محمد واعظ‌زاده خراسانی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (added Category:پروژه شاگردان using HotCat) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
واعظ‌زاده | '''محمد واعظ‌زاده خراسانی'''، از شاگردان درس خارج اصول امام خمینی. | ||
واعظ‌زاده در سال ۱۳۲۸ ش رهسپار قم شد و از بدو ورود در درس خارج فقه و اصول (از حجیت ظواهر تا استصحاب) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و مدت یازده سال از درس‌های ایشان بهره برد. هم‌زمان در درس خارج اصول (دوره اول) (از استصحاب تا پایان بحث اجتهاد و تقلید) امام خمینی («مصاحبه با حجت‌الاسلام...») که در کوچه حرم واقع در خیابان ارم، یک ساعت و نیم مانده به غروب تشکیل می‌شد شرکت می‌کرد (پابه‌پای آفتاب...، | |||
او در سال ۱۳۰۴ش در مشهد مقدس و در خانواده‌ای روحانی زاده شد («مصاحبه با...»، ص۲۴). پدرش شیخ مهدی واعظ خراسانی، یکی از واعظان نامور خراسان بود که در جریان قیام مردم مشهد در تیر ۱۳۱۴ش موسوم به قیام مسجد گوهرشاد نقش داشت و به همین سبب پس از چهار سال اختفا، در سال ۱۳۱۸ش راهی عراق شