی، ترکی استانبولی و اردو ترجمه و چاپ شده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۹ ـ ۴۱؛ امیری، ۸</ref>. کتاب با آخرین تحقیقات در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق در جلد ۲۱ «[[موسوعة الامام‌الخمینی]]» توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی به چاپ رسیده است.

محتوای اصلی کتاب، در جلد دوم [[کتاب البیع]] با قلم [[امام‌خمینی]] در صفحات ۶۱۵ ـ ۶۹۵ آمده است. از مجموعه درس‌های ولایت فقیه، تقریراتی از شاگردان امام‌خمینی در نجف نیز در دست است؛ مانند تقریرات محمدعلی علی‌پور که کپی نسخه خطی تقریرات در کتابخانه تخصصی امام‌خمینی قم موجود است.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، موسوعة الامام‌الخمینی، ولایت فقیه، ج ۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ ۲۹، ۱۳۹۲.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* جوادی آملی، عبدالله، بنیان مرصوص، امام‌خمینی قدس سره در بیان و بنان آیة‌الله جوادی آملی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۸۴ش.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، امام‌ در آینه اسناد، سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

==پیوند به بیرون==

مهدی عباسی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10010/323/ ولایت فقیه(۲)]»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص۳۲۳-۳۲۷.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های جلد دهم دانشنامه]]