حبیب‌الله اراکی

اراکی، حبیب‌الله؛

از شاگردان درس منظومه امام خمینی. حبیب‌الله اراکی در اراک به دنیا آمد. او خواندن و نوشتن را در اراک فراگرفت و سپس به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و مدتی در مدارس علمیه اراک مشغول به تحصیل شد. با تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، راهی قم شد و در حوزه علمیه آنجا دروس مقدماتی و سطح را فراگرفت. او در همان زمان در درس حکمت (منظومه) امام خمینی شرکت می‌کرد (اراکی،۱۳۹۴، ۶۰). محسن اراکی درباره حضور شیخ حبیب‌الله اراکی در درس امام خمینی از زبان پدرش می‌گوید: «من از کتاب شرح منظومه خدمت امام تلمذ کردم» («آیت‌الله محسن اراکی دبیر کل مجمع تقریب مذاهب: تدوین فقه امت واحده از ضروریات جهان اسلام است»). به نظر می‌رسد وی در حدود سال‌های ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ در آن درس شرکت می‌کرد (اراکی،۱۳۹۲ ، ۱۲۷) و هم زمان در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله حائری یزدی حضور می‌یافت.

حبیب‌الله اراکی سپس برای ادامه تحصیل راهی عراق شد و در حوزه علمیه آنجا از دروس خارج فقه و اصول آیات محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی، آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ محمدکاظم شیرازی بهره‌مند شد، سپس در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی حاضر شد و مسئولیت پاسخگویی به استفتائات آن مرجع تقلید را برعهده گرفت. همچنین از اصحاب خاص آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی و مورد اعتماد ایشان بود و این اعتماد به اندازه‌ای بود که پس از نابینا شدن، هیچ نامه یا قبض یا اجازه‌نامه‌ای را بدون تأیید اراکی امضا نمی‌کردند (عباسی، ۹۳). اراکی یکی از مدرسان برجسته حوزه علمیه نجف اشرف نیز بود و به سبب توان مدیریتی بالا، مورد اعتماد اغلب مراجع تقلید مقیم آن شهر و از جمله آیت‌الله سید محسن حکیم بود. او در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از جمله علمای مؤثر در حمایت از امام خمینی در نجف بود و به همین علت، مکرّر به مراجع آن روز نجف چون آیات حکیم سید ابوالقاسم موسوی خویی و سید محمود حسینی شاهرودی مراجعه می‌کرد و تأثیر زیادی جلب حمایت این مراجع از امام خمینی داشت، به‌ویژه همراه با آقایان سید علی بهشتی و شیخ عباس قوچانی تأثیر فراوانی در موضع‌گیری آیت‌الله خویی نسبت به قیام ۱۵ خرداد داشت. همچنین در تهیه بعضی از اعلامیه‌های حمایت روحانیان از امام خمینی نقش موثری ایفا کرد. اراکی پس از تبعید امام خمینی به عراق در سال ۱۳۴۴، در ساماندهی مراسم استقبال از امام خمینی در بغداد و نجف اشرف نقش داشت و پس از استقرار ایشان در نجف، همراه با جمعی از علما و فضلای حوزه به حمایت گسترده از امام خمینی پرداخت. حمایت از تشکیل مجلس درس امام خمینی در مسجد شیخ انصاری و واگذاری امامت جماعت آن مسجد به امام خمینی از جمله مواردی بود که اراکی در آن نقش مؤثری داشت. وی در مدت اقامت امام خمینی در نجف همواره از نهضت اسلامی حمایت و پشتیبانی می‌کرد و برای پیگیری برخی کارهای مربوط به امام خمینی در ایران، از سوی ایشان مأموریت می‌یافت تا به ایران سفر کند و این مأموریت دو بار تکرار شد؛ بار اول در سال ۱۳۴۴ و بار دیگر در سال ۱۳۴۷. پس از آن هم از اعضای بیت امام خمینی در نجف اشرف و از جمله افرادی مورد وثوق امام خمینی بود (اراکی، اغلب صفحات). مناسبات اراکی با امام خمینی به‌گونه‌ای بود که یکی از افراد از او به‌عنوان یکی «از دوستان اهل حال