جنگ عراق علیه ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (شهریور ۱۳۵۹-تیر ۱۳۶۷) به بهانۀ مردوددانستن توافق الجزایر و در واقع به دلیل تصور [[حزب بعث عراق|رژیم بعث]] از ضعف دولت ایران در شرایط ابتدای [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] روی داد.

== مقدمه ==

همچنین درگیری [[ایران]] و [[افغانستان]] در سال‌های ۱۲۴۵–۱۲۵۷ش با دخالت [[انگلستان]] به سود افغانستان به جداشدن هرات از ایران انجامید.<ref>نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، ۲/۲۱۰–۲۱۳.</ref> ایران در جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ش/ ۱۹۱۴م)<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۶۲.</ref> و دوم (۱۳۲۰ش/ ۱۹۴۱م) با وجود اعلام بی‌طرفی، به دست نظامیان متفقین اشغال شد<ref>ضیایی بیگدلی، حقوق بین‌الملل عمومی، ۶۶–۶۷.</ref>{{سخ}}

عراق، پیش از تأسیس امپراتوری عثمانی بخشی از ایران بود و خاندان آق‌قویونلو بر آن حکومت می‌کردند. [[امپراتوری عثمان]]ی بر آن بود که عراق را در سال ۱۰۳۸ق/ ۱۶۳۸م جزئی از حکومت خود کند که منجر به جنگ‌های خونین چهارصدساله از قرن دهم تا سیزدهم قمری میان دو کشور شد. در بیشتر نبردهای میان ایران و عثمانی، عثمانی مهاجم بود و ایران یا با انگیزه دفاع یا با هدف تصرف زمین‌های ازدست‌رفته مبادرت به جنگ می‌کرد.<ref>هاشمی رفسنجانی، روزهای پایداری، ۱/۵۳۵–۵۳۶.</ref> امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۲۱م تجزیه شد و عراق اعلام استقلال کرد؛ ولی اختلافات ایران و عراقِ جدید این بار بر سر حقوق اتباع ایرانی در عراق و مسئله اروندرود که از گذشته نیز میان ایران و عثمانی بر سر آن اختلاف بود، خود را نشان داد.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۱–۲۲.</ref>

== قلمرو تجاوز ==

در تهاجم عراق نیروی زمینی این کشور از سه محور شمالی، جنوبی و میانی وارد ایران شد. سپاه یکم عراق از محور کردستان و آذربایجان غربی حمله کرد و ارتفاعات مشرف بر شهرهای [[مریوان]] و [[بانه]] و [[پیرانشهر]] و [[سردشت]] و [[پاوه]] را به اشغال خود درآورد.<ref>شیرزادی، سیری بر مجاهدتهای شهید مرادعلی، ۱۱۵–۱۱۷.</ref> سپاه دوم عراق از سمت [[کرمانشاه]] و [[ایلام]] وارد ایران شد و سپاه سوم که نیمی از ارتش عراق را تشکیل می‌داد از خوزستان وارد کشورگردید.<ref>رضایی، جنگ به روایت، ۶۰–۶۱.</ref> و در همان روزهای نخست، بخش‌هایی از پنج استان مرزی کشور (خوزستان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربی و کردستان) و ده تا پانزده هزار کیلومتر مربع از سرزمین ایران به اشغال عراق درآمد.<ref>رضایی، جنگ به روایت، ۲۴؛ صیاد شیرازی، ناگفته‌های جنگ، ۹۴؛ بهزاد و علی‌بابایی، همپای صاعقه، ۳۴–۳۶.</ref> همچنین شهرهای [[نفت‌شهر]]، [[قصر شیرین]]، [[مهران]]، [[سومار]]، [[فکه]]، [[بستان]]، [[هویزه]]، [[موسیان]]، نوسود و بیش از سه هزار روستا اشغال شدند.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۷۸.</ref>{{سخ}}

