۱۵٬۱۴۳
ویرایش
←پیوند به بیرون
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
}} | }} | ||
'''فرار شاه'''، خروج [[محمدرضا پهلوی]] از ایران، پس از ناتوانی در مهار [[انقلاب اسلامی]]، ۲۶ دی ۱۳۵۷. | '''فرار شاه'''، خروج [[محمدرضا پهلوی]] از ایران، پس از ناتوانی در مهار [[انقلاب اسلامی]]، ۲۶ دی ۱۳۵۷. | ||
با اوج‌گیری نهضت اسلامی و تأکیدهای [[امام‌خمینی]] بر غیرقانونی بودن سلطنت پهلوی و خلع شاه از سلطنت، سرانجام همۀ راه‌حل‌ها برای مذاکره و مصالحه با مردم به بن‌بست کشیده شد و [[محمدرضا پهلوی]] در دی‌ماه ۱۳۵۷ از کشور خارج شد. شاه پیش از خروج از کشور، برای غبله بر بحران، شخصیتی ملی‌گرا را به نخست‌وزیری برگزید. | |||
خروج پهلوی از کشور، باعث ضعیف‌شدن روحیه ارتش و شکاف فزاینده در میان آنان شد. سه‌روز پس از فرار شاه، روزنامه‌ها برای نخستین‌بار جزئیات سیاست جمهوری اسلامی را منتشر کردند. | |||
امام‌خمینی با مغتنم‌شمردن این رویداد، آن را طلیعه پیروزی خواند که به‌هیچ‌وجه کافی نیست. ایشان پس از پیروزی انقلاب، در پیام‌هایی بازگشت شاه به کشور و محاکمۀ او را ضروری خواند و از دانشجویان خواست برای استرداد پهلوی، حملات خود علیه [[امریکا|آمریکا]] و [[رژیم اشغالگر قدس|اسرائیل]] را گسترش دهند. این پیام انگیزه‌ای برای [[تسخیر لانه جاسوسی امریکا|تسخیر سفارت آمریکا]] بود. | |||
محمدرضاشاه سرانجام در ۵/۵/۱۳۵۹ در مصر درگذشت. | |||
== اشاره == | == اشاره == | ||
پس از اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی ایران]] به [[رهبری امام‌خمینی]] در سال ۱۳۵۷ که به اعتراف فرماندهان نظامیِ [[رژیم پهلوی]] به یک جنگ روانی برای آنان شبیه بود،<ref>مرکز اسناد، ما گرفتار یک جنگ واقعی روانی شده‌ایم، ۱۷.</ref> [[محمدرضا پهلوی]] تلاش کرد تا با تغییر نخست‌وزیر و جابه‌جایی مهره‌ها بر بحران غلبه کند.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۲۰.</ref> او به شهادت بسیاری از نزدیکانش از روحیه‌ای متزلزل به‌ویژه در مواقع بحرانی برخوردار بود<ref>جانزاده، خاطرات سیاسی سران رژیم پهلوی، ۲۲۳؛ برژینسکی، خاطرات، ۲۵.</ref>{{ببینید|محمدرضا پهلوی}}؛ به همین دلیل در جریان حوادث ۲۵ تا | پس از اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی ایران]] به [[رهبری امام‌خمینی]] در سال ۱۳۵۷ که به اعتراف فرماندهان نظامیِ [[رژیم پهلوی]] به یک جنگ روانی برای آنان شبیه بود،<ref>مرکز اسناد، ما گرفتار یک جنگ واقعی روانی شده‌ایم، ۱۷.</ref> [[محمدرضا پهلوی]] تلاش کرد تا با تغییر نخست‌وزیر و جابه‌جایی مهره‌ها بر بحران غلبه کند.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۲۰.</ref> او به شهادت بسیاری از نزدیکانش از روحیه‌ای متزلزل به‌ویژه در مواقع بحرانی برخوردار بود<ref>جانزاده، خاطرات سیاسی سران رژیم پهلوی، ۲۲۳؛ برژینسکی، خاطرات، ۲۵.</ref>{{ببینید|محمدرضا پهلوی}}؛ به همین دلیل در جریان حوادث ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نیز پس از شکست اولیه طرح آمریکایی برای عزل [[محمد مصدق]] نخست‌وزیر وقت، به اتفاق همسرش به‌سرعت [[ایران]] را به مقصد [[عراق]] ترک کرد.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۱۳۵؛ باقی، تحریر تاریخ شفاهی انقلاب، ۳۹۵–۳۹۶.</ref> | ||
