حوزه علمیه قم: تفاوت میان نسخه‌ها

حوزه به معنای ناحیه، مجتمع و مرکز است.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ج۶، ص۸۱۱۳.</ref> که می‌تواند نام مرکز علمی و غیر علمی باشد و در اصطلاح به مراکز علوم دینی حوزه علمیه گفته می‌شود <ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج۳، ۲۶۰۰ ـ ۲۶۰۱.</ref> حوزه علمیه قم از مهم‌ترین یا مهم‌ترین [[حوزه‌های علمیه شیعه]] در حدود یک سده اخیر بوده است.

آموزش‌های دینی پس از [[بعثت پیامبر اکرم(ص)]]، در مکه، در مسجدالحرام<ref>(ابن‌هشام، السیرة النبویه، ۱/۳۸۲ ـ ۳۸۳.</ref> یا در خانه‌های مؤمنان انجام<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۳/۸۶.</ref> می‌گرفت. پس از [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه نیز در آغاز مردم در خانه‌ها با معارف اسلامی آشنا می‌شدند<ref>علی،  المفصل فی تاریخ العرب، ۸/۲۹۲.</ref> تا آنکه خانه‌ای به بیت القُرّاء (سرای قاریان قرآن) معروف شد<ref>کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۰.</ref> هم‌زمان با بنای مسجدالنبی در مدینه، که نخستین اقدام ایشان بود، مسجد محور آموزش دین و تعلیم و تربیت شد<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۵/۴۰۶؛ کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۷۶ ـ ۴۷۷.</ref> پیامبر(ص) برای هدایت مردمِ دور از مدینه نیز افراد و گروه‌هایی را می‌فرستاد. حضرت در سال سوم هجری گروهی از مبلغان را به اطراف مدینه فرستاد که در نقطه‌ای به نام رجیع، دشمنان به آنان حمله کردند<ref>واقدی، ۱/۳۵۴ ـ ۳۵۵.</ref> در سال چهارم نیز چهل تن از مبلغان و حافظان قرآن برای دعوت مردم به اسلام به‌سوی نجد رفتند<ref>واقدی، ۱/۳۴۶ ـ ۳۴۹.</ref> و در سال دهم پیامبر(ص) علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) را برای هدایت مردم یمن فرستاد که عده بسیاری از آنان به دست ایشان مسلمان شدند<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۲/۱۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۱/۳۶۰ ـ ۳۶۳.</ref>

در دوره‌های بعد روند آموزش دین و تعلیم و تربیت ادامه یافت و ازجمله امامان اهل بیت(ع) و یاران آنان در مسجدها و نیز در خانه‌های خود به بیان شرایع و احکام دین می‌پرداختند<ref>صفار، بصائر الدرجات، ۱/۵۰۸؛ صدوق، علل الشرائع، ۲/۴۵۳.</ref>؛ تا آنکه مکتبخانه‌ها در کنار مسجدها وظیفه آموزش قرآن را بر عهده گرفتند<ref>کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۲/۲۹۲ ـ ۲۹۳؛ علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۸/۲۹۲ ـ ۲۹۳؛ شلبی، تاریخ آموزش در اسلام، ۴۰.</ref> به‌تدریج مدارس ویژه برای تعلیم و تربیت و آموزش علوم دینی در نقاط گوناگون جهان اسلام و تشیع ازجمله حوزه کوفه، بغداد، نجف<ref>بحرالعلوم،  الجامعۀ العلمیۀ فی النجف عبر امامها الطویله، ص۱۱.</ref>، ری<ref>گروه مولفان، حوزه علمیه، ص۶۹ ـ ۷۶.</ref>، حلّه<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۳/۳۳۴ ـ ۳۳۵؛ صدر، تکملۀ امل الآمال، ۴/۴۲۵.</ref>، اصفهان<ref>گروه مولفان، حوزه علمیه، ص۱۷۱ ـ ۱۹۴.</ref> و حوزه مشهد<ref>ابن‌بطوطه، رحله‌ابن‌بطوطه، ۳/۵۶.</ref> و دیگر جاها شکل گرفت.

قم از گذشته دور، از کانون‌های مهم آموزش‌های دینی بوده است. این شهر از سال‌های آغازین ورود اسلام به این منطقه، به مرکزیت شیعه شهره بود و از آن با عنوان کانون علم و دانش یادشده است. در روایاتی از امام‌صادق(ع) آمده است قم مرکز جوشش دانش<ref>قمی، سفینۀ البحار، ۷/۳۵۶.</ref> و معدن شیعیان اهل بیت<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۱۲.</ref> است. در روایات همچنین از قم و علمای آن با عنوان حجت بر جهانیان در زمان غیبت امام زمان(ع) و جایگزین کوفه در نشر علوم دینی یادشده است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۱۲ ـ ۲۱۳.</ref>  

محدثان و راویان قبیله اشعری از عرب‌های یمانی در سال ۹۴ق، از کوفه به قم مهاجرت کردند و در آنجا سکونت گزیدند. فرزندان سعدبن‌مالک اشعری ازجمله «اَحوَص» و «عبدالله» در این سرزمین به ترویج اسلام و تشیع پرداختند<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۰ ـ ۲۴۲؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۹۲.</ref> خاندان اشعری با امامان معصوم(ع) در ارتباط بودند. وجود ده‌ها محدث و راوی حدیث در قم نشان‌دهنده فعالیت حوزه علمی قم از پایان قرن اول و در طول قرن دوم بوده است<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۱؛ مهاجر، رجال الاشعریین، ص۲۶.</ref> شهر قم همیشه پناهگاهی برای یاران اهل بیت(ع) بود و مردم قم نخستین کسانی بودند که برای امامان(ع) خمس فرستادند<ref>ابن‌حوقل، صورۀ الانسان، ۳۰۸؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۳/۸۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱/۸۲.</ref> گذشته از خاندان‌های دانش‌پرور قمی، مهاجرت علویان به قم بر رونق حوزه این شهر افزود. وجود شخصیت‌های علمی در میان علویان و نیز مزار آنان، این شهر را به کانون تدریس و تعلیم علوم دینی تبدیل کرد. در رأس علویان فاطمه معصومه(س) دختر امام‌موسی‌کاظم(ع) بود که در سال ۲۰۱ق در پی ولایتعهدی امام‌رضا(ع) از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت<ref>اشتهاردی، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰.</ref> در برخی از کتاب‌های تاریخی از عده‌ای علویِ عالم و فقیه و فاضلِ مهاجر به قم یادشده است؛ ازجمله موسی مبرقع فرزند امام‌جواد(ع) و فرزندش احمدبن‌موسی که در زمان وی شمار علویان قم و حومه به ۲۳۱ تن می‌رسید<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۲۰.</ref>  