غافلگیری، کمبود نیرو و [[ابزار جنگی|جنگ‌افزار]] و مهمات، به پیشروی مهاجمان سرعت داد.<ref>حسینیا، زندگینامه سرلشکر شهید ولی‌الله فلاحی، ۹۴؛ منصوری، بررسی حقوقی، ۱۳۶.</ref> سران [[حزب بعث عراق]] به گمان خود قدرت ایران را تمام‌شده تلقی کرده و کمر ایران را شکستند.<ref>سامرائی، ویرانی دروازه شرقی، ۶۵؛ خامه‌یار، محمد، اولین‌های دفاع مقدس، ۲۹.</ref> و تبلیغات عراق در تجاوز به ایران در صدر محافل خبری و رسانه‌های غربی جای گرفت.<ref>درودیان، انقلاب اسلامی، ۱۱۹–۱۲۱.</ref> [[آبادان]] محاصره شد و [[خرمشهر]] پس از مقاومتی ۳۴ روزه در ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف ارتش عراق درآمد.<ref>مرکز مطالعات، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۴/۵۶۵.</ref>

== مقابله و عملیات ایران ==

[[عملیات رمضان|عملیات «رمضان»]] نیز در مرداد ۱۳۶۱ در منطقه کوشک و [[شلمچه]] انجام گرفت.<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۳۳.</ref> و پس از آن سلسله عملیات مقدماتی والفجر و کربلا آغاز شد. عملیات «مسلم‌بن‌عقیل» در مهر ۱۳۶۱ در سومار و عملیات «محرم» آبان ۱۳۶۱، در موسیان،<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۳۴.</ref> [[عملیات مقدماتی والفجر|عملیات مقدماتی «والفجر»]] در بهمن ۱۳۶۱ در فکه،<ref>بهزاد و علی‌بابایی، همپای صاعقه، ۸۳۴.</ref> «والفجر ۱» در شمال فکه در فروردین ۱۳۶۲،<ref>صیاد شیرازی، ناگفته‌های جنگ، ۳۴۳–۳۴۵.</ref> «والفجر ۲» در منطقه پیرانشهر، «والفجر۳» و آزادسازی مهران در مرداد ۱۳۶۲،<ref>هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۱۸۸–۲۰۰ و ۲۰۸.</ref> «والفجر ۴» در مهر ۱۳۶۲ در منطقه پنجوین عراق،<ref>هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۳۴۱.</ref> [[عملیات خیبر|عملیات «خیبر»]] در اسفند ۱۳۶۲ در [[هورالهویزه]] و [[جزایر مجنون]]،<ref>هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۵۰۱–۵۱۲.</ref> عملیات «بدر» در اسفند ۱۳۶۳ در هورالهویزه و شرق رود دجله،<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۱۰۹.</ref> [[عملیات والفجر ۸|«والفجر ۸»]] در ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ در [[فاو]]،<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۱۷۴.</ref> [[عملیات کربلای ۱|«کربلای ۱»]] در تیر ۱۳۶۵ در مهران، [[عملیات کربلای ۲|«کربلای ۲»]] در منطقه پیرانشهر و حاج‌عمران و [[عملیات کربلای ۳|«کربلای ۳»]] در شهریور ۱۳۶۵، در دریا و سکوهای [[البکر و الامیّه]]،<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۲۲۱–۲۲۲.</ref> [[عملیات کربلای ۴|«کربلای ۴»]] و [[عملیات کربلای ۵|«کربلای ۵»]] در زمستان ۱۳۶۵ در منطقه شلمچه،<ref>بهزاد و علی‌بابایی، همپای صاعقه، ۸۳۴.</ref> [[عملیات کربلای ۸|«کربلای ۸»]] در فروردین ۱۳۶۵ در شرق [[بصره]]،<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۲۸۸.</ref> [[عملیات کربلای ۱۰|«کربلای ۱۰»]] در ماووت عراق و سلسله [[عملیات بیت‌المقدس|عملیات «بیت‌المقدس»]] در سال ۱۳۶۶<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۳۱۹ و۳۶۰.</ref> به آزادی بیشتر مناطق اشغال‌شده انجامید و [[حزب بعث عراق|دولت بعثی عراق]] را در وضعیت نامناسبی قرار داد.

کشورهای عربی به‌ویژه کویت و عربستان با فرستادن کمک‌های مالی و نظامی به عراق بخشی از هزینه‌های این کشور در جنگ تحمیلی علیه ایران را بر عهده گرفتند.<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۴.</ref> عربستان از حامیان اصلی عراق در جنگ تحمیلی بود. از مجموع شصت<ref>جعفری ولدانی، بحران در مرزهای بحرین با قطر، ۳۶۰.</ref> یا هفتادمیلیارد دلار کمک‌های پولی و مالی کشورهای حوزه خلیج فارس به عراق، سی میلیارد دلار سهم عربستان بود<ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۱۲۶.</ref> [[کویت]] نیز چهارده میلیارد دلار کمک نقدی و بیش از شانزده میلیارد دلار کمک‌های خدماتی در اختیار عراق قرار داد.<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۴.</ref>؛ همچنین امارات عربی یک میلیارد دلار و قطر پانصد میلیون دلار تا اواخر سال ۱۹۸۱م به عراق کمک کردند<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۴.</ref> [[مصر]] و اردن علاوه بر پشتیبانی سیاسی و تدارکاتی، نیروهای نظامی خود را نیز به کمک صدام فرستادند<ref>مختاری، نیروهای اردنی و مصری در لشکرهای عراق، ۱۰۲.</ref> که ۲۴۶ تن از آنان به دست نیروهای ایرانی اسیر شدند<ref>جعفری، پایگاه اطلاع‌رسانی خبری تحلیلی عصر ایران.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، چنان‌که امام‌خمینی نیز اشاره کرده‌است، [[اتحاد جماهیر شوروی]] نیز از پشتیبانان عراق در جنگ بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۵.</ref> پیمان دوستی پانزده‌ساله عراق و شوروی، اختلافات فکری و سیاسی ایران و شوروی ازجمله مخالفت ایران با حضور شوروی در افغانستان و دستگیری عوامل جاسوسی شوروی در ایران، این کشور را از بزرگ‌ترین حامیان صدام قرار داد. هواپیمای میگ ۲۵، تانک‌های تی۷۲ و انواع موشک‌های سام و بیش از هزار تن مشاور و تکنسین بخشی از کمک‌های شوروی به عراق بود.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۱۳۷–۱۳۹.</ref> بیشتر کشورهای اروپایی نیز با کمک‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی از صدام پشتیبانی کردند<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۱–۶۴.</ref> فرستادن ۶۰ فروند هواپیمای جنگی میراژ و شماری هواپیمای سوپراتاندارد و موشک‌های پیشرفته به عراق از فرانسه از آن جمله بود.<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۲–۶۳.</ref> همچنین این کشور ۷/۴ میلیارد دلار کمک مالی در اختیار رژیم عراق قرار داد و در مجموع هفت میلیارد دلار از این معاملات به صورت وام و اعتبارات بود<ref>صالحی، نقش و عملکرد کشورهای اروپایی، ۱۲۱.</ref> [[انگلیس|انگلستان]] نیز از مهم‌ترین شرکای نظامی عراق بود<ref>قادری کنگاوری، تحلیلی بر میزان کمک‌های مالی ـ تسلیحاتی، ۶۲.</ref>{{سخ}}

اما از سوی دیگر، کشورهای جبهه پایداری شامل الجزایر، [[لیبی]]، [[سوریه]] و [[یمن جنوبی]] در جنگ ایران و عراق اعلام بی‌طرفی کردند و از عربی‌کردن جنگ دوری گزیدند و مواضع برخی از اعضای آن مانند سوریه و لیبی به ایران نزدیک بود و دو کشور کمک‌های تبلیغاتی و نظامی اندکی نیز به ایران می‌کردند.<ref>راکی، اعراب ضد صدام «جبهه پایداری عرب» جنگ ایران و عراق، ۶۳.</ref>{{سخ}}

[[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] و شورای امنیت از آغاز تجاوز عراق به ایران بدون محکوم‌کردن متجاوز، به پایان‌دادن جنگ توصیه می‌کردند و چندین قطعنامه دراین‌باره صادر کردند که تنها [[قطعنامه ۵۹۸]] بود که تا حدودی به معرفی متجاوز و پایان جنگ کمک کرد.<ref>شیرودی، عملکرد سازمان‌های بین‌المللی در جنگ تحمیلی، ۳–۲۶.</ref> [[جنبش غیر متعهدها|جنبش عدم تعهد]] که ایران و عراق هر دو از اعضای آن بودند در سایه کارشکنی عراق نتوانست در ایجاد صلحی پایدار نقش‌آفرین باشد. این جنبش تنها پس از صدور قطعنامه ۵۹۸ از مواضع دو کشور تشکر کرد<ref>امینی‌فر، عراق جنبش عدم تعهد، ۲۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جنبش غیرمتعهدها}} سازمان کنفرانس اسلامی نیز هیئت‌هایی را برای رفع اختلافات دو کشور تشکیل داد؛ ولی به دلیل روحیه [[قومیت|قومیت‌گرایی]] و حمایت برخی از اعضای مؤثر آن از عراق در کار خود موفق نبود.<ref>کریمی، بررسی روند روابط ایران و عراق، ۱۳۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سازمان کنفرانس اسلامی}}

