عبدالجواد جبل‌عاملی

جبل‌عاملی، عبدالجواد؛ از شاگردان درس فلسفه امام خمینی. عبدالجواد جبل‌عاملی معروف به سدهی، همایونشهری و اصفهانی در سال ۱۲۸۴ ش در سده ماربین (خمینی‌شهر فعلی) به دنیا آمد (مهدوی، ج ۴، ۱۲۸-۱۲۹). پدرش ملا محمد، از روحانیان آن سامان بود و اجداد او در سلک روحانیت بودند. مادرش از خاندان محقق کرکی، فقیه برجسته دوره صفویه بود که از جبل عامل به ایران آمده بود و نوادگان او نیز به همین سبب به جبل‌عاملی معروف بودند. عبدالجواد سده‌ای هم به احترام مادرش، نام خانوادگی خود را به جبل‌عاملی تغییر داد («حجت‌الاسلام‌والمسلمین نورالله...»، ۱۸). او در کودکی راهی اصفهان شد و ادبیات عرب و علوم بلاغی چون مغنی و مطول را نزد جلال‌الدین همائی در مسجد جارچی آن شهر خواند. سپس از درس شرح لمعه آقا میرزا احمد مدرس و آقا شیخ علی یزدی بهره‌مند شد و قسمت زیادی از قوانین‌الاصول را هم پیش آقا سید علی نجف‌آبادی خواند. آنگاه در درس رسایل، مکاسب و قسمتی از کفایه سید محمد نجف‌آبادی شرکت کرد و مکاسب را هم پیش شیخ محمدرضا جرقویه‌ای و سید محمدمهدی درچه‌ای در مسجد نو آموخت. در علوم عقلی هم از درس شیخ محمود مفید (درس هدایه میبدی در مسجد دارالشفاء) و شیخ محمد خراسانی (شرح منظومه ملاهادی سبزواری در مدرسه صدر) بهره برد و در درس تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه هم از شاگردان میرزاعلی آقا شیرازی بود. نجوم و تقویم عربی را هم نزد شیخ محمدرضا رهنانی و ریاضیات را پیش آقا رحیم مرحوم ارباب خواند («مصاحبه با...»، ۲۶-۲۸). عبدالجواد جبل‌عاملی آنگاه به قم رفت و در درس خارج فقه و اصول آیات حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید محمد حجت کوه‌کمری، سید حسین طباطبایی بروجردی، سید صدرالدین صدر، سید محمدتقی خوانساری (همان، ۳۰-۳۱) و شیخ محمدعلی اراکی شرکت کرد («حجت‌الاسلام‌والمسلمین نورالله...»، ۱۸؛ شریف رازی، ج ۲، ۷۵). او هم‌زمان همراه تنی چند ازجمله آقایان حسینعلی منتظری، مرتضی مطهری، عباس ایزدی نجف‌آبادی، مهدی حائری یزدی (سلسله موی دوست، ۴۳)، سید رضا صدر و سید عزالدین حسینی زنجانی که جمعاً هشت نفر بودند در درس اسفار امام خمینی شرکت می‌کرد (همان، ۲۱۵-۲۱۶؛ خاطرات آیت‌الله... ج ۱، ۹۳) و از شاگردان خاص ایشان بودند. امام خمینی نسبت به حضور افراد در این درس سخت‌گیری می‌کردند و باور داشتند که به سبب سطح این درس، نباید افرادی با سطح علمی محدود در آن شرکت کنند (سلسله موی دوست، ۴۳) بنابراین حضور جبل‌عاملی در آن درس، نشان از جایگاه علمی او نزد امام خمینی داشت.