حوزه علمیه قم در طول تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی پشت سر گذاشته است. قم در عصر امامت امامان معصوم(ع) در قرن دوم و سوم هجری مرکز نشر علوم اهل بیت(ع) گردید. از ویژگی‌های حوزه قم در این دوره ارتباط با ائمه(ع) و نشر حدیث بود<ref>طبسی،  قم عاصمۀ الحضارۀ الشیعیه، ص۱۱۸ ـ ۱۲۱.</ref> حوزه قم به‌تدریج گسترش یافت؛ چنان‌که علمای مشهور شیعه از آغاز تا قرن چهارم ۲۶۶ تن و شمار علمای دیگر مذاهب چهارده تن بودند<ref>قمی، تاریخ قم، ص۱۸.</ref> در عصر شیخ صدوق در قرن چهارم، چند هزار محدث در این شهر می‌زیستند و قمیان از عوام و خواص همه به دنبال حفظ حدیث بودند<ref>قمی، الفوائد الرضویه، ۱/۴۷۱.</ref> ابراهیم‌بن‌هاشم قمی از بزرگ‌ترین محدثان قمی بود<ref>خویی، مصاحبه چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۱/۳۱۶.</ref> همچنین بیش از هشتاد درصد استادان محمدبن‌یعقوب کلینی در کتاب کافی قمی‌اند<ref>جعفریان، تاریخ تشیع، ۱/۲۰۹.</ref>

در حوزه قم افزون بر دانش حدیث، دیگر شاخه‌های علوم دینی نیز تدریس می‌شد. این حوزه در علوم ادب و بلاغت، دانشمندان شاخصی چون ابوجعفر برقی را در خود پروراند<ref>نجاشی،  رجال النجاشی، ص۷۶ ـ ۷۷.</ref> در علوم قرآنی عالمانی چون ابوطالب عبدالله‌بن‌صلت قمی از راویان امام‌رضا(ع)<ref>نجاشی،  رجال النجاشی، ص۲۱۷.</ref> و حسن‌بن‌خالد نویسنده تفسیری بر قرآن در چندین جلد به املای امام‌حسن عسکری(ع)<ref>ابن‌شهرآشوب، معالم العلما، ۳۴.</ref> و عالمانی در کلام و عقاید مانند عبدالله‌بن‌جعفر حمیری قمی<ref>نجاشی،  رجال النجاشی، ص۲۱۹ ـ ۲۲۰.</ref> و دانشمندانی متخصص در تاریخ و جغرافیا مانند ابوعبدالله برقی نویسنده چندین اثر فاخر در تاریخ و جغرافیا<ref>نجاشی،  رجال النجاشی، ص۷۶ ـ ۷۷.</ref> و عالمانی متخصص در تراجم و علم رجال، در حوزه قم به فعالیت مشغول بوده‌اند<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۱۰/۸۳، ۹۴، ۱۲۳، ۱۲۶ و ۱۴۳.</ref> از شاخصه‌های قابل توجه حوزه قم در این دوره ارزیابی و نقد حدیث بود. با همه جایگاه علمی حوزه بغداد، حسین‌بن‌روح وکیل امام زمان(ع) کتابی از بغداد برای ارزیابی به نزد علمای قم فرستاد<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۱/۳۵۹.</ref> مبارزه شدید علمای این شهر با غالیان و خرافه‌پردازان و مدعیان دروغین نیابتِ امام زمان(ع)، از دیگر امتیازهای حوزه قم در آن زمان بوده است<ref>نجاشی،  رجال النجاشی، ص۳۳۲؛ طبسی،  قم عاصمۀ الحضارۀ الشیعیه، ص۲۳۹ ـ ۲۴۲.</ref> حوزه علمیه قم در قرن پنجم و ششم به‌ویژه در دوره سلجوقیان از رونق نسبی برخوردار بوده است و فقیهان و مفسران و پیشوایان دینی بزرگی در آن می‌زیسته‌اند<ref>قزوینی رازی، نقض، ۱۹۴ ـ ۱۹۵ و ۲۲۴ ـ ۲۲۵.</ref>

با حمله مغولان به قم و کاشان و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ق<ref>مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، ص۱۲.</ref> حوزه قم نیز رو به زوال نهاد. آقابزرگ از میان عالمان قمیِ قرن ششم، ۳۴ نفر<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۳/۲۲۵ ـ ۲۲۶.</ref>، قرن هفتم سه نفر<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۴/۱۳۸.</ref> و قرن نهم هفت تن را<ref>آقابزرگ، الضیاء اللامعه، ۱۱۰.</ref> نام برده است. سیدبن‌طاووس از مدرسه‌ای یاد کرده است که برای اقامت امام‌رضا(ع) در ورود به قم، بنا شده بود و در زمان وی (قرن هفتم) باقی و دایر بوده است<ref>ابن‌طاووس، فرحۀ الغری، ۱۳۱.</ref> این مدرسه به رضویه معروف شد<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۸۲ ـ ۸۴.</ref> و اینک موجود است و رونق دارد.