== مواضع امام‌خمینی ==

امام‌خمینی همواره خواهان همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگر کشورها بود و چند روز پس از آغاز جنگ تحمیلی در ۱۷/۷/۱۳۵۹ ملت ایران را به پیروی از اسلام، مخالف با جنگ و خواهان صلح و آرامش برای همه کشورها خواند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۶۱.</ref> اما از سوی دیگر، حمله عراق به ایران را تجاوز دانست و مقابله ایران با دشمن را دفاع مقدس نامید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۴۶ و ۱۴/۲۵۰.</ref> ایشان عراق را آغازگر جنگ شمرد و تأکید کرد ایران به یک وجب از خاک این کشور تعدی نکرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۰–۳۴۱.</ref> ایشان همواره تأکید می‌کرد ایران از حقوق اسلامی و انسانی خود دفاع می‌کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۶۶.</ref> اسناد گویا و اعتراف‌های صریح مقامات عراقی نیز درستی متجاوزبودن عراق را اثبات می‌کرد<ref>مرکز مطالعات، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۴/۶۳–۶۴، ۶۶، ۷۷ و ۸۲–۸۳.</ref>{{سخ}}

با تغییر روند جنگ به سود ایران رایزنی‌ها برای میانجی‌گری و آتش‌بس میان ایران و عراق آغاز شد. پس از فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱ که برتری ایران را در جنگ ثابت کرد، هیئت‌های میانجی‌گری برای نجات رژیم عراق از گرداب جنگ افزون‌تر شدند<ref>هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ۱۲۸ و ۱۳۰؛ رفیق‌دوست، برای تاریخ می‌گویم، ۳۰۲.</ref> با این حال، به گفته دست‌اندرکاران جنگ، پس از فتح خرمشهر، سخن از صلح به میان نیامد<ref>درودیان، پرسش‌ها، ۱/۲۰۹.</ref> و گروه‌های میانجی تنها از آتش‌بس سخن می‌گفتند<ref>رضایی، جنگ به روایت، ۲۱۴؛ درویشی، جنگ ایران و عراق، ۸۱.</ref>{{سخ}}

پس از [[آزادسازی خرمشهر|آزادی خرمشهر]] نظر امام‌خمینی این بود که رزمندگان در مرزها توقف کنند و با دشمن بجنگند؛ اما برخی بر آن بودند که برای پربودن دست ایران در مذاکره و قدرت چانه‌زنی در مذاکرات باید وارد خاک عراق شد<ref>رضایی، جنگ به روایت، ۱۴۰–۱۴۱؛ درودیان، پایان جنگ، ۲۶.</ref> از این‌رو امام‌خمینی اجازه داد از مناطق غیر مسکونی، نیروها وارد خاک عراق شوند.<ref>هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ۱۳۵؛ کیهان، ۱۵/۱۱/۱۳۸۲، ۱۲.</ref> در مرداد ۱۳۶۱ در عملیات «رمضان» برای نخستین بار در منطقه کوشک و شلمچه ورود به خاک عراق صورت گرفت<ref>اردستانی، تنبیه متجاوز، ۳/۳۳.</ref> امام‌خمینی در پاسخ مخالفان ادامه جنگ، جمهوری اسلامی را خواهان صلح شرافتمندانه و مدافع از خود شمرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۹ و ۳۲.</ref> به‌ویژه که پس از فتح خرمشهر هنوز ۲۵۰۰ کیلومتر از زمین‌های کشور ازجمله نفت‌شهر، مناطق فکه، خسروی و ارتفاعات آق‌داغ و چاه‌های نفتی سمیده و بیات و ارتفاعات حمرین در اختیار عراق بود و دشمن نیز می‌توانست از مرزها شهرهای مرزی را ناامن کند.<ref>رضایی، جنگ به روایت، ۲۱۳.</ref> و تا زمان تصویب قطعنامه ۵۹۸ هیچ راه حل شرافتمندانه‌ای برای پایان جنگ فراروی ایران وجود نداشت.<ref>ولایتی، حرفی از هزاران، ۵۹۵–۵۹۶.</ref>

== فرماندهی و مدیریت امام‌خمینی ==

امام‌خمینی با توجه به بی‌ثباتی اولیه حاصل از پیامدهای تجاوز عراق به ایران در آغاز جنگ،<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۲۰؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۲۳۰.</ref> ضمن هشدار به عراق و به شایعه‌سازان، مهار اوضاع را در دست گرفت و به مردم اطمینان داد دولت بر اوضاع مسلط است و [[صدام حسین]] را به دزدی تشبیه کرد که سنگی انداخته و فرار کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۲۳؛ درودیان، انقلاب اسلامی، ۱۲۲.</ref> ایشان با به‌کارگیری تعبیر «الخیرُ فی ما وَقَعَ» دربارهٔ جنگ،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۴۶.</ref> تهدید را تبدیل به فرصت کرد و در همه حال حتی در اوج پیشروی دشمن و سقوط خرمشهر آرامش داشت<ref>رسولی محلاتی، مصاحبه، ۶۷–۶۸.</ref> نقش ایشان در روحیه‌دادن و آوردن مردم به صحنه فوق‌العاده بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، جمهوری اسلامی، ۱۲.</ref> ایشان در همان آغاز جنگ از نزدیک‌بودن پایان عمر صدام حسین سخن گفت<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۲۱۸.</ref> و ابراز امیدواری کرد که [[رزمندگان اسلام]] با همه قدرت از ایران دفاع می‌کنند و مردم عراق را نیز نجات می‌دهند و در نهایت [[حزب بعث عراق|بعثی‌ها]] از عراق خواهند رفت و در عراق دولت اسلامی تشکیل خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۶۱–۲۶۲ و ۳۴۵.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی افزون بر حل مشکلات فقهی مرتبط با جبهه و جنگ مانند جواز دفاع از کشور در [[ماه‌های حرام]]<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۵۱۵.</ref> و برخی احکام فقهی جنگ و [[شهادت]]<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۷۹، ۸۳، ۵۰۵ و ۵۰۸.</ref> در سست‌کردن اراده [[دشمن]] برای ادامه تجاوز و آماده‌کردن نیروهای رزمی برای مقابله با آنان نقشی ممتاز داشت. ایشان در چهارم مهر ۱۳۵۹ از ارتش عراق خواست به نسبت‌های ناروای صدام حسین دربارهٔ ایران توجه نشان ندهند و با ایران اسلامی جنگ نکنند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۳۶.</ref> و در ۲۴/۷/۱۳۵۹ در پیامی رادیویی با معرفی صدام به عنوان نوکر [[شیطان]]، مردم مؤمن عراق را به [[قیام]] علیه وی فرا خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۶۸ و ۲۷۲؛ مکی، ایرانی‌ها، ایران، اسلام و روح یک ملت، ۳۲۵.</ref> ایشان دفاع در برابر متجاوز را وظیفه‌ای اسلامی خواند و با یادآوری ارزش و فضیلت [[جهاد]] در اسلام،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۵۰.</ref> جنگ را در رأس امور کشور شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۵۴.</ref> و افزون بر تهییج و تشویق [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]] برای دفاع از کشور،<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۲۱۸.</ref> به روحانیان سفارش کرد رزمندگان را ارشاد و مسائل مورد نیاز را برای آنان بیان کنند.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ‏۳/۴۷.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی همواره از حضور مردم و شرکت گروه‌های مختلف در جبهه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۶۴.</ref> و فداکاری‌های مردم در جبهه و پشت جبهه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۲۲.</ref> قدردانی می‌کرد. خانواده‌های ایثارگران و شهدا در حفظ و تقویت و مقاومت مردم نقش‌آفرین بودند. امام‌خمینی همواره از روحیه بلند خانواده‌ها و نزدیکان شهدا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۱۳.</ref> و مجاهدت و فداکاری آنان به‌ویژه مادران و همسران شهیدان در جنگ تحمیلی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۷ و ۱۷/۳۰۵.</ref> سخن گفته و آن را شگفت‌آور خوانده‌است. ایشان از اینکه آنان چنین فرزندان برومندی تربیت کرده‌اند به آنان تبریک گفته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۱۳.</ref> و مقاومت و بردباری خانواده شهدا را زنده‌کننده خاطره یاران [[امام حسین(ع)|سیدالشهدا(ع)]] شمرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۹۵.</ref>

