احمد پایانی اردبیلی

پایانی، احمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. احمد پایانی معروف به پایانی اردبیلی در سال ۱۳۰۶ شمسی در شهر اردبیل به دنیا آمد. اجداد او در جمهوری آذربایجان امروزی زندگی می‌کردند و پس از انعقاد عهدنامه گلستان و واگذاری شهرهای ماورای ارس به روسیه تزاری و سپس تشکیل اتحاد جماهیر شوروی با مرام کمونیستی، به اردبیل نقل مکان کردند. احمد پایانی تحصیلات خود را از پنج سالگی و در مکتب‌خانه آغاز کرد و در آنجا تجوید و قرائت قرآن، گلستان و نصاب الصبیان را فراگرفت. پس از آن تحصیلات ابتدایی را در اردبیل سپری کرد. او در سال ۱۳۲۰ ش در حالی که چهارده سال داشت، به فراگیری دروس حوزوی روی آورد و وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم شد (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۳-۸۴) و مقدمات را نزد استادان آنجا خواند. ازجمله استادان او می‌توان به میرزا بشیر مدرس، شیخ غفور عاملی، میرزا مهدی عالم و میرزا صادق متشکری اشاره کرد. وی سپس در درس رسایل شیخ غلامحسین غروی و شرح لمعه آقایان امیرزاده اردبیلی، شیخ محمد عالمی و شیخ محسن نجفی شرکت کرد (جواهرکلام، ج ۱، ۳۱۵).

او در سال ۱۳۲۶ ش برای بهره‌مندی از محضر استادان حوزه علمیه قم، راهی این شهر شد. در آنجا مکاسب را نزد میرزا محمد مجاهدی تبریزی خواند. در درس رسایل هم از شاگردان سید محمدباقر سلطانی طباطبایی بود و کفایه‌الاصول را هم نزد آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی خواند (الوانساز خویی، ج ۱، ۲۳۴-۲۳۶). آنگاه در درس خارج فقه (بحث بیع مکاسب) آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری شرکت کرد و پس از فوت ایشان، در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و یک دوره درس خارج اصول را هم نزد آیت‌الله سید محمد محقق داماد (شریف رازی، ج ۲، ۹۰)، امام خمینی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۹؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۴) و سید کاظم شریعتمداری شرکت کرد (همان). درباره سال‌های حضور او در درس خارج فقه و اصول یا هر دو درس ایشان گزارشی در درست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که در سال‌های دهه ۱۳۳۰ ش در درس‌های امام خمینی که در مساجد سلماسی و محمدیه قم برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. او در سال‌های تحصیل خود با برخی از طلاب رابطه دوستی داشت که ازجمله آنان می‌توان از میرزا علی‌اکبر مشکینی، آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، میرزاعلی احمدی میانجی و آیات جعفر سبحانی و ناصر مکارم شیرازی نام برد (همان).

احمد پایانی هم‌زمان با تحصیل به تدریس هم اهتمام ویژه‌ای داشت، به‌گونه‌ای که تمام کتب متداول حوزه را در سطوح مختلف تدریس کرد. وی ابتدا به تدریس کتاب‌های حاشیه ملاعبدالله و معالم‌الاصول پرداخت و پس از آن نزدیک به پنجاه سال به تدریس کتاب‌های مهم فقه و اصول مانند قوانین الاصول، شرح لمعه، رسایل، مکاسب و کفایه الاصول اشتغال داشت و درس او از پررونق‌ترین دروس حوزه به شمار می‌آمد (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۴). وی به‌ویژه در تدریس مکاسب شیخ انصاری و کفایه‌الاصول آخوند ملا محمدکاظم خراسانی ماهر بود و سال‌های متمادی به تدریس این دو کتاب می‌پرداخت. وی همچنین شرح و حواشی بر مکاسب نگاشته است که دو جلد آن از اول مکاسب محرمه تا آخر بیع ماقبل التملیک و لایقبل به چاپ رسیده است (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۹). از دیگر فعالیت‌های علمی پایانی اردبیلی می‌توان به شرکت در جلسه دیرپای تفسیر قرآن کریم اشاره کرد که با حضور بزرگان و فضلای حوزه همچون آقایان احمدی میانجی، سید موسی شبیری زنجانی، سید ابوالفضل میرمحمدی، سید مهدی روحانی و احمد آذری قمی تشکیل می‌شد (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۵). تألیفات او عبارت است از تقریرات بحث بیع درس خارج فقه آیت‌الله حجت کوه‌کمری (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۵)، تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله بروجردی (مجموعه مقالات همایش آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۱۹)، فهرست جامع الشّتات مرحوم میرزای قمی، ارشاد الطالب الی حقایق المکاسب (شرح مکاسب)، حاشیه کفایه الاصول، حاشیه مکاسب، رساله فی احکام الاراضی و اقسامها (در مجموعه مقالات کنگره شیخ انصاری)، رساله فی بیع الفضولی (در مجموعه مقالات کنگره محقق اردبیلی). همچنین از درس او نیز دو تقریر نگاشته شده است که عبارت است از: در کلاس درس مکاسب، نوشته رضا محمودی و در محضر شیخ انصاری، نوشته جواد فخار طوسی (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۶). کتاب اخیر در ۲۶ جلد (مکاسب محرمه در ۹ جلد، نمی از بیع در ۸ مجلد و خیارات در ۹ مجلد) به چاپ رسیده است و در کلاس درس مکاسب هم در سه جلد انتشار یافته است (جواهرکلام، ج ۱، ۳۱۸).

از فعالیت‌های مهم او در عرصه سیاسی، شرکت و عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و نام او در زیر بسیاری از اعلامیه‌های مبارزاتی آن مرکز به چشم می‌خورد (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد، ج ۲، ۸۲، ۲۱۵، ۲۳۵؛ همان، ج ۳، ۱۴۲؛ همان، ج ۴، ۴۴۶؛ خسروشاهی، ج ۳، ۹۳). او پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم به فعالیت‌های علمی در قم ادامه داد. او برای تبلیغ به مناطق مختلف ازجمله مناطق مرزی شمال غربی کشور می‌رفت و مردم را با مسائل دینی و سیاسی آشنا می‌کرد که این مسافرت‌ها تا پایان عمرش تداوم داشت (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۸۶). احمد پایانی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۵ در قم از دنیا رفت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی در صحن مطهر حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۱۳).

منابع: الوانساز خویی، محمد (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان، ج ۳، به کوشش عبدالصمد جودتی استیار، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم؛ انصاری قمی، ناصرالدین (۱۳۷۶)، «درگذشتگان: آیت‌الله پایانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، دوره ۸، شماره ۴۳، بهار؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، ج ۳ (زندگی‌نامه اعضا)، تدوین: سید محسن صالح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲، ۳ و ۴، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی (۱۳۹۲)، ج ۲، قم، سازمان چاپ و نشر.