با مهاجرت علمای شیعه جبل عامل لبنان به ایران در قرن دهم در دوره صفویه و نشر تفکر اصولی اهل بیت(ع)، معارف شیعه در این سرزمین رونق گرفت<ref>امین، ۱/۱۳۶ ـ ۱۳۷؛ مطهری، ۱۴/۴۴۰.</ref> شاردن جهانگردفرانسوی در عهد شاه‌عباس صفوی از فراوانی طلاب و مدارس طلاب علوم دینی در قم در این دوره یاد کرده است<ref>شاردن، سیاحت‌نامه شاردن، ۳/۷۷.</ref> همچنین کارری جهانگرد ایتالیایی در دیداری از قم در زمان شاه‌سلیمان صفوی از فراوانی حجره‌های طلاب در مدرسه واقع در کنار حرم یاد کرده است<ref>کارری، ۵۵.</ref> حضور استادان برجسته ازجمله ملامحسن فیض کاشانی، عبدالرزاق فیاض لاهیجی و قاضی‌سعید قمی ({{ببینید|متن=ببینید|قاضی‌سعید قمی}}) از علمای دوره صفوی در قم، حوزه علمیه این شهر را رونقی دوچندان داد<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۷.</ref> پس از سقوط صفویه، قم و حوزه علمیه آن نیز رو به ویرانی نهاد و علمای بسیاری از آن ناگزیر به عتبات مهاجرت کردند.<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های علمیه شیعه، ص۲۱۴.</ref>

حوزه علمیه قم در دوره قاجاریان به دست توانای میرزاابوالقاسم قمی صاحب قوانین الاصول، حیات تازه‌ای یافت<ref>مطهری، مجموعه آثار،۱۴/۴۴۰.</ref> میرزای قمی این حوزه را زنده کرد و با پرورش شاگردان بسیاری تفکر اصولی را از حوزه قم به حوزه‌های علمیه اصفهان، کرمانشاه و دیگر شهرها انتقال داد و با نوآوری‌های علمی، تحولی شگرف به حوزه علمیه بخشید. در این دوره، قم مدارس متعددی داشت که بیشتر آنها هنوز باقی و دایر است<ref>تبریزیان، مقدمه کتاب غنائم الأیام، ص۴۰ ـ ۴۲.</ref> پس از آن در دوره‌هایی ازجمله در دوره بحران مشروطه و پس از آن، حوزه علمیه شادابی خود را از دست داد و حتی مدرسه‌های مهم مثل مدرسه فیضیه به صورت خرابه در آمدند<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۲.</ref>

در پایان دوره قاجار علمای قم برای احیای حوزه علمیه قم کوشش‌هایی کردند. میرزامحمد فیض قمی در سال ۱۳۳۳ق از حوزه سامرا بازگشت و در سال ۱۳۳۶ق، مدرسه فیضیه و دارالشفا را که از کاربرد علمی خارج شده بود، بازسازی کرد و طلاب را در آن ساکن کرد. او همچنین طلاب را رتبه‌بندی و به آنان شهریه پرداخت کرد<ref>جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ، ۱۵.</ref>

با هجرت عبدالکریم حائری یزدی از حوزه اراک به قم در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۱ش حوزه علمیه معاصر وارد مرحله نوینی شد<ref>بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ص۷۹ ـ ۸۰.</ref> عده زیادی از فضلا و طلاب ازجمله امام‌خمینی از اراک راهی قم شدند<ref>خمینی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ص۱/۵۹.</ref> حائری افزون بر عمران و آبادانی مدارس دینی چون مدرسه فیضیه و دارالشفا<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی آیت‌الله شیخ‌عبدالکریم حائری یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ص۳۲ ـ ۳۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۴۰.</ref>، برنامه نظام‌مندی از جهت نوع درس و استاد و نظام شهریه به وجود آورد<ref>فیض، گنجینه آثار قم و روضه فاطمیه، ۱/۳۳۳.</ref> در سندی از اداره معارف قم در سال ۱۳۱۳ به هفت مدرسه فعال و معروف حوزه علمیه قم ازجمله مدرسه فیضیه اشاره شده است<ref>مرادی‌نیا، خاندان امام‌خمینی، ص۱۵۴.</ref> در ادامه، حائری یزدی استادان برجسته‌ای چون امام‌خمینی را برای تدریس مشخص کرد<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱/۵۹۰.</ref> حتی احمدشاه قاجار به قم رفت و تأسیس حوزه را به حائری تبریک گفت<ref>مکی، تاریخ بیست‌ساله ایران، ۲/۴۳۲؛ شکوری، بخش رجال، ۱۱۷.</ref>

حوزه علمیه قم در زمان مرجعیت حائری یزدی پناهگاه علما و مراجع تبعیدی عراق بود که به سبب اعتراض به حضور انگلیس در عراق و مواضع نادرست ملک فیصل، پادشاه عراق، تن به تبعید اختیاری یا اجباری داده بودند<ref>شکوری، بخش رجال، ۱۱۸ ـ ۱۱۹؛ ذاکری، طلوع خورشید، ص۵۵.</ref> با این حال، حائری یزدی با همه تلاشی که کرد، به دلیل وجود برخی تنگ‌نظری‌ها، نتوانست بخشی از افکار بلند خود ازجمله آموزش زبان‌های خارجی با هدف تبلیغ دین در جهان را در حوزه علمیه قم عملی سازد<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۵۰۰ ـ ۵۰۱؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۴۷۹.</ref> در این دوره رضاشاه پهلوی از موانع اصلی رشد و توسعه حوزه علمیه قم بود<ref>بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ص۲۷۲.</ref> طلاب حوزه علمیه قم در زمان حکومت او به‌شدت تحت فشار قرار گرفتند و نمی‌توانستند به صورت آشکار درس بخوانند، به گونه‌ای که در هنگام درگذشت حائری یزدی، حوزه قم حدود صد طلبه بیشتر نداشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۰۷ و ۴۱۲.</ref> ({{ببینید|متن=ببینید|رضا پهلوی}}) در مجموع سیاست‌های مدبرانه حائری یزدی در برابر فشارهای رضاشاه زمینه‌ساز بیداری حوزه و مردم شد و بزرگ‌ترین ثمرات حوزه به دست وی، تربیت شاگردان فقیه و ثمربخشی ازجمله امام‌خمینی شد<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۸۶.</ref> ({{ببینید|متن=ببینید|عبدالکریم حائری یزدی}})

