حسن کروبی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (تغییرمسیر به مهدی کروبی) برچسب: تغییر مسیر جدید |
(اصلاح ارقام، اصلاح نویسه‌های عربی) برچسب: تغییرمسیر حذف شد |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
کروبی، حسن؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. حسن کروبی در سال ۱۳۲۰ ش در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ۲). پدرش ملا احمد کروبی از روحانیان مبارز الیگودرز بود که به سبب مبارزات سیاسی، مدتی دستگیر و زندانی شده بود و نقش مهمی در قیام ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ در قم داشت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، اغلب صفحات). برادرش شیخ مهدی کروبی هم از شاگردان و یاران امام خمینی و رئیس مجالس سوم و ششم شورای اسلامی بود (مرادحاصلی، ۳۱۵-۳۱۶). درباره تحصیلات حسن کروبی اطلاعاتی در دست نیست. به نظر می‌رسد او بخشی از دروس حوزوی را در قم خوانده باشد. او پس از حضور امام خمینی در نجف اشرف، راهی عراق شد و در نجف اشرف در کنار امام خمینی قرار گرفت. وی از شاگردان امام خمینی بود (روحانی، ج ۱، ۶۶) و در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی که از سال ۱۳۴۴ ش در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد («بازتاب یک مصاحبه»، ۳) و به گفته سید علی‌اکبر محتشمی‌پور، از شاگردان «خوب» امام خمینی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ۵۰۵). سید حسین موسوی درچه‌ای، از دوستان حسن کروبی، از حضور کروبی در درس آیت‌الله سید علی علامه فانی اصفهانی و شیخ مجتبی لنکرانی در سامرا (در سفرشان به آن شهر) سخن گفته است؛ هرچند این حضور کوتاه‌مدت بود (در وادی عشق، ۱۸۲). | |||
کروبی در سال‌های حضور امام خمینی در نجف اشرف (۱۳۴۴-۱۳۵۷ ش)، همراه با جمعی از روحانیان مبارز، تشکل روحانیت مبارز خارج از کشور را بنیان نهاد و از اعضای آن تشکل سیاسی ـ روحانی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ۵۰۵؛ خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۱۸). کار اصلی مبارزات روی دوش آنان بود؛ ازجمله پیاده کردن نوارها، بازنویسی، اصلاح و چاپ و پخش کردن آن (همان، ج ۱، ۳۷). محمدهادی معرفت، از شاگردان امام خمینی که جزوه ولایت فقیه امام خمینی را در سال ۱۳۴۸ ش تحریر کرده و به زبان عربی برگردانده است، ادعا می‌کند که نوارهای سخنرانی امام خمینی را از طریق حسن کروبی دریافت کرد. بر اساس ادعای معرفت، امام خمینی به کروبی تأکید کرده بود که «به خاطر خودت کسی به این موضوع متوجه نشود، نه به خاطر من» (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۶۴) و همین موضوع نشان از اعتماد امام خمینی به کروبی داشت. او همچنین همراه با سید حمید روحانی و اسماعیل فردوسی، مجله ۱۵ خرداد را در نجف اشرف منتشر می‌کرد (فردوسی، ۱۱۹-۱۲۰). در همان دوران خانه کروبی در نجف اشرف محل حضور فعالان سیاسی بود (طباطبایی، ج ۲، ۱۹۹). همچنین در سال‌های نهضت امام خمینی با پدرش که از مبارزان قدیمی علیه حکومت پهلوی بود ارتباط داشت و در مواردی، برخی از سخنرانی‌های امام خمینی را به پدرش ارسال می‌کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، ۲۳۴-۲۳۵). | |||
حسن کروبی یکی از افرادی بود که در جلسات سید مصطفی خمینی پیرامون مباحث سیاسی که با حضور افرادی چون آن دو و سید محمود دعایی، سید حمید زیارتی، محمدحسین املائی و محمد منتظری برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد (یادها و یادمان‌ها از شهید سید مصطفی خمینی، ج ۲، ۲۴۲). همچنین در برخی از دیدارهای امام خمینی با مقامات سیاسی عراق حضور می‌یافت و با اجازه امام خمینی از رفتار مأموران حکومت بعث انتقاد می‌کرد. ازجمله وقتی شیخ محمدرضا رحمت توسط مأموران حکومت بعث عراق دستگیر شد، در دیدار استاندار وقت کربلا با امام خمینی، به دفاع از آن روحانی زندانی پرداخت (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۵۳). علاوه بر آن، برخی از روحانیان و اطرافیان امام خمینی در نجف، از برخورد کروبی با مخالفان نهضت اسلامی خاطراتی نقل کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به درگیری با پسر شیخ نصرالله خلخالی اشاره کرد (همان، ۱۵۵) و نشان از تهور کروبی دارد. همچنین برخی مواقع که اقداماتی علیه امام خمینی یا نهضت اسلامی در نجف صورت می‌گرفت، با حساسیت موضوع را پیگیری می‌کرد. از آن جمله می‌توان به برگزاری مراسم ختم شهید سید محمدرضا سعیدی اشاره کرد که با حضور امام خمینی در مدرسه آیت‌الله بروجردی برگزار شد. در آن روز به محض آنکه امام خمینی وارد مدرسه شدند، برق آنجا قطع شد و حسن کروبی با پیگیری‌هایش، مانع از تداوم این مسئله شد (فردوسی‌پور، ۱۳۳). | |||
کروبی همچنین در دریافت وجوهات شرعی به نام امام خمینی فعال بود (صحیفه امام، ج ۳، ۸۲). او در سال ۱۳۵۴ ش از سوی سید مصطفی خمینی به‌عنوان رابط بیت امام خمینی به ادارات عراقی معرفی شد، ولی به دلایلی این مسئولیت را نپذیرفت و سید محمود دعایی مسئولیت فوق را بر عهده گرفت (شهید آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، ۳۴۹). به سبب این فعالیت‌ها، ساواک از او و جمعی دیگر از روحانیان مبارز با عبارت «دار و دسته خمینی» نام برده است (همان، ۳۰۲). کروبی پس از مهاجرت امام خمینی به فرانسه، همراه با فضلا و مدرسان حوزه علمیه نجف اشرف در تلگرامی به «یگانه زعیم باکفایت عالم اسلام و مرجع تقلید جهان تشیع حضرت آیت‌الله‌العظمی امام خمینی»، تأثر خود را از هجرت ناگهانی ایشان از نجف اشرف ابراز کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۰۶ ـ ۴۰۷). سپس در تلگرامی به والری ژیسکاردستن رئیس‌جمهور وقت فرانسه، مبارزات بی‌امان امام خمینی علیه رژیم شاهنشاهی در شرایط اختناق‌آور و وضعیت سیاسی در خاورمیانه را عامل مهاجرت «این چهره ضداستعماری» به فرانسه دانستند و از امام خمینی به‌عنوان روح و قلب ۳۵ میلیون ایرانی و سایر مسلمانان جهان نام بردند و از او خواستند «از هیچ‌گونه کوشش و بذل و جهدی در جهت حفظ و حراست امام خمینی دریغ نورزید و نیز از ایجاد هرگونه محدودیت و مانعی بر سر راهشان به‌طور جدی بپرهیزید تا حضرتش جهت تحقق بخشیدن به آرمان‌های بلند ملی، انسانی و اسلامی خویش، از آزادی و امنیت که دو شرط اساسی ادامه مبارزاتشان است، برخوردار باشند» (همان، ۴۰۸ ـ ۴۰۹؛ دوانی، ج ۸، ۳۶۰). | |||
حسن کروبی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کشور بازگشت و دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین را بنیان نهاد. اقدامات این دفتر پاره‌ای انتقادها را برانگیخت. ازجمله تشکیل نیرویی مسلح برای تسخیر خانه‌های برخی از افراد، موجب شد تا کمیته‌های انقلاب اسلامی به این رفتارها اعتراض کند. اقدامات او در تشکیل نیرویی مسلح و افتتاح حسابی برای دریافت وجه باعث تداوم این اعتراض‌ها شد (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۲) و در نهایت امام خمینی در دستوری به حسن کروبی، بر انجام هر گونه اقدامی با نظارت دادستانی کل کشور تأکید کرد. همچنین امام خمینی در آن دستور تأکید کرده بود که از هر گونه تشنج اجتناب شود (صحیفه امام، ج ۱۱، ۵۳). مقاومت حسن کروبی در برابر کمیته‌های انقلاب اسلامی در نهایت باعث شد آن کمیته درصدد خلع سلاح نیروهای «دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین» برآید (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۳-۲۵۵). در ۲۵ دی ۱۳۵۸ با حمله پاسداران ستاد عملیاتی کمیته منطقه ۴ تهران و پاسداران کمیته مرکزی به این دفتر، نیروهای نظامی آنجا خلع سلاح شدند و در نهایت این دفتر هم تعطیل شد. پس از آن، حسن کروبی به خارج از کشور رفت. البته نام او در برخی پرونده‌های جنجالی ازجمله ایران کنترا و ماجرای سفر مک‌فارلین به ایران مطرح شد (بارسقیان، http://tarikhirani.ir). | |||
حسن کروبی در اسفند ۱۳۹۳ در خارج از کشور درگذشت («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ۲). | |||
منابع: آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بارسقیان، سرگه (۱۳۹۳)، « حسن کروبی و اسراری که فاش نکرد»، tarikhirani.ir/fa/news/4981/؛ «بازتاب یک مصاحبه» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۱۶، ۱۸ اردیبهشت؛ «پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»(۱۳۹۳)، روزنامه اعتماد، شماره ۳۲۰۴، ۲۳ اسفند؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ خاطرات سال‌های نجف ۱۳۸۹)، ج ۱ و ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور (۱۳۷۶)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۸۹)، نهضت امام خمینی، ج ۱، تهران، انتشارات راه امام؛ طباطبایی، سید صادق (۱۳۸۷)، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی (جلد دوم): لبنان، امام صدر و انقلاب فلسطین، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۸، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ فردوسی پور، اسماعیل (۱۳۸۷)، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین اسماعیل فردوسی‌پور، تدوین فرامرز شعاع حسینی، رحیم روحبخش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ مرادحاصلی، اعظم (۱۳۸۹)، «کروبی، مهدی»، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام خمینی، تألیف: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یادها و یادمان‌ها از شهید سید مصطفی خمینی (۱۳۷۶)، تدوین: کمیته علمی کنگرۀ شهید سید مصطفی خمینی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۲۱ ملااحمد کروبی (۱۳۷۹)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. | |||
نسخهٔ ۲۱ تیر ۱۴۰۳، ساعت ۱۱:۳۳
کروبی، حسن؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. حسن کروبی در سال ۱۳۲۰ ش در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ۲). پدرش ملا احمد کروبی از روحانیان مبارز الیگودرز بود که به سبب مبارزات سیاسی، مدتی دستگیر و زندانی شده بود و نقش مهمی در قیام ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ در قم داشت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، اغلب صفحات). برادرش شیخ مهدی کروبی هم از شاگردان و یاران امام خمینی و رئیس مجالس سوم و ششم شورای اسلامی بود (مرادحاصلی، ۳۱۵-۳۱۶). درباره تحصیلات حسن کروبی اطلاعاتی در دست نیست. به نظر می‌رسد او بخشی از دروس حوزوی را در قم خوانده باشد. او پس از حضور امام خمینی در نجف اشرف، راهی عراق شد و در نجف اشرف در کنار امام خمینی قرار گرفت. وی از شاگردان امام خمینی بود (روحانی، ج ۱، ۶۶) و در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی که از سال ۱۳۴۴ ش در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد («بازتاب یک مصاحبه»، ۳) و به گفته سید علی‌اکبر محتشمی‌پور، از شاگردان «خوب» امام خمینی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ۵۰۵). سید حسین موسوی درچه‌ای، از دوستان حسن کروبی، از حضور کروبی در درس آیت‌الله سید علی علامه فانی اصفهانی و شیخ مجتبی لنکرانی در سامرا (در سفرشان به آن شهر) سخن گفته است؛ هرچند این حضور کوتاه‌مدت بود (در وادی عشق، ۱۸۲).
کروبی در سال‌های حضور امام خمینی در نجف اشرف (۱۳۴۴-۱۳۵۷ ش)، همراه با جمعی از روحانیان مبارز، تشکل روحانیت مبارز خارج از کشور را بنیان نهاد و از اعضای آن تشکل سیاسی ـ روحانی بود (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور، ۵۰۵؛ خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۱۸). کار اصلی مبارزات روی دوش آنان بود؛ ازجمله پیاده کردن نوارها، بازنویسی، اصلاح و چاپ و پخش کردن آن (همان، ج ۱، ۳۷). محمدهادی معرفت، از شاگردان امام خمینی که جزوه ولایت فقیه امام خمینی را در سال ۱۳۴۸ ش تحریر کرده و به زبان عربی برگردانده است، ادعا می‌کند که نوارهای سخنرانی امام خمینی را از طریق حسن کروبی دریافت کرد. بر اساس ادعای معرفت، امام خمینی به کروبی تأکید کرده بود که «به خاطر خودت کسی به این موضوع متوجه نشود، نه به خاطر من» (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۱۶۴) و همین موضوع نشان از اعتماد امام خمینی به کروبی داشت. او همچنین همراه با سید حمید روحانی و اسماعیل فردوسی، مجله ۱۵ خرداد را در نجف اشرف منتشر می‌کرد (فردوسی، ۱۱۹-۱۲۰). در همان دوران خانه کروبی در نجف اشرف محل حضور فعالان سیاسی بود (طباطبایی، ج ۲، ۱۹۹). همچنین در سال‌های نهضت امام خمینی با پدرش که از مبارزان قدیمی علیه حکومت پهلوی بود ارتباط داشت و در مواردی، برخی از سخنرانی‌های امام خمینی را به پدرش ارسال می‌کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۱، ۲۳۴-۲۳۵).
حسن کروبی یکی از افرادی بود که در جلسات سید مصطفی خمینی پیرامون مباحث سیاسی که با حضور افرادی چون آن دو و سید محمود دعایی، سید حمید زیارتی، محمدحسین املائی و محمد منتظری برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد (یادها و یادمان‌ها از شهید سید مصطفی خمینی، ج ۲، ۲۴۲). همچنین در برخی از دیدارهای امام خمینی با مقامات سیاسی عراق حضور می‌یافت و با اجازه امام خمینی از رفتار مأموران حکومت بعث انتقاد می‌کرد. ازجمله وقتی شیخ محمدرضا رحمت توسط مأموران حکومت بعث عراق دستگیر شد، در دیدار استاندار وقت کربلا با امام خمینی، به دفاع از آن روحانی زندانی پرداخت (خاطرات سال‌های نجف، ج ۲، ۵۳). علاوه بر آن، برخی از روحانیان و اطرافیان امام خمینی در نجف، از برخورد کروبی با مخالفان نهضت اسلامی خاطراتی نقل کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به درگیری با پسر شیخ نصرالله خلخالی اشاره کرد (همان، ۱۵۵) و نشان از تهور کروبی دارد. همچنین برخی مواقع که اقداماتی علیه امام خمینی یا نهضت اسلامی در نجف صورت می‌گرفت، با حساسیت موضوع را پیگیری می‌کرد. از آن جمله می‌توان به برگزاری مراسم ختم شهید سید محمدرضا سعیدی اشاره کرد که با حضور امام خمینی در مدرسه آیت‌الله بروجردی برگزار شد. در آن روز به محض آنکه امام خمینی وارد مدرسه شدند، برق آنجا قطع شد و حسن کروبی با پیگیری‌هایش، مانع از تداوم این مسئله شد (فردوسی‌پور، ۱۳۳). کروبی همچنین در دریافت وجوهات شرعی به نام امام خمینی فعال بود (صحیفه امام، ج ۳، ۸۲). او در سال ۱۳۵۴ ش از سوی سید مصطفی خمینی به‌عنوان رابط بیت امام خمینی به ادارات عراقی معرفی شد، ولی به دلایلی این مسئولیت را نپذیرفت و سید محمود دعایی مسئولیت فوق را بر عهده گرفت (شهید آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، ۳۴۹). به سبب این فعالیت‌ها، ساواک از او و جمعی دیگر از روحانیان مبارز با عبارت «دار و دسته خمینی» نام برده است (همان، ۳۰۲). کروبی پس از مهاجرت امام خمینی به فرانسه، همراه با فضلا و مدرسان حوزه علمیه نجف اشرف در تلگرامی به «یگانه زعیم باکفایت عالم اسلام و مرجع تقلید جهان تشیع حضرت آیت‌الله‌العظمی امام خمینی»، تأثر خود را از هجرت ناگهانی ایشان از نجف اشرف ابراز کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۰۶ ـ ۴۰۷). سپس در تلگرامی به والری ژیسکاردستن رئیس‌جمهور