با ادامه نهضت اسلامی مردم، محمدرضا پهلوی به منظور مهار انقلاب پس از [[امیرعباس هویدا]]، جمشید آموزگار، [[جعفر شریف‌امامی]]، [[غلامرضا ازهاری]] و [[شاپور بختیار]] را برای ریاست دولت انتخاب کرد.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۳۳، ۳۴۵، ۳۴۹ و ۳۵۹.</ref> اعتراض‌های مردم که پس از دی ۱۳۵۶ و حوادث [[قم]]، شکل جدیدی به خود گرفته بود، با این تغییراتِ نمایشی نه تنها کاهش نیافت، بلکه ابعاد جدیدی یافت.<ref>خمینی، ۱/چهل‌وچهار ـ پنجاه؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۵۸ و ۱۴۲.</ref> پیام‌های صریح امام‌خمینی علیه محمدرضا پهلوی و برنامه‌هایش<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۹–۴۵۱.</ref> و حمایت عظیم مردم از ایشان که به‌ویژه در | با ادامه نهضت اسلامی مردم، محمدرضا پهلوی به منظور مهار انقلاب پس از [[امیرعباس هویدا]]، جمشید آموزگار، [[جعفر شریف‌امامی]]، [[غلامرضا ازهاری]] و [[شاپور بختیار]] را برای ریاست دولت انتخاب کرد.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۳۳، ۳۴۵، ۳۴۹ و ۳۵۹.</ref> اعتراض‌های مردم که پس از دی ۱۳۵۶ و حوادث [[قم]]، شکل جدیدی به خود گرفته بود، با این تغییراتِ نمایشی نه تنها کاهش نیافت، بلکه ابعاد جدیدی یافت.<ref>خمینی، ۱/چهل‌وچهار ـ پنجاه؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۵۸ و ۱۴۲.</ref> پیام‌های صریح امام‌خمینی علیه محمدرضا پهلوی و برنامه‌هایش<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۹–۴۵۱.</ref> و حمایت عظیم مردم از ایشان که به‌ویژه در راهپیماییِ روز عید فطر ۱۳/۶/۱۳۵۷ تجلی یافت{{ببینید|تظاهرات عید فطر}}، موجب ناکامی دولت شریف‌امامی و سرکوبی مردم در هفدهم شهریور شد<ref>خمینی، ۱/چهل‌وپنج.</ref> {{ببینید|هفده شهریور}}. | ||
سرانجام با سقوط دولت شریف‌امامی، ازهاری در ۱۴/۸/۱۳۵۷ مأمور تشکیل دولت نظامی شد.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۴۹؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۲/۱۳۱–۱۳۲.</ref> دولت او نیز که پس از [[هجرت امام‌خمینی]] به [[پاریس]] با ابعاد گسترده‌تری از [[تظاهرات]] روبه‌رو شده بود،<ref>استانی‌لند، سقوط دوستان ایالات متحده آمریکا، ۱۲۰؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۱۳–۱۱۸.</ref> نه تنها موفق به حل بحران نشد، بلکه با سرکوب معترضان خشم آنان را شعله‌ورتر ساخت.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۵۳؛ کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب، ۲/۹۹۶–۱۰۴۸.</ref> در عین حال پهلوی در تلاشی ناموفق برای غلبه بر بحران کشور، به دنبال تشکیل دولت ائتلاف ملی با حضور چهره‌های ملی‌گرا مانند [[غلامحسین صدیقی]] و [[کریم سنجابی]] بود.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۵۸۳.</ref> صدیقی با وجود مخالفت با عملکرد محمدرضا پهلوی، پیشنهاد نخست‌وزیری را پذیرفت؛ ولی موفق به جلب نظر جناح‌های مختلف و حتی دوستان قدیم خود در [[جبهه ملی]] نشد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۹/۳۴۲، ۵۳۶، ۵۴۲ و ۲۱/۴۳۰–۴۳۱.</ref> سنجابی دبیرکل وقت جبهه ملی نیز در | سرانجام با سقوط دولت شریف‌امامی، ازهاری در ۱۴/۸/۱۳۵۷ مأمور تشکیل دولت نظامی شد.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۴۹؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۲/۱۳۱–۱۳۲.</ref> دولت او نیز که پس از [[هجرت امام‌خمینی]] به [[پاریس]] با ابعاد گسترده‌تری از [[تظاهرات]] روبه‌رو شده بود،<ref>استانی‌لند، سقوط دوستان ایالات متحده آمریکا، ۱۲۰؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۱۳–۱۱۸.</ref> نه تنها موفق به حل بحران نشد، بلکه با سرکوب معترضان خشم آنان را شعله‌ورتر ساخت.<ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۵۳؛ کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب، ۲/۹۹۶–۱۰۴۸.</ref> در عین حال پهلوی در تلاشی ناموفق برای غلبه بر بحران کشور، به دنبال تشکیل دولت ائتلاف ملی با حضور چهره‌های ملی‌گرا مانند [[غلامحسین صدیقی]] و [[کریم سنجابی]] بود.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۵۸۳.</ref> صدیقی با وجود مخالفت با عملکرد محمدرضا پهلوی، پیشنهاد نخست‌وزیری را پذیرفت؛ ولی موفق به جلب نظر جناح‌های مختلف و حتی دوستان قدیم خود در [[جبهه ملی]] نشد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۹/۳۴۲، ۵۳۶، ۵۴۲ و ۲۱/۴۳۰–۴۳۱.</ref> سنجابی دبیرکل وقت جبهه ملی نیز در پاریس برای دیدار دوباره با [[امام‌خمینی]] با شرط ایشان مبنی بر اعلام نظر صریح دربارهٔ سلطنت روبه‌رو شد<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۲۰–۱۲۳.</ref> و در اعلامیه‌ای سه‌ماده‌ای اعلام کرد سلطنت فعلی فاقد پایگاه قانونی و شرعی است و جنبش ملی و اسلامی ایران حاضر به شرکت در هیچ ترکیب حکومتی نخواهد بود و نظام مملکت باید با مراجعه به آرای عمومی معلوم شود. وی پس از بازگشت در دیداری که به درخواست [[محمدرضا پهلوی]] صورت گرفت، با ردّ پذیرش هرگونه مسئولیت، شرط تشکیل و موفقیت حکومت ائتلافی را خروج موقت وی از کشور دانست که با مخالفت او روبه‌رو شد<ref>سنجابی، خاطرات سیاسی، ۳۲۸–۳۳۰ و ۳۳۹–۳۴۳.</ref>؛ بنابراین دولت ائتلافی به این دلایل تشکیل نشد: عدم کنارگیری پهلوی از قدرت، اختلاف نظر جناح‌های مختلف در آمریکا و ایران برای اعلام راه حل به پهلوی و تأثیرپذیری و تردید او و پافشاری امام‌خمینی بر سقوط [[رژیم پهلوی]].<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۶۳–۱۶۵.</ref> | ||
[[امام‌خمینی]] که معتقد بود پنجاه سال حکومت پهلوی بر ایران با کودتای انگلیسی و تأسیس مجلس فرمایشی، غیرقانونی است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۷۳–۱۷۴ و ۲۰۵.</ref> با اوج‌گیری نهضت در سال ۱۳۵۶، رسماً محمدرضا پهلوی را از سلطنت خلع کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۱۵.</ref> و بر عقیده کنار رفتن پهلوی از قدرت و متلاشی‌شدن نظام سلطنت پایبند و مصمم بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۰۰، ۲۹۲ و ۵۰۱.</ref> ایشان در اردیبهشت ۱۳۵۷ پس از افزایش ناآرامی‌ها و لغو سفر پهلوی و همسر او به [[بلغارستان]]، ضمن انتقاد کنایه‌آمیز از پهلوی برای عدم استفاده از چنین فرصتی برای فرار، خروج قریب‌الوقوع او از [[ایران]] و سقوط سلسله پهلوی را بشارت داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۸۳ و ۳۹۲–۳۹۳.</ref> | [[امام‌خمینی]] که معتقد بود پنجاه سال حکومت پهلوی بر ایران با کودتای انگلیسی و تأسیس مجلس فرمایشی، غیرقانونی است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۷۳–۱۷۴ و ۲۰۵.