محسن مجتهد شبستری

مجتهد شبستری، محسن؛ از شاگردان درس خارج اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۱۵ ش در شهرستان شبستر در استان آذربایجان شرقی در خانواده‌ای روحانی زاده شد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۳). پدرش میرزا کاظم شبستری از عالمان نامور تبریز و از مدرسان دروس عالی در مدارس دینی تبریز و جدش آقا میرزاعلی اشرف شبستری از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود (الوانساز خویی، ج ۳، ۶۵-۶۶). محسن مجتهد شبستری خواندن و نوشتن را در زادگاهش آموخت. آنگاه به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و مقدمات را در حوزه‌های علمیه تبریز و نزد استادان آن شهر فراگرفت. او در سال ۱۳۳۲ ش راهی قم شد و در آن شهر در دروس سطح استادان حوزه علمیه قم شرکت کرد. آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس فقه (قضا) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی، خارج فقه آیت‌الله سید محمد محقق داماد، خارج اصول امام خمینی («درس فلسفه او از...»، ۴۴) و درس خارج فقه و اصول آیات میرزا هاشم آملی و سید محمدرضا موسوی گلپایگانی شرکت کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۳). درباره سال‌های حضور او در درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست و وی در زندگینامه خودنوشت خود صرفاً بر حضور در درس امام خمینی تأکید کرده (همان) و در مصاحبه‌ای با یکی از نشریات، از حضور در درس خارج اصول امام خمینی سخن گفته است («درس فلسفه او...»، ۴۴)، بدون اینکه سال‌های حضور را مشخص کند. می‌توان احتمال داد که در سال‌های پایانی دهه ۱۳۳۰ و آغازین دهه ۱۳۴۰ در آن درس شرکت می‌کرد. او در کنار تحصیل دروس خارج فقه و اصول، دروس تفسیر قرآن و فلسفه را هم نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی آموخت و در بحث‌ها و درس‌های اخلاقی از حسین فاطمی قمی و شیخ عباس تهرانی استفاده می‌کرد (کاظمینی، ج ۱، ۷۱۲).

او سپس به تدریس دروس حوزوی (از مقدمات عربی، معانی بیان و کفایه‌الاصول) در حوزه علمیه قم پرداخت. مجتهد شبستری در ۱۳۵۲ ش به تهران رفت و در آن شهر مقیم شد و به تدریس فقه و اصول در آن شهر ادامه داد. همچنین به تدریس تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه و معارف اسلامی در مسجد طلاچیان تهران می‌پرداخت (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۴). او در کنار تدریس در تهران، همراه با روحانیان مبارز تهران چون مرتضی مطهری، محمد مفتح، سید محمد حسینی بهشتی و... به مبارزه با حکومت پهلوی می‌پرداخت و در کنار آنان در شکل‌گیری جامعه روحانیت مبارز تهران و نگارش اعلامیه‌ها علیه حکومت پهلوی و در حمایت از امام خمینی نقش داشت (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۴) و امضای او پای اغلب اعلامیه‌های روحانیت مبارز تهران دیده می‌شود (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۳۷، ۲۴۵، ۲۸۳، ۲۹۰، ۳۰۹، ۳۱۴، ۳۲۴، ۳۷۰، ۳۹۱، ۳۹۷، ۴۱۲، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۳۰، ۴۵۵، ۴۷۰، ۴۸۶، ۵۱۲، ۵۱۶؛ خسروشاهی، ج ۳، ۹۶؛ سیر مبارزات یاران امام...، ج ۹، ۱۸۶، ج ۱۳، ۳۱۶-۳۱۹). وی در آن سال‌ها (۱۳۵۶-۱۳۵۷) در اغلب جلسات روحانیت مبارز تهران شرکت می‌کرد و در تظاهرات و راهپیمایی‌های اعتراضی مردم تهران حضور می‌یافت. به‌ویژه در تظاهرات و راهپیمایی‌های مردم منطقه شش تهران حضوری تأثیرگذار داشت و در آن اجتماعات سخنرانی می‌کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۴-۴۸۵). تداوم این فعالیت‌ها باعث شد تا ساواک در ۲۶ مرداد ۱۳۵۷ از او به‌عنوان یکی از «روحانیون و وعاظ افراطی تهران» نام ببرد که «در تحریک مردم و اخلال نظم نقش موثری» داشت (سیر مبارزات یاران امام...