زنان نیز به موازات مردان نقش مهمی در پیشبرد اهداف جنگ داشتند. افزون بر سهم بزرگ آماده‌کردن رزمندگان برای نبرد، خود نیز در جنگ، چهار هزار [[جانباز]] و آزاده و ۴۳۶۳ شهید داشتند.<ref>آلمال، زن، جنگ، ۳۹۰.</ref> با تهاجم عراق، برخی از آنان نیز چون مردان در شهرهای مورد هجوم همچون خرمشهر به نگهبانی و سنگرکندن و محافظت از مهمات و رسیدگی به زخمی‌ها فعالیت می‌کردند<ref>عبدالله‌زاده، روزنامه ایران، ۲۳.</ref> در پشتیبانی از جبهه جمع‌آوری کمک‌های مردمی، تهیه لباس و مواد غذایی و پوشاک برای رزمندگان و حضور در ستادهای امداد و درمان، عرصه دیگر فعالیت [[زن|بانوان]] بود<ref>عبدالله‌زاده، روزنامه ایران، ۲۳.</ref> همچنین زنان در عرصه‌های تبلیغ و فرهنگ و سرکشی به خانوادهای شهدا و ایثارگران حضور داشتند<ref>عبدالله‌زاده، روزنامه ایران، ۴۳.</ref> امام‌خمینی همراهی بانوان در دفاع مقدس با مردان را در [[تاریخ اسلام]] بی‌نظیر می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۹۴.</ref> و فداکاری آنان در جبهه و پشت جبهه را موجب افتخار می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۱۷.</ref>{{سخ}}

نقش [[روحانیت]] نیز در جنگ ممتاز بود. خطبه‌های [[نماز جمعه]] بر تقویت رزمندگان بسیار مؤثر بود<ref>افقری، روزنامه اطلاعات، ۶.</ref> در بسیاری از شهرهای نزدیک به جبهه نماز جمعه اقامه می‌شد که بر روحیه رزمندگان مؤثر بود. امام‌خمینی به برگزاری نماز جمعه در مناطق جنگی مانند آبادان، اهواز و دزفول مباهات کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۱–۱۲.</ref> روحانیان افزون بر برپایی نماز جماعت،<ref>صیاد شیرازی، ناگفته‌های جنگ، ۲۵۹.</ref> بیان مسائل شرعی<ref>نقیب‌زاده و امانی، نقش روحانیت شیعه در انقلاب اسلامی ایران، ۲۷۵.</ref> و تقویت روحیه رزمندگان<ref>شریف‌النسب، روزنامه ایران، ۱۰؛ صیاد شیرازی، ناگفته‌های جنگ، ۲۴۴–۲۴۷ و ۳۳۴.</ref> در نبرد نیز شرکت می‌کردند و بیش از ۲۵۰۰ تن از آنان در جبهه به [[شهادت]] رسیدند<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۶/۱۳۹۴، ۱؛ رحمانی، مصاحبه، مجله حریم امام، ۸.</ref>؛ چنان‌که امام‌خمینی در پایان جنگ تحمیلی با یادکرد از خدمات روحانیان در دفاع مقدس، رقم شهدا، جانبازان و مفقودان [[حوزه‌های علمیه|حوزه‌ها]] را نسبت به دیگر قشرها زیادتر دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۶.</ref>{{سخ}}

حضور مسئولان درجه یک کشور و فرزندان آنان در جبهه از دیگر امتیازهای جنگ تحمیلی بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، خاطرات، ۲۴/۷/۱۳۹۰.</ref> امام‌خمینی با اشاره به حضور رئیس‌جمهور و امام‌جمعه‌ها و رئیس مجلس شورای اسلامی در جبهه، از مردم خواست مسئولان کشور را در این جهت با سران دیگر کشورها مقایسه کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۹۳.</ref>