</ref> با اوج‌گیری نهضت در سال ۱۳۵۶، رسماً محمدرضا پهلوی را از سلطنت خلع کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۱۵.</ref> و بر عقیده کنار رفتن پهلوی از قدرت و متلاشی‌شدن نظام سلطنت پایبند و مصمم بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۰۰، ۲۹۲ و ۵۰۱.</ref> ایشان در اردیبهشت ۱۳۵۷ پس از افزایش ناآرامی‌ها و لغو سفر پهلوی و همسر او به [[بلغارستان]]، ضمن انتقاد کنایه‌آمیز از پهلوی برای عدم استفاده از چنین فرصتی برای فرار، خروج قریب‌الوقوع او از [[ایران]] و سقوط سلسله پهلوی را بشارت داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۸۳ و ۳۹۲–۳۹۳.</ref> | ||
| خط ۶۸: | خط ۷۶: | ||
== پیامدهای خروج پهلوی == | == پیامدهای خروج پهلوی == | ||
خروج پهلوی از کشور، باعث ضعیف‌شدن روحیه ارتش و شکاف فزاینده در میان آنان شد.<ref>جباری، گزارش زمستان ۵۷، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> پس از [[تظاهرات تاسوعا و عاشورا|راهپیمایی اربعین حسینی]] (۲۹/۱۰/۱۳۵۷) که در آن میلیون‌ها نفر به [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] رأی اعتماد دادند و در قطعنامه پایانی خود خواستار خلع پهلوی از سلطنت، [[بازگشت امام‌خمینی به ایران|بازگشت امام‌خمینی]] و تشکیل [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] شدند،<ref>هاشمی، کارنامه و خاطرات، ۱۵۵؛ اطلاعات، ۳۰/۱۰/۱۳۵۷، ۶ و ۸.</ref> روزنامه‌ها برای نخستین بار جزئیات سیاست جمهوری اسلامی را به‌طور مستقیم و به نقل از نزدیکان امام‌خمینی شرح دادند.<ref>اطلاعات، ۳/۱۱/۱۳۵۷، ۸.</ref> | خروج پهلوی از کشور، باعث ضعیف‌شدن روحیه ارتش و شکاف فزاینده در میان آنان شد.<ref>جباری، گزارش زمستان ۵۷، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> پس از [[تظاهرات تاسوعا و عاشورا|راهپیمایی اربعین حسینی]] (۲۹/۱۰/۱۳۵۷) که در آن میلیون‌ها نفر به [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] رأی اعتماد دادند و در قطعنامه پایانی خود خواستار خلع پهلوی از سلطنت، [[بازگشت امام‌خمینی به ایران|بازگشت امام‌خمینی]] و تشکیل [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] شدند،<ref>هاشمی، کارنامه و خاطرات، ۱۵۵؛ اطلاعات، ۳۰/۱۰/۱۳۵۷، ۶ و ۸.</ref> روزنامه‌ها برای نخستین بار جزئیات سیاست جمهوری اسلامی را به‌طور مستقیم و به نقل از نزدیکان امام‌خمینی شرح دادند.<ref>اطلاعات، ۳/۱۱/۱۳۵۷، ۸.</ref> | ||
[[پرونده: | [[پرونده:فرار شاه4.jpg|بندانگشتی|پایین کشیدن مجسمه شاه توسط مردم]] | ||
امام‌خمینی در ۲۲ و ۲۳/۱۰/۱۳۵۷ با انتشار پیام‌هایی، از احتمال مقابله ارتش با مردم پس از خروج پهلوی از کشور سخن گفت و از آن ابراز نگرانی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۷ و ۴۳۴.</ref> این نگرانی از آنجا ناشی می‌شد که عده‌ای از فرماندهان ارتش، خواهان سرکوب اعتراضات مردم پس از خروج پهلوی از ایران بودند.<ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۶۵ و ۱۰۹.</ref> این عده از افسرانِ بلندپایه [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]]، معتقد بودند رفتن وی از ایران موجب تجزیه کشور خواهد شد؛ اگرچه این گروه در انجام‌شدن و موفقیت چنین اقدامی تردید داشتند.<ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۱۰۹ و ۲۳۷؛ پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۶۵؛ بازرگان، خاطرات، ۲/۲۹۸.