، ج ۱۰، ۱۹۲). به همین سبب همراه با ۲۱ نفر دیگر از روحانیان تهران دستگیر شد. دستگیری آنان بازتاب زیادی داشت، بنابراین حکومت پهلوی پس از هجده ساعت بازداشت، همه آنان را آزاد کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۵؛ کاظمینی، ج ۲، ۷۱۲). مجتهد شبستری پس از پیروزی انقلاب اسلامی در تشکیل کمیته انقلاب اسلامی در منطقه شش تهران نقش داشت و سپس مسئولیت آن کمیته را بر عهده گرفت (همان). با تشکیل جامعه روحانیت مبارز، به عضویت شورای مرکزی آن درآمد و مسئولیت شعبه آن را در منطقه شش تهران بر عهده گرفت (کردی، ۱۵۱). وی در نخستین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از سوی مردم تهران به نمایندگی برگزیده شد (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۱۰۲). در آن دوره در کمیسیون بازرگانی فعالیت داشت و نامه‌هایی را درباره برخی لوایح و طرح‌ها به امام خمینی ارسال و از ایشان استفسار می‌کرد (صحیفه امام، ج ۱۷، ۴۲۴). او در دوره‌های دوم (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۲۲۶)، چهارم (همان، ۴۴۵) و پنجم مجلس شورای اسلامی نیز نمایندگی مردم تهران را همچنان عهده‌دار بود (همان، ۵۵۹). همچنین در نخستین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری از سوی مردم استان آذربایجان شرقی به نمایندگی برگزیده شد. همچنین از اعضای هیئت تحقیق و کمیسیون آیین‌نامه مجلس خبرگان رهبری نیز بود. وی در دوره‌های دوم، سوم (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۶-۴۸۷)، چهارم («نتایج شمارش آرای...»، ۸) و پنجم نیز همچنان نمایندگی مردم استان آذربایجان شرقی را عهده‌دار شد. او هم‌زمان با فعالیت‌های اجرایی به تدریس نیز می‌پرداخت و مدت سه سال در دانشکده الهیات دانشگاه تهران، فقه و اصول تدریس می‌کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۴). همچنین در شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت نیز عضویت داشت (کاظمینی، ج ۲، ۷۱۳). مجتهد شبستری در سوم خرداد ۱۳۷۴ به نمایندگی ولی‌فقیه در استان آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز منصوب شد (کاظمینی، ج ۲، ۷۱۳). در پنجم خرداد ۱۳۹۶ از آن سمت‌ها کناره‌گیری کرد و به تهران بازگشت («آیت‌الله مجتهد شبستری...»، ۹) و در ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ از سوی رهبر انقلاب اسلامی به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام درآمد («ترکیب و مأموریت جدید...»، ۲). از تألیفات مجتهد شبستری می‌توان به تفسیر آیات عبادالرحمن، تفسیر سوره جمعه، تفسیر سوره منافقین و دست‌نوشته‌هایی در زمینه‌های تفسیر، عقاید، فقه و اصول اشاره کرد (خبرگان ملت، دفتر دوم، ۴۸۴). محسن مجتهد شبستری در ۲۶ آبان ۱۴۰۰ در تهران درگذشت و پیکرش پس از انتقال به قم و اقامه نماز توسط آیت‌الله حسین نوری همدانی در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (انصاری، ۳۰۸). منابع: «آیت‌الله مجتهد شبستری از امامت جمعه تبریز خداحافظی کرد» (۱۳۹۶)، روزنامه اطلاعات، شماره ۲۶۷۲۹، ششم خرداد؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ الوانساز خویی، محمد (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان: ویژه استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل، ج ۳، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم (ع)؛ انصاری، ناصرالدین (۱۴۰۰)، «درگذشتگان: آیت‌الله مجتهد شبستری»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی‌ودوم، شماره ۱۹۲، بهمن و اسفند؛ «ترکیب و مأموریت جدید مجمع تشخیص مصلحت نظام» (۱۳۹۶)، روزنامه اطلاعات، شماره ۲۶۷۹۴، ۲۴ مرداد؛ خبرگان ملت: شرح‌حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (۱۳۸۰)، دفتر دوم، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری؛ «درس فلسفه او از پرجمعیت‌ترین دروس بود» (۱۳۸۵)، ماهنامه شاهد یاران، شماره ۱۴؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۹ و ۱۰ و ۱۳، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۷، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ کاظمینی، میرزا محمد (۱۳۸۴)، دانشنامه مشاهیر و مفاخر دامغان، ج ۲، تهران، برگ رضوان؛ کردی، علی (۱۳۸۶)، جامعه روحانیت مبارز تهران از شکل‌گیری تا انشعاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی از آغاز انقلاب شکوهمند اسلامی تا پایان دوره پنجم قانون‌گذاری (۱۳۷۸)، تهران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی؛ «نتایج شمارش آرای انتخابات خبرگان: ستاد انتخابات کشور، نتایج قطعی شمارش آرای چهارمین دوره انتخابات خبرگان رهبری را اعلام کرد»، (۱۳۸۵)، روزنامه اعتماد ملی، شماره ۲۵۸، ۲۸ آذر.