او در سال ۱۳۳۳ ش به تدریس سطوح عالی در حوزه علمیه قم پرداخت (رازی، ج ۲، ۹۷). در ۱۳۳۴ ش و در پی تصمیم آیت‌الله بروجردی برای تأسیس مدرسه علمیه در کرمانشاه، با حکم آن مرجع و همراه با عطاءالله اشرفی اصفهانی، امام سدهی و شیخ علی قدیری به آن شهر اعزام شد. جبل‌عاملی مدت یک سال به تدریس در مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی کرمانشاه پرداخت. آنگاه به قم بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت. ازجمله چند دوره مطول، مغنی، رسایل، مکاسب و کفایه را در حوزه قم تدریس کرده است («مصاحبه با...»، ۳۱). او سپس در هیئت استفتای آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی عضویت یافت (مهدوی، ج ۴، ۱۲۹).

عبدالجواد جبل‌عاملی در دهم تیر ۱۳۴۲ همراه با دو تن از روحانیان همایون‌شهر، در نامه‌ای به آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، از درخواست‌های مردم برای آزادی روحانیان زندانی (ازجمله امام خمینی) خبر دادند و از آن مرجع خواستار تلاش در این زمینه شدند (آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج ۱، ۷۴). او در ۲۰ تیر ۱۳۴۲ و در جریان اعتراض علمای سراسر کشور به دستگیری امام خمینی، به نمایندگی از روحانیان اصفهان راهی تهران شد (روحانی، ج ۱، ۵۵۳؛ سیر مبارزات یاران...، ج ۱، ۴۶۳؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۱۹، ۲۱) و تا ۲۴ مرداد ۱۳۴۲ در تهران بود (همان، ۳۰) و همراه با جمعی از علمای سراسر کشور در تحصن روحانیان در اعتراض به دستگیری امام خمینی شرکت کرد و همراه با آنان اعلامیه‌هایی را در انتقاد از حکومت پهلوی و حمایت از امام خمینی صادر می‌کرد. ازجمله در ۲۷ تیر همراه با روحانیان متحصن در تهران با ارسال نامه‌ای خطاب به امام خمینی ضمن ابراز تأثر از پیشامدهای ناگوار و اهانت حکومت پهلوی به مقام شامخ روحانیت و مرجعیت، هدف خود از حضور در تهران را اظهار همدردی و پشتیبانی از هدف مقدس روحانیت دانستند و آزادی امام خمینی و دیگر زندانیان و «اعلای کلمه اسلام» را خواستار شدند (همان، ۲۲-۳۲؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۸۷). در دوم مرداد نیز با صدور اعلامیه‌ای دیگر و همراه با دیگر روحانیان متحصن، با اشاره به جایگاه مرجعیت در مذهب جعفری و وجوب اطاعت از آنان و نیز استقرار مشروطه در ایران، تصویب‌نامه‌های خلاف شرع و قانون اساسی را محکوم کردند و مخالفت مراجع تقلید با آن تصویب‌نامه‌ها را وظیفه شرعی آنان و واجب الاطاعه دانستند و آنگاه مرجعیت امام خمینی را تأیید و تأکید کردند که ایشان «از باتقواترین فقهای موجود هستند» و «فقط به جرم حق‌گویی و انجام وظیفه روحانی و دینی» دستگیر و زندانی شده است. آنان در پایان آن اعلامیه از تهدید حکومت پهلوی علیه روحانیان متحصن سخن گفتند و تأکید کردند علی‌رغم این تهدیدها «جامعه روحانیت در همه شرایط وظیفه خود را انجام داده، در این مورد نیز به حول و قوه الهی تا سرحد قدرت و توانایی وظیفه خود را در دفاع از حریم قرآن و اسلام انجام خواهد داد» (همان، ۸۸-۸۹؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۱۹، ۲۴-۲۶).