</ref> در عین حال، بازگشت امام‌خمینی به ایران و سیر حوادث پس از آن، شکست کامل [[نظام سلطنتی]] را نوید می‌داد<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۱۷۶.</ref>؛ بنابراین ضعف روحیه ارتش پس از خروج پهلوی که عملاً بی‌سرپرست شده بود،<ref>جانزاده، خاطرات سیاسی سران رژیم پهلوی، ۲۳۳.</ref> به اضافه دعوت امام‌خمینی به همدلی میان ارتش و مردم و ملحق‌شدن ارتش به ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۷، ۴۳۴ و ۴۸۷.</ref> و همچنین شعارهای «ارتش برادر ماست» و «برادر ارتشی چرا برادرکشی» از سوی تظاهرکنندگان، موجب تسلیم‌شدن ارتش در برابر اراده ملت شد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۲/۲۹۶.</ref> {{ببینید|انقلاب اسلامی ایران}} | امام‌خمینی در ۲۲ و ۲۳/۱۰/۱۳۵۷ با انتشار پیام‌هایی، از احتمال مقابله ارتش با مردم پس از خروج پهلوی از کشور سخن گفت و از آن ابراز نگرانی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۷ و ۴۳۴.</ref> این نگرانی از آنجا ناشی می‌شد که عده‌ای از فرماندهان ارتش، خواهان سرکوب اعتراضات مردم پس از خروج پهلوی از ایران بودند.<ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۶۵ و ۱۰۹.</ref> این عده از افسرانِ بلندپایه [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]]، معتقد بودند رفتن وی از ایران موجب تجزیه کشور خواهد شد؛ اگرچه این گروه در انجام‌شدن و موفقیت چنین اقدامی تردید داشتند.<ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۱۰۹ و ۲۳۷؛ پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۳۶۵؛ بازرگان، خاطرات، ۲/۲۹۸.</ref> در عین حال، بازگشت امام‌خمینی به ایران و سیر حوادث پس از آن، شکست کامل [[نظام سلطنتی]] را نوید می‌داد<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۱۷۶.</ref>؛ بنابراین ضعف روحیه ارتش پس از خروج پهلوی که عملاً بی‌سرپرست شده بود،<ref>جانزاده، خاطرات سیاسی سران رژیم پهلوی، ۲۳۳.</ref> به اضافه دعوت امام‌خمینی به همدلی میان ارتش و مردم و ملحق‌شدن ارتش به ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۷، ۴۳۴ و ۴۸۷.</ref> و همچنین شعارهای «ارتش برادر ماست» و «برادر ارتشی چرا برادرکشی» از سوی تظاهرکنندگان، موجب تسلیم‌شدن ارتش در برابر اراده ملت شد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۲/۲۹۶.</ref> {{ببینید|انقلاب اسلامی ایران}} | ||
| خط ۱۳۱: | خط ۱۳۹: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
* علیرضا زهیری ـ قاسمعلی صادق‌زاده، [https://books.khomeini.ir/books/10007/548/ فرار شاه]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۵۴۸–۵۵۷. | * علیرضا زهیری ـ قاسمعلی صادق‌زاده، [https://books.khomeini.ir/books/10007/548/ فرار شاه]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۵۴۸–۵۵۷. | ||
{{حوادث تاریخی}} | |||
{{انقلاب اسلامی ایران}} | |||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه امام‌خمینی]] | [[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه امام‌خمینی]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | ||
[[رده: | [[رده:رویدادهای قبل از انقلاب]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||