امام» نام برده است (خاطرات سال‌های نجف، ج ۱، ۲۳۵). وی همچنین عضو هیئت ممتحنۀ انتخابی امام خمینی در حوزه علمیه نجف بود و همراه با آقایان سید خاتم یزدی و سید جعفر کریمی، هفته‌ای دو روز در مدرسه آیت‌الله بروجردی جلسه امتحان دایر می‌کردند (کریمی، ۶۱). در اواسط دهه ۱۳۵۰ وقتی هجمه‌ها علیه علی شریعتی افزایش یافت و امام خمینی برای موضع‌گیری دراین‌باره تحت‌فشار قرار گرفت، شیخ حبیب‌الله اراکی را مأمور مطالعه و اظهارنظر درباره آثار شریعتی کرد و او هم پس از مطالعه، اعلام کرد «من هرچه این کتاب‌ها را خواندم، کفری در آنها نیافتم و نمی‌توانم تهمت کفر بر شریعتی بزنم» (خاطرات سال‌های نجف، ج ۱، ۲۳۰). در سوم آذر ۱۳۵۶ اخباری مبنی بر سوءقصد به جان امام خمینی منتشر شد (کریمی، ۳۹) و در پی آن امام خمینی در وصیت‌نامه‌ای، اراکی را همراه با سه نفر دیگر به‌عنوان وصی خودشان تعیین کردند. در نامه امام خمینی آمده بود: «آقایان اراکی، رضوانی، خاتم و کریمی را وصی قرار‏ ‏دادم، اگر برای یک نفر یا بیشتر پیش‌آمدی شد که نتوانست قیام به امر کند سایر آقایان به‌جای او، یک نفر مورد اطمینان و معروف به صحت و امانت را تعیین کنند. مقصود آن‎ ‏است که مادام که به وصیت عمل نشده چهار نفر مورد اطمینان کفیل امر باشند و در غیاب‎ ‏یکی یا دو نفر بقیۀ آقایان اقدام به عمل کنند تا حاضر شود» (صحیفه امام، ج ۳، ۲۷۰). امام خمینی در ۱۸ آذر ۱۳۵۶ در نامه‌ای به علما، این وصیت‌نامه را علنی کردند و بر وصایت اراکی همراه با غلامرضا رضوانی، سید عباس خاتم یزدی و سید جعفر کریمی تأکید کردند. در آن وصیت‌نامه آمده بود: «آقایان این وجوه را به‌طور شهریه، به هر نحو صلاح می‌دانند، در‎ ‏حوزه‌های علمیه مصرف نمایند. صورت وجوه در دفتر این‌جانب موجود است، و چون‎ ‏وجوه به‌تدریج می‌رسد و صرف می‌شود نمی‌توانم صورت را بدهم. و اگر عائلۀ این‌جانب‎ ‏و مرحوم مصطفی ـ رحمةالله تعالی ـ خواستند نجف بمانند، به آنها به مقدار متعارف‎ ‏مخارج بدهند. از خداوند تعالی توفیق و تأیید آقایان را خواستارم. امید است کمال‏ ‏احتیاط را در امور مراعات فرمایند» (صحیفه امام، ج ۳، ۲۸۰). پس از مهاجرت امام خمینی به فرانسه در مهر ۱۳۵۷، حبیب‌الله اراکی با تعدادی از علمای نجف از جمله سید عباس خاتم یزدی ـ که دامادش بود ـ برای اعلام حمایت علمای نجف از ایشان به پاریس رفت و تا زمان مراجعت امام خمینی به ایران همراه امام خمینی بود. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نجف اشرف بازگشت و در ۸ بهمن ۱۳۵۷ در همان شهر از دنیا رفت(عباسی، ۲۷۰ـ۲۷۱). منابع: «آیت‌الله محسن اراکی دبیر کل مجمع تقریب مذاهب: تدوین فقه امت واحده از ضروریات جهان اسلام است» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۷۰، ۲۳ خرداد؛ اراکی، محسن (۱۳۹۴)، در مکتب پدر، تهران، دفتر نشر معارف؛ اراکی، محسن (۱۳۹۲)، دوره‌ها و پیشگامان بیداری اسلامی معاصر ، ترجمه محسن مقدس، تهران، ادیان؛ کریمی، سید جعفر (۱۳۹۸)، بیست‌وپنج سال در کنار امام راحل (خاطرات آیت‌الله سید جعفر کریمی)، به کوشش رسول جعفریان، قم، نشر مورخ؛ خاطرات سال‌های نجف (۱۳۸۹)، ج ۱، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسۀ چاپ و نشر عروج؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۳، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ عباسی، محمدحسن(۱۳۹۶)، همراه دوران غربت: خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید رضا برقعی، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی و مؤسسۀ چاپ و نشر عروج.