قربانعلی محقق کابلی

حقق کابلی، قربانعلی؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. او در هشتم خرداد ۱۳۰۷ ش در ولایت پروان افغانستان زاده شد. خواندن و نوشتن را در زادگاهش فراگرفت و سپس به فراگیری عقاید اسلامی، احکام شرعی و علوم حوزوی مشغول شد. آنگاه برای تکمیل تحصیلات حوزوی به کابل رفت و جامع‌المقدمات، شرح جامی، مغنی، مطول، حاشیه ملاعبدالله، معالم‌الاصول، قوانین، شرح لمعه و ... را نزد استادان برجسته در کابل آموخت. خفقان شدید سیاسی، فرهنگی و مذهبی بر افغانستان باعث شد تا در سال ۱۳۳۲ راهی عراق شود. او پس از ورود به عراق، در حوزه علمیه نجف رسایل و مکاسب را نزد سید عبدالاعلی سبزواری، شیخ کاظم تبریزی، سید عبدالحسین رشتی و شیخ محمدتقی آل‌راضی خواند. کفایه‌الاصول را هم در محضر شیخ صدرا بادکوبه‌ای و شیخ مجتبی لنکرانی آموخت و در درس منظومه ملاهادی سبزواری از شاگردان شیخ عباس قوچانی بود. محقق کابلی پس از دو سال تحصیل دروس سطح، از سال ۱۳۳۴ ش به درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی راه یافت و به استفاده از هر دو درس آن مرجع پرداخت (موسوی‌نژاد، ۲۴۶-۲۴۷) و مدت هجده سال از محضر ایشان استفاده کرد («بررسی اوضاع افغانستان...»، ۲). هم‌زمان در درس خارج فقه آیات میرزا باقر زنجانی و سید محسن طباطبایی حکیم و خارج اصول آیت‌الله شیخ حسین حلی حضور می‌یافت (موسوی‌نژاد، ۲۴۶-۲۴۷). وی نزدیک یک سال نیز در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی که در مسجد شیخ انصاری برگزار می‌شد، حضور یافت («بررسی اوضاع افغانستان...»، ۲؛ «مرحوم آیت‌الله‌العظمی محقق کابلی: امام با تبعیض مخالف بود»، ۱۸). محتشمی‌پور (خاطرات حجت‌الاسلام...، ۵۰۵) و روحانی (روحانی، ج ۱، ۵۰) در فهرست شاگردان امام خمینی به فردی به نام محقق افغانی اشاره کرده‌اند که به نظر می‌رسد قربانعلی محقق باشد. او هم‌زمان با حضور در درس خارج استادان حوزه علمیه نجف اشرف، به تدریس در آن حوزه نیز می‌پرداخت و دروسی چون شرح لمعه، قوانین، رسایل و مکاسب شیخ انصاری و کفایه‌الاصول آخوند خراسانی را تدریس می‌کرد. وی پس از بیست سال تحصیل، تحقیق، تدریس، در حوزه علمیه نجف اشرف در اسفند ۱۳۵۱ در میان استقبال باشکوه مردم شهرهای مختلف افغانستان، به زادگاهش بازگشت و در کابل مقیم شد و به تدریس دروس حوزوی و تبلیغ دین پرداخت (موسوی‌نژاد، ۲۴۷-۲۴۹). او همچنین با تأسیس مراکز آموزشی ازجمله مدرسه علمیه جامعه الاسلام در کابل همراه با کتابخانه و یک باب مسجد (بختیاری، ۲۴۶)، احداث مسجد امام خمینی در کابل که با کودتای کمونیستی سال ۱۳۵۷ ش در افغانستان ناتمام ماند، ساخت مسجد جامع شهرک المهدی (جبرئیل) در هرات، تأسیس مدرسه علمیه جامعه الاسلام در هرات و ساخت مدرسه علمیه خاتم‌الانبیا در هرات، در افزایش فعالیت شیعیان در آن کشور تأثیرگذار بود. او پس از کودتای اردیبهشت ۱۳۵۷ کمونیست‌ها در افغانستان، مخفیانه به پاکستان رفت. برخی از احزاب ازجمله حزب اسلامی، جمعیت اسلامی و... او را به همکاری و اقامت در کویته پاکستان دعوت کردند، ولی او به فعالیت مستقل معتقد بود و در شهر کویته با