پس از درگذشت حائری یزدی اداره حوزه علمیه قم بر عهده مراجع سه‌گانه سیدمحمد حجت، سیدمحمدتقی خوانساری و سیدصدرالدین صدر قرار گرفت<ref>حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، ص۳۶۰.</ref> با رفتن رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰ مردم به حوزه روی آوردند؛ چنان‌که تعداد طلاب به پنج هزار نفر رسید<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۰۷.</ref> در سال ۱۳۲۳ سیدحسین طباطبایی بروجردی به درخواست علمای حوزه به‌ویژه مراجع یادشده و امام‌خمینی به قم آمد<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۴۵.</ref> در طول مرجعیت بروجردی تعداد طلاب به هفت‌هزار نفر رسید و شرایط تحقیق و تحصیل در قم آسان شد، نُه چاپخانه و دو روزنامه محلی و دو ماهنامه منتشر شد و کتابخانه عمومی به‌وجود آمد. طلاب به تحقیق تشویق شدند و نهضت تألیف و ترجمه احیا شد<ref>دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی، ص۱۲۵ و ۱۳۶ ـ ۱۳۷؛ جلالی، مطبوعات حوزه، ص۴۵۰ و ۴۶۱ ـ ۴۶۲.</ref> و نسل جدیدی از طلاب و علما به میدان آمدند که به صورت شبکه‌ای در شهرها و روستاها به ترویج و تبلیغ دین مشغول بودند و حتی حوزه توانست در اروپا و امریکا نماینده داشته باشد<ref>دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی، ص۱۳۰.</ref> امتحانات درسی حوزه منظم و رتبه‌های علمی تعیین شد<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۵۰.</ref>

بروجردی برای آشناکردن طلاب حوزه علمیه قم با دانش حساب و هندسه و جغرافیا نیز تلاش کرد<ref>مطهری، مجموعه آثار،۴/۴۱۹.</ref> گفته شده او سازمانی را برای جمع‌آوری زکات، خمس و بقیه وجوه شرعی در سراسر ایران تشکیل داد که اسباب استقلال و ثبات مالی حوزه را فراهم کرد<ref>الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ص۶۰.</ref> وی به کمک چند نفر از علمای برجسته اهل سنت، برای نزدیکی بیشتر اهل تشیع و تسنن، نهاد گفتگوی میان مذاهب اسلامی را بنا نهاد<ref>الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ص۶۰.</ref> بروجردی نیز همچون حائری، به سبب وجود برخی تنگ‌نظری‌ها در میان حوزه و برخی مردم، نتوانست همه برنامه‌های خود مانند مجهزشدن طلاب به زبان خارجی برای تبلیغ دین<ref>عراقی، مصاحبه، ص۱۷۴ ـ ۱۷۵.</ref> و گسترش علوم عقلی را در حوزه علمیه<ref>منتظری، مصاحبه، ۲۵۵.</ref> عملی کند ({{ببینید|متن=ببینید| سیدحسین بروجردی}}) با درگذشت وی در فروردین ۱۳۴۰ تمرکز مرجعیت از میان رفت و رهبری حوزه علمیه قم بر عهده سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدکاظم شریعتمداری و امام‌خمینی قرار گرفت. در این دوره، اوج‌گیری تحولات سیاسی ایران، به تبع تحولات بین‌المللی، اتفاقات مهم سیاسی و اجتماعی بسیاری رقم زد این اتفاقات روحانیان و حوزه علمیه قم را به واکنش واداشت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۳۶.</ref>

شریعتمداری نیز پس از فوت بروجردی در سال ۱۳۴۰ به مرجعیت رسید و علاوه بر تدریس فقه و اصول و تربیت شاگردان، چند مرکز دینی و فرهنگی را راه‌اندازی کرد<ref>جعفریان، جریان‌ها، ۲۸۲ ـ ۲۹۲؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۲۰۸.</ref> وی در آغاز نهضت اسلامی، همراه امام‌خمینی مواضع مناسبی در برابر رژیم پهلوی در پیش گرفت؛ چنان‌که در ماجرای تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی دو تلگرام به محمدرضا پهلوی و سه تلگرام به اسدالله علم نخست‌وزیر وقت فرستاد و در آن بر غیر قانونی و غیر شرعی‌بودن بعضی مواد آن تأکید کرد<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ۵/۱۷ ـ ۱۸ و ۲۲ ـ ۲۷.</ref> اما در ادامه و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب، مسائل دیگری از سوی وی بروز کرد. ({{ببینید|متن=ببینید|سیدکاظم شریعتمداری}})

نگاه امام‌خمینی به حوزه قم: امام‌خمینی حوزه علمیه قم را دژ محکم وحی و عدالت و پناهگاه معنوی مسلمانان عدالت‌خواه<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۲۱.</ref> و مرکز فقاهت راستین<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۵۰.</ref> می‌شمرد و بر آن بود که حوزه علمیه قم را خدا حفظ می‌کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۷۸.</ref> ایشان همواره از حوزه علمیه قم حمایت و در جهت تقویت و بالابردن بنیه علمی آن کوشش می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۲۸.</ref> و وجود این حوزه و علمای آن را از عوامل مطرح‌شدن اسلام شیعی در سطح جهان می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۰۷.</ref> ایشان بر آن بود که حوزه افزون بر فهم و تبیین و تبلیغ دین باید در اجرای دین نیز حضور فعال داشته باشد و با مفاسد اجتماعی و ستم<ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۲۵.</ref> و بدعت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۰.</ref> مبارزه کند. ایشان تلاش می‌کرد مرکزیت و مرجعیت شیعه در قم ایجاد شود و مردم ایران در سایه آن راحت بتوانند احکام اسلامی را در کشور اجرا کنند<ref>علم‌الهدی، مصاحبه، ۲/۲۳ ـ ۲۴.</ref>

امام‌خمینی از مرتضی مطهری در اواخر سال ۱۳۵۶ خواست برای تقویت علمی و معنوی حوزه علمیه قم، ارتباط خود را با حوزه بیشتر کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۲۸.</ref> و وی هفته‌ای دو روز را به تبیین معارف اسلامی برای طلاب اختصاص داد<ref>مطهری، مجموعه آثار،۱/۱۱.</ref> امام‌خمینی نجات تشیع در ایران را در گرو اصلاح و بازسازی حوزه علمیه قم می‌دانست و از جوانی در آرزوی ایجاد حوزه‌ای بسامان بود<ref>حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، ص۳۶۳ ـ ۳۶۴.</ref> ایشان در برابر ساختارشکنی‌ها و دین‌ستیزی‌های رضاشاه پهلوی با ستاویز اصلاح حوزه، بر آن بود که اصلاح حوزه باید به دست روحانیان مهذب، خردمند و باتدبیر انجام گیرد<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۰۱ ـ ۲۰۲.</ref> نبود جامعیت علمی، مخالفت با تدریس برخی از رشته‌های علوم عقلی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۷۸ ـ ۲۷۹.</ref> و غفلت از برخی از باب‌های مهم فقه مانند فقه حکومتی ازجمله مشکلات حوزه آن روز بود<ref>رضوانی، مصاحبه پابه‌پای آفتاب، ۲/۳۰۱.</ref>؛ همچنین به نظر ایشان نفوذ مقدس‌نمایان در حوزه از موانع تحول حوزه قم بود<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳ ـ ۱۴۴.</ref> ایشان همواره نگران آینده حوزه بود و از نفوذ بیگانگان<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۱۹۰.</ref> و متحجران در بدنه حوزه<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۷۹.</ref> به تلخی یاد می‌کرد.

امام‌خمینی در اقدامی عملی پس از آمدن بروجردی به قم، افزون بر تألیف و تدریس علوم مورد نیاز طلاب، در حل مشکلات حوزه به ایشان کمک می‌کرد؛ چنان‌که گروهی از فضلای حوزه با همراهی امام‌خمینی به کار تنظیم و برنامه‌ریزی برای حوزه و آزمون از طلاب مشغول شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۷ ـ ۲۸.</ref> موضوع آزمون طلاب، رتبه‌بندی شهریه‌ها، نظارت بر گرفتن و تقسیم وجوهات شرعی و نظارت بر بیت مرجعیت از مواد این طرح بود که به دلایلی بروجردی از اجرای آن منصرف شد<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۵۰ ـ ۵۲.</ref> پس از درگذشت وی علمای تراز اول حوزه قم ازجمله امام‌خمینی درباره وضع حوزه و پرداخت شهریه طلاب به گفتگو نشستند و قرار شد به میزان شهریه بروجردی با نظارت دو تن از علما، به طلاب شهریه پرداخت شود<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص۱۷ ـ ۱۹.</ref> بازاریان تهران نیز وجوه شرعی خود را به قم می‌فرستادند. با رهنمودهای امام‌خمینی برای تقویت حوزه، وجوهات بسیاری از دیگر شهرها و حتی کشورها به سوی قم فرستاده شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۱۳۰.</ref> ({{ببینید|متن=ببینید|شهریه امام‌خمینی}})

از سوی دیگر، امام‌خمینی حوزه علمیه قم را مرکز راستین فقاهت و کانون پیدایش نهضت اسلامی ایران و مرکز انتشار آن به دیگر نقاط و مراکز می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۵۰.</ref>؛ از این‌رو با آشکارشدن نشانه‌های فساد و اسلام‌ستیزی در رژیم پهلوی، به مبارزه با آن پرداخت و علمای حوزه را نیز به انجام آن فرا خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۵ ـ ۸۶.</ref> ایشان در سال ۱۳۴۱، برای مبارزه با لایحه ضد اسلامی انجمن‌های ایالتی و ولایتی، افزون بر دعوت علما به نشست و گفتگو درباره این موضوع و فرستادن تلگرام اعتراض‌آمیز برای محمدرضا پهلوی، نامه‌های بسیاری به علمای شهرستان‌ها و نیز علمای خارج کشور فرستاد و آنان را از خطرهایی که پهلوی برای اسلام و استقلال ایران داشت، آگاه کرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۹ ـ ۱۷۸.</ref>

اهمیت حوزه علمیه قم، برای رژیم پهلوی و تاثیری که در سیاست‌گذاری‌های این رژیم داشت را می‌توان در گزارش‌های مفصل سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک) درباره فعالیت‌های این حوزه و مواضع مراجع بزرگ تقلید دید<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۴۵ ـ ۴۹.</ref> این اهمیت و نگرانی از رشد و گسترش نفوذ حوزه‌های علمیه و مشکلات ناشی از آن برای رژیم، تا آنجا بود که وقتی برخی مراجع تقلید مانند سیدابوالقاسم خویی، سیدکاظم شریعتمداری و امام‌خمینی که در تبعید به سر می‌برد، از طریق نمایندگان‌شان به ساخت مدرسه علوم دینی و خوابگاه برای طلاب اقدام کردند، این اقدام در گزارش‌های ساواک به‌طور برجسته بازتاب یافت و به اطلاع شخص محمدرضا پهلوی رسید. پس از آن ساواک به دستور وی از ادامه ساخت این مدارس جلوگیری کرد و با شناسایی خیرین و شیعیانی که منابع مالی این ساخت و ساز را تأمین می‌کردند، برای آنان مالیات‌های سنگین وضع کرد. ساواک همچنین پیشنهاد کرد به جای بنای مدارس علمیه، بناها و مراکزی با محوریت تمدن روز در قم ساخته شود<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/ ۲۲۶ ـ ۲۳۸ و ۲۴۲.</ref>؛ ازجمله در این اسناد از نامه امام‌خمینی به سیداحمد خمینی یا سیدمرتضی پسندیده یادشده است که در آن، ایشان درباره ساختن بنا برای طلاب، تأمین هزینه آن و لزوم سرعت عمل و بی‌سروصدابودن این اقدام، توصیه‌هایی کرده است<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/۲۳۴ و ۲۳۷؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۳.</ref> دراین گزارش‌ها همچنین محمد صدوقی به عنوان نماینده امام‌خمینی در دریافت وجوه معرفی شده است که در قم اقدام به خرید زمین و ساخت بنا برای طلاب می‌کند<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/۲۲۸ ـ ۲۳۰ و ۲۳۷.</ref> ({{ببینید|متن=ببینید|محمد صدوقی}})