در آستانه برگزاری انتخابات دوره ۲۱ مجلس شورای ملی نیز همراه با روحانیان متحصن در تهران با صدور اعلامیه‌ای با عنوان «جامعه روحانیت ایران شرکت در انتخابات فرمایشی را جایز نمی‌داند»، در پاسخ به پرسش‌های متعدد مردم، با اشاره به تغییر قانون انتخابات بدون سیر روند قانونی و عدم تضمین در برگزاری آزادی آن انتخابات (فقدان اجتماع، سخنرانی و روزنامه آزاد) و محاصره شدن منازل مراجع تقلید، آزادی یک روزه و سپس حصر امام خمینی اعلام کردند «در وضع حاضر به نوع فعالیت انتخاباتی از قبیل شرکت در تظاهرات، اجتماعات ساختگی و کاندیدا شدن و رأی دادن و عضو انجمن‌های فرمایشی شدن، موجب تقویت دستگاه دیکتاتور و جبار {بوده} و سرپوشی بر جرائم و قانون‌شکنی آنان ... و مسلماً مخالف دستورات شریعت اسلام است» (همان، ۳۱-۳۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۹۵-۹۷). سپس همراه با روحانیان برجسته اصفهان با صدور اعلامیه‌ای مشابه، مردم را از شرکت در انتخابات منع کردند (همان، ۹۸؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۱۹، ۲۸-۲۹). او در اسفند همان سال نیز همراه با جمعی از علمای حوزه علمیه قم در نامه‌ای به حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت که تازه به آن سمت منصوب شده بود، به سیاست دولت پیشین (دولت اسدالله علم) در زمینه تعامل با فعالیت نیروهای مذهبی و زندانی شدن جمعی از علمای برجسته انتقاد کردند و خواستار آزادی امام خمینی و دیگر زندانیان و الغای مصوبه‌های غیرقانونی و غیرشرعی شدند (همان، ۱۰۹-۱۱۰). برخی از جلسات روحانیان برای تنظیم اعلامیه‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی در خانه او برگزار می‌شد (روحانی، ج ۲، ۳۴۰).

عبدالجواد جبل‌عاملی در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۵۷ به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه می‌داد و در ماه‌های رمضان و محرم که حوزه علمیه قم تعطیل می‌شد، به سده می‌رفت و به تدریس در مدرسه امامیه آن شهر می‌پرداخت («حجت‌الاسلام‌والمسلمین نورالله...»، ۱۸). او در پی سرکوب تظاهرات مردم همایون‌شهر (خمینی‌شهر فعلی)، همراه با دو تن از روحانیان آن شهر با صدور اعلامیه‌ای، به افشاگری در آن زمینه دست زدند و اقدام مأموران حکومت پهلوی در سرکوب تظاهرات مردم را محکوم کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۹۴-۴۹۵).

جبل‌عاملی در سال ۱۳۵۸ ش با حکم امام خمینی به سمت قاضی شرع دادگاه‌های انقلاب اسلامی سده و توابع منصوب شد (صحیفه امام، ج ۹، ۲۴۰). او در سال‌های پایانی عمرش در خمینی‌شهر مقیم بود («حجت‌الاسلام‌والمسلمین نورالله...»، ۱۸) و به همت او مسجد جامع ورنوسفادران سده بازسازی شد. همچنین او حسینیه‌ای برای زائرین سده (خمینی‌شهر) در مشهد مقدس بنا کرد. وی سرانجام در فروردین ۱۳۶۸ درگذشت (مهدوی، ج ۴، ۱۲۸-۱۲۹).

منابع: آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۳۸۸)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «حجت‌الاسلام‌والمسلمین نورالله جبل عاملی: امام بلند شدند و اتاق را ترک کردند» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۱۴، ۴ اردیبهشت؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۶، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ رازی، محمد (۱۳۳۲)، آثار الحجه، قم، برقعی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۱ و ۱۰، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ مهدوی، مصلح‌الدین (۱۳۸۷)، اعلام اصفهان، ج ۲، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛ خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ج ۱، به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله منتظری؛ «مصاحبه با استاد آیت‌الله حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی» (۱۳۶۵)، فصلنامه حوزه، دوره ۳، شماره ۱۵، تابستان؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، کتاب ۱۹، خادم شریعت: شرح مبارزات حضرت آیت‌الله سید حسین خادمی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. داود قاسم پور