وقت فرانسه، مبارزات بی‌امان امام خمینی علیه رژیم شاهنشاهی در شرایط اختناق‌آور و وضعیت سیاسی در خاورمیانه را عامل مهاجرت «این چهره ضداستعماری» به فرانسه دانستند و از امام خمینی به‌عنوان روح و قلب ۳۵ میلیون ایرانی و سایر مسلمانان جهان نام بردند و از او خواستند «از هیچ‌گونه کوشش و بذل و جهدی در جهت حفظ و حراست امام خمینی دریغ نورزید و نیز از ایجاد هرگونه محدودیت و مانعی بر سر راهشان به‌طور جدی بپرهیزید تا حضرتش جهت تحقق بخشیدن به آرمان‌های بلند ملی، انسانی و اسلامی خویش، از آزادی و امنیت که دو شرط اساسی ادامه مبارزاتشان است، برخوردار باشند» (همان، ۴۰۸ ـ ۴۰۹؛ دوانی، ج ۸، ۳۶۰). حسن کروبی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کشور بازگشت و دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین را بنیان نهاد. اقدامات این دفتر پاره‌ای انتقادها را برانگیخت. ازجمله تشکیل نیرویی مسلح برای تسخیر خانه‌های برخی از افراد، موجب شد تا کمیته‌های انقلاب اسلامی به این رفتارها اعتراض کند. اقدامات او در تشکیل نیرویی مسلح و افتتاح حسابی برای دریافت وجه باعث تداوم این اعتراض‌ها شد (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۲) و در نهایت امام خمینی در دستوری به حسن کروبی، بر انجام هر گونه اقدامی با نظارت دادستانی کل کشور تأکید کرد. همچنین امام خمینی در آن دستور تأکید کرده بود که از هر گونه تشنج اجتناب شود (صحیفه امام، ج ۱۱، ۵۳). مقاومت حسن کروبی در برابر کمیته‌های انقلاب اسلامی در نهایت باعث شد آن کمیته درصدد خلع سلاح نیروهای «دفتر خانه‌سازی برای مستضعفین» برآید (خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۵۳-۲۵۵). در ۲۵ دی ۱۳۵۸ با حمله پاسداران ستاد عملیاتی کمیته منطقه ۴ تهران و پاسداران کمیته مرکزی به این دفتر، نیروهای نظامی آنجا خلع سلاح شدند و در نهایت این دفتر هم تعطیل شد. پس از آن، حسن کروبی به خارج از کشور رفت. البته نام او در برخی پرونده‌های جنجالی ازجمله ایران کنترا و ماجرای سفر مک‌فارلین به ایران مطرح شد (بارسقیان، http://tarikhirani.ir). حسن کروبی در اسفند ۱۳۹۳ در خارج از کشور درگذشت («پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»، ۲). منابع: آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بارسقیان، سرگه (۱۳۹۳)، « حسن کروبی و اسراری که فاش نکرد»، tarikhirani.ir/fa/news/4981/؛ «بازتاب یک مصاحبه» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۱۶، ۱۸ اردیبهشت؛ «پیام تسلیت یادگار امام در پی درگذشت حسن کروبی»(۱۳۹۳)، روزنامه اعتماد، شماره ۳۲۰۴، ۲۳ اسفند؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ خاطرات سال‌های نجف ۱۳۸۹)، ج ۱ و ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور (۱۳۷۶)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۸۹)، نهضت امام خمینی، ج ۱، تهران، انتشارات راه امام؛ طباطبایی، سید صادق (۱۳۸۷)، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی (جلد دوم): لبنان، امام صدر و انقلاب فلسطین، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۸، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ فردوسی پور، اسماعیل (۱۳۸۷)، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین اسماعیل فردوسی‌پور، تدوین فرامرز شعاع حسینی، رحیم روحبخش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ مرادحاصلی، اعظم (۱۳۸۹)، «کروبی، مهدی»، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام خمینی، تألیف: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ یادها و یادمان‌ها از شهید سید مصطفی خمینی (۱۳۷۶)، تدوین: کمیته علمی کنگرۀ شهید سید مصطفی خمینی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۲۱ ملااحمد کروبی (۱۳۷۹)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.