محمدرضا پهلوی که اصلاحات اجتماعی و اقتصادیِ مدنظر امریکا را تا درگذشت بروجردی عقب انداخته بود، پس از رحلت وی، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۰۷ ـ ۲۰۸.</ref>، در صدد تضعیف حوزه و روحانیت برآمد تا بتواند اصلاحات امریکایی را عملی کند<ref>هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱/۱۱۵.</ref> وی به پندار خود با تلگرامِ تسلیت درگذشت بروجردی به حوزه علمیه نجف و سیدمحسن حکیم، در سال ۱۳۴۰ می‌خواست مرجعیت را به عراق منتقل کند<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۲۷۳ ـ ۲۷۴ و ۲۷۹.</ref>؛ ولی این کار نیز از نفوذ حوزه علمیه قم و امام‌خمینی نکاست و حکیم نیز بعدها در جریان قیام امام‌خمینی از برنامه‌های ایشان حمایت کرد.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۴۸۳ ـ ۴۸۴، ۵۱۷ و ۵۵۳.</ref>  ({{ببینید|متن=ببینید|سیدمحسن حکیم}})

امام‌خمینی در ادامه فعالیت‌های مبارزاتی ازجمله مبارزه انقلاب سفید و سخنرانی عاشورای ۱۳۴۲ بازداشت شد. بازداشت ایشان، سرآغاز نهضت و نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می‌آید. عده زیادی از مردم قم در اعتراض به بازداشت ایشان، در بند یا زخمی یا کشته شدند و قیام تاریخی ۱۵ خرداد رقم خورد ({{ببینید|متن= ببینید|پانزده خرداد}}) به دنبال اعتراض‌های گسترده مردم و روحانیان، رژیم پهلوی امام‌خمینی را از حبس و حصر آزاد کرد. فضلا و طلاب قم افزون بر شرکت در اعتراض‌های گروهی علیه رژیم، با سفر به شهرها و تبلیغ راه و مکتب امام‌خمینی به رشد آگاهی مردم کمک می‌کردند که تشکر امام‌خمینی را در پی داشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۶۸ ـ ۲۶۹.</ref>

امام‌خمینی در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ پس از سخنرانی افشاگرانه علیه مصونیت مستشاران امریکایی در ایران، بازداشت و به ترکیه و سپس به نجف تبعید شد (← مقاله‌های کاپیتولاسیون؛ تبعید امام‌خمینی). ایشان در پاسخ به نامه‌های فرستاده‌شده از ایران پس از تبعید، با نامه‌هایی از مراجع، علما و فضلای حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه قم تشکر کرد و از حوزویان به‌ویژه طلاب حوزه قم خواست تا در درس و تحصیل دانش و تبلیغ و ترویج دین کوشا باشند و در راه نهضت تزلزلی به خود راه ندهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲.</ref> ایشان که پس از تبعید به ترکیه و سپس عراق از غیبت خود در حوزه قم و احتمال تزلزل علما و طلاب نگران بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۵.</ref>، تأکید داشت غیبت ایشان آنان را دلسرد نکند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۶.</ref> ایشان وظیفه فضلای جوان را سنگین شمرد و از آنان خواست که خود را برای پاسداری از اسلام و مسلمانان مجهز کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۵۶.</ref> و در نامه‌ای از علمای شهرستان‌ها خواست حوزه قم را تقویت کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۷۵.</ref>؛ چنان‌که از فضلای حوزه قم خواست با نشریات آگاهی‌بخش و وحدت‌آفرین با دانشگاهیان در بیداری مردم بکوشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۲۳.</ref> طلاب و روحانیان در این راستا افزون بر نشریات موجود، مکتب اسلام و مکتب تشیع، نشریات آگاه‌بخشی چون بعثت، مسجد اعظم (نشریه کودکان)<ref>جلالی، مطبوعات حوزه، ص۴۳۵، ۴۴۰ و ۴۶۵.</ref> و انتقام<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۸۸.</ref> را منتشر کردند. همچنین امام‌خمینی در اردیبهشت ۱۳۵۷ از حوزه علمیه قم خواست ارتباط خود را با دیگر حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه تهران بیشتر کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۹۴.</ref>

پس از درگذشت سیدمحسن حکیم در سال ۱۳۴۹ در نجف، محمدرضا پهلوی برای دورکردن مردم از امام‌خمینی، پیام تسلیتی برای سیداحمد خوانساری و سیدکاظم شریعتمداری فرستاد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۷۸۹ ـ ۸۰۲.</ref> در برابر این اقدام، دوازده تن از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم که در سال‌های بعد با تغییراتی «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» نامیده شدند، در اعلامیه‌ای بر مرجعیت و اعلمیت امام‌خمینی تأکید کردند که تأثیر بسزایی در جامعه گذاشت<ref>نوری، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۴۱۷؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ص۳۰۱؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۷ ـ ۸۱.</ref> ساواک برخی از این افراد را بازداشت و تبعید کرد و برخی را تحت تعقیب قرار داد<ref>صالح،  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۴ ـ ۲۶۵.</ref> طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ با گردهمایی در مدرسه فیضیه یاد و خاطره ۱۵ خرداد را زنده کردند که با هجوم نیروهای رژیم پهلوی عده‌ای از آنان بازداشت شدند (← مقاله هفده خرداد)؛ ولی این اقدامات خشونت‌بار نیز صدای هواداران امام‌خمینی را در حوزه خاموش نکرد. به مناسبت چهلمین روز درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۵۶ جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، مراسمی با حضور همه مراجع بزرگ قم برگزار کردند که رژیم پهلوی، هر سه سخنران این جلسه، محمدجواد حجتی کرمانی، محمدمهدی ربانی املشی و محمدصادق خلخالی را بازداشت و تبعید کرد <ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۳۸۲ ـ ۳۸۳.</ref> مدرسان حوزه همچنین در واکنش به مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، با تشکیل جلسه و تعطیلی درس‌های حوزه، در شکل‌گیری قیام ۱۹ دی و حوادث پس از آن که نقطه عطف نهضت شد، نقشی تعیین‌کننده داشتند<ref>صالح،  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴ ـ ۴۷۶.</ref> (← مقاله نوزده دی). مدرسان حوزه پس از پیام امام‌خمینی به علما درباره خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت، در ۲۹/۹/۱۳۵۷ اعلامیه‌ای به امضای بیش از صد تن از علمای سرشناس شهرهای مختلف رساندند که در مراسم سالگرد شهدای ۱۹ دی در قم قرائت شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۴۷۷ ـ ۴۷۸؛ صالح،  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶۲ ـ ۵۶۴؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۴۰۰ ـ ۴۰۱؛ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ص۲۶۵ ـ ۲۶۷.</ref>

پس از فرار محمدرضا پهلوی از ایران در ۲۶ دی ۱۳۵۷ و اعلام آمادگی امام‌خمینی برای بازگشت به کشور ({{ببینید|متن=ببینید|فرار شاه|بازگشت امام‌خمینی}})، مدرسان حوزه علمیه جلسات متعددی برای مراسم استقبال از ایشان برگزار کردند. ({{ببینید|متن=ببینید|کمیته استقبال}}) و پس از آن تا پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه قم در صحنه حضور فعال داشت و با توجه به شرایط به صدور بیانیه می‌پرداخت و مردم را به مبارزه علیه رژیم دعوت می‌کرد<ref>استادی، روزنامه رسالت، ص۲.</ref>

پیروزی انقلاب اسلامی زمینه‌های بیشتری برای تبلیغ دین فراهم آورد و انتظارات جوامع اسلامی از روحانیت را بیشتر کرد. امام‌خمینی توصیه کرد بر کمیت و کیفیت حوزه‌ها به‌ویژه جنبه فقاهت حوزه قم افزوده شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۲۱۸.</ref> ایشان در کنار کمک به بازسازی مدارس حوزوی ازجمله تعمیر و مرمت مدرسه فیضیه<ref>مؤسسه تنظیم، همراه با امام، ۲۲ ـ ۲۳.</ref> تأکید کرد حوزه‌ها ازجمله حوزه علمیه قم و مشهد از فرصت به دست‌آمده در سایه انقلاب استفاده کنند و برای معرفی اسلام در ایران و جهان مبلّغ دینی تربیت کنند و با گسترش و استمرار تبلیغ نگذارند هیج جای ایران بدون مبلّغ بماند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۴۱۲ ـ ۴۱۵.</ref>

با افزایش طلاب علوم دینی و گسترش میدان فعالیت روحانیت، حوزه نمی‌توانست بدون تشکیلات فراگیر باشد. انقلاب اسلامی مسئولیت‌های خطیری را بر دوش روحانیت گذاشت و شرایط جدید ایجاب می‌کرد حوزه با ابزار و مدیریتی فعال‌تر وارد میدان شود<ref>پیام حوزه،  پیش شماره ۱، ص۴۱.</ref> برای تحول و تکامل حوزه علمیه قم و استفاده بهینه از حوزه برای پیشبرد انقلاب، نهادهای تازه‌ای ازجمله شورای مدیریت حوزه علمیه و مجمع نمایندگان طلاب تأسیس شد. شورای مدیریت که در پیوند مستقیم با امام‌خمینی بود، برنامه‌های متنوعی برای ارتقای علمی و تربیتی طلاب حوزه قم و استفاده از آنان برای نیازهای تعلیمی و تبلیغی دیگر شهرها و کشورها، تدوین کرد و به اجرا درآورد. ({{ببینید|متن=ببینید|شورای مدیریت حوزه علمیه قم}})

از دیگر برنامه‌های امام‌خمینی استفاده از تجربه علمی حوزه‌ها برای اداره نظام بود. به باور ایشان علمای حوزه‌ها وظیفه دارند برای معرفی و اجرای برنامه‌ها و قوانین اسلام جدی باشند<ref>ولایت فقیه، ۱۱.</ref> ایشان با توجه به نیاز جامعه به حضور بیشتر روحانیان در کارهای تبلیغی و اجتماعی، به طلاب توصیه می‌کرد وارد صحنه شوند و نباید رسوب تبلیغات منفیِ گذشته در جدایی دین از سیاست، آنان را از مردم جدا کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۱۸۶.</ref> ایشان از حوزه خواست بیش از پیش حضور اجتماعی خود را در جامعه برای عملی‌کردن اسلام به نمایش بگذارد و به‌ویژه در جهت اداره امور قضا و دادرسی مردم تلاش کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۳۳۹.</ref> ایشان تأکید می‌کرد نباید کسانی به بهانه درس و بحث یا به هدف اجتهاد و درس، از پذیرش مسئولیت شانه خالی کنند و این واجب بزرگ زمین بماند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۲۳۵ ـ ۲۳۶.</ref>؛ چنان‌که بارها به حوزه‌ها به‌ویژه حوزه علمیه قم یادآوری کرد برای کارگشایی امور مردم، قاضی تربیت کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۳۳۸ ـ ۳۳۹؛ ۱۵/۴۱۳ و ۱۶/۴۵.</ref>

حوزه علمیه قم با استفاده از رهنمودهای امام‌خمینی بر کمیت و کیفیت خود افزود و با تحول در نهادهای ایجادشده در زمان ایشان به حرکت خود به سوی تقویت اجتهاد و تبلیغ دین و کمک به انقلاب شتاب داد. ({{ببینید|متن=ببینید|شورای مدیریت حوزه علمیه قم}})

حوزه علمیه قم در کارهای فرهنگی و علمی و پژوهشی ازجمله در حوزه تبلیغ و معرفی اسلام و انقلاب اسلامی، راه‌های خوبی را پیمود. این حوزه با تکیه بر نهاد آموزش و پرورش گسترده خود، آموزه‌های اسلام را به صورت پیاپی و به صورت واحدهای درس حوزوی بازسازی و از طریق مبلغان آن را به دورترین مخاطبان منتقل کرده است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۲۷ ـ ۲۲۸.</ref> گروهی از فضلا و مدرسان حوزه قم، به نمایندگی از امام‌خمینی برای تأمین نیازهای تبلیغی کشور و نیز تبلیغ، به خارج از کشور فرستاده شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۱۷؛ ۸/۲۱۳، ۲۴۸ و ۱۱/۲۷.</ref> دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم از مراکز ایجادشده با همراهی امام‌خمینی در حوزه تربیت مبلغ، تربیت مدرس کودکان و آزمون و برنامه‌ریزی و اعزام مبلغ، خدمت‌های بسیاری کرد (← مقاله دفتر تبلیغات اسلامی). در حوزه پژوهش و نویسندگی که مورد تأیید امام‌خمینی بود، پژوهشگران و نویسندگان ممتازی در حوزه تربیت شدند و در سال‌های نخست انقلاب اسلامی، نشریاتی چون حوزه، نور علم، پاسدار اسلام، التوحید و تراثنا، تأسیس شدند<ref>جلالی، مطبوعات حوزه، ص۴۳۷، ۴۴۴ ـ ۴۴۶، ۴۶۶، ۴۶۸ و ۴۷۵.</ref> از مراکز ایجادشده در قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی شورای سرپرستی طلاب غیر ایرانی بود که در سال ۱۳۶۵ به مرکز جهانی علوم اسلامی تغییر نام یافت<ref>مرکز جهانی علوم اسلامی، آشنایی با مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۷.</ref> سازماندهی حوزه‌های علمیه خواهران در نهادی با عنوان جامعة الزهرا(س) از دیگر فعالیت‌های حوزه علمیه قم بود. ({{ببینید|متن=ببینید|مکتب خواهران}})

ایجاد مراکز انتشاراتی و چاپ کتاب از دیگر کارهای حوزه علمیه قم بود. پس از انقلاب اسلامی چندین مؤسسه انتشاراتی مهم و وابسته به حوزه علمیه قم در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی آغاز به فعالیت کردند، ازجمله دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که در سال ۱۳۵۸ با گرفتن اجازه از امام‌خمینی تأسیس شد و با کمک‌های ایشان به منظور انتشار کتاب‌های اسلامی و مقابله با افکار انحرافی، قدم‌های بنیادینی در تهیه کتاب و احیای معارف اهل بیت(ع) و احیای تراث اسلامی برداشت. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (بوستان کتاب) نیز از سال ۱۳۶۱ نشر کتاب‌های دینی را آغاز کرد و تاکنون هزارها اثر منتشر کرده است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۵.</ref> پس از ایجاد نهادهای رهبری در مراکز و مؤسسات آموزشی عالی و دانشگاه‌ها، تأسیس کرسی تدریس معارف و اخلاق اسلامی از دیگر کارکردهای حوزه علمیه قم بوده است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۲۸.</ref>

به هدف استفاده بیشتر طلاب قم از علوم جدید و کمک‌رساندن به دانشگاه‌ها و رفع مشکلات نظام، در سال ۱۳۵۸ مدرسه عالی تربیتی و قضایی طلاب قم تشکیل شد و در سال ۱۳۵۹ فعالیت خود را آغاز کرد و نخستین گروه از طلاب حوزه علمیه قم به شیوه غیر متمرکز و با آزمون اختصاصی برای دو رشته قضایی و دبیری الهیات و معارف اسلامی در مقطع کارشناسی پذیرفته شدند. این مؤسسه در نهایت با عنوان دانشگاه قم به کار خود ادامه داد<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۷ ـ ۱۶۹.</ref> مرکز تربیت مدرس و ایجاد دفتر اعزام قضات حوزه علمیه قم به هدف جذب و تربیت و اعزام قضات به مراکز مورد نیاز کشور و همچنین تأسیس برخی از مؤسسه‌های مورد نیاز جامعه از دیگر کارکردهای حوزه بوده است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۷ ـ ۱۷۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ص۱.</ref> امام‌خمینی نیز به گوشه‌ای از فعالیت فضلا و مدرسان قم برای تأمین قاضی اشاره کرده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۴۵.</ref> و عده بسیاری از فضلا و مدرسان و مجتهدان برجسته حوزه علمیه قم برای تأمین نیازهای قضایی به فرمان ایشان به دیگر نقاط کشور فرستاده شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۴۸۳ و ۸/۱۶۴، ۲۴۸، ۳۵۷، ۳۲۳.</ref>

بسیج مردم و تبدیل مردم به شهروندان فعال در جهت افزایش ظرفیت سیاسی نظام در رسیدگی به مشکلات اجتماعی از دیگر فعالیت‌های حوزه علمیه قم بوده است. این حوزه از مهم‌ترین عوامل بسیج‌کننده و حرکت‌دهنده جامعه به سوی ارزش‌های سیاسی و مقابله با مشکلات انقلاب بوده است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> حوزه علمیه با حمایت از نظام اسلامی و همکاری با نهادهای نوپای نظام چون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، هیئت‌های هفت‌نفره و کمک به برگزاری انتخابات، به پویایی و هدایت انقلاب در مسیر درست خود کمک کرد<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> در این راستا تشویق مردم به شرکت در کارهای اجتماعی و نیز شرکت حوزویان در دفاع مقدس از مهم‌ترین کارهای طلاب حوزه علمیه قم بود. بیش از چهار هزار نفر از سطوح مختلف روحانیان در جبهه به شهادت رسیدند<ref>رحمانی، مجله حریم امام، ص۸.</ref> که بیشتر آنان از طلاب اعزامی حوزه علمیه قم بودند. دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم در زمان دفاع مقدس هزاران نفر از طلاب را با هماهنگی دیگر نهادهای مربوط، به مناطق جنگی فرستاد. حوزویان افزون بر دفاع از کشور در کنار نیروهای سپاه و ارتش و نیروی انتظامی، مسائل دینی را به رزمندگان می‌آموختند.