همکاری جمعی از مهاجران افغانستان، «سازمان دفاع از حریم اسلامی» را بنیان نهاد. پس از مدتی توقف در کویته، به ایران آمد و در مشهد مقدس مقیم شد. مدتی بعد راهی قم شد و در آن شهر نام «سازمان دفاع از حریم اسلامی» را به «اتحادیه علما» تغییر داد و همراه با جمعی دیگر حزب «اتحاد انقلاب اسلامی» را با همکاری گروه‌هایی چون سازمان نصر، حرکت اسلامی، نهضت اسلامی، شورای اتفاق اسلامی، نیروی اسلامی و جنبش مستضعفین بنیان نهاد. این حزب دو ماه پس از تأسیس به سبب اختلاف داخلی منحل شد و در پی آن او نام «اتحادیه علما» را به «پاسداران جهاد اسلامی» تغییر داد و سپس همراه با جمعی دیگر از گروه‌های جهادی شیعی، شورای ائتلاف انقلاب اسلامی افغانستان را تأسیس کرد. وی در سال ۱۳۶۸ ش تأسیس «حزب وحدت اسلامی» را در بامیان تأیید کرد و در سال ۱۳۷۱ ش از طرف شورای عالی آن حزب به‌عنوان دبیر شورای عالی نظارت بر حزب وحدت اسلامی برگزیده شد. محقق کابلی در همان سال به افغانستان بازگشت و یک سال در کابل به فعالیت پرداخت و در آن مدت نماز جمعه را اقامه می‌کرد. حضور او در کابل این بار کوتاه‌مدت بود، چراکه بر اثر افزایش درگیری‌ها در آن شهر، دوباره به ایران بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت. او درس خارج فقه خود را از اول کتاب خمس در حسینیه نجفی‌ها آغاز کرد و تاکنون (۱۳۹۳) کتاب‌های خمس، اجتهاد و تقلید، طهارت و... را تدریس کرده است. او همچنین با انتشار رساله عملیه در ۱۳۷۳، در شمار مراجع تقلید صاحب رساله درآمد و هم‌اکنون از مراجع تقلید شیعه است (موسوی‌نژاد، ۲۴۹-۲۵۴). شیخ عبدالعلی مزاری در تثبیت مرجعیت او در افغانستان نقش زیادی داشت و بیت محقق کابلی مهم‌ترین پایگاه شهید مزاری بود. محقق کابلی پس از بازگشت به ایران، علاوه بر حل مسائل شرعی، در حل مسائل و مشکلات پناهندگان افغانی در ایران نقش فعالی دارد («یادی از منادی وحدت...»، ۵). از آثار علمی او می‌توان به رساله عملیه (توضیح المسائل)، مباحث الفقهیه در چهار جلد، کتاب الخمس، استفتائات جدید، وظیفه القضاه، منهاج الصلحا، تحریر العروه، نصایح اخلاقی، آموزش احکام بانوان و مناسک حج (موسوی نژاد، ۲۴۹-۲۵۴) اشاره کرد. منابع: بختیاری، محمد عزیز (۱۳۸۵)، شیعیان افغانستان، قم، نشر شیعه‌شناسی؛ «بررسی اوضاع افغانستان و طلاب افغانی در گفتگو با آیت‌الله محقق کابلی از مراجع تقلید افغانستان: امام با تبعیض مخالف بود» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۶۵، ۱۹ اردیبهشت؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین محتشمی‌پور (۱۳۷۶)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، بی‌جا، دارالفکر ـ دارالعلم؛ «مرحوم آیت‌الله‌العظمی محقق کابلی: امام با تبعیض مخالف بود» (۱۳۹۸)، هفته‌نامه حریم امام، سال هفتم، شماره ۳۷۴، ۳۰ خرداد؛ موسوی‌نژاد، سید محمد (عارف) (۱۳۹۳)، سی‌وپنج عالم (از عالمان تأثیرگذار افغانستان)، قم، مجمع ذخایر اسلامی؛ «یادی از منادی وحدت شهید راه حق و عدالت شهید مزاری حلقه اتصال امام خمینی و شیعیان افغانستان» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۶۵، ۱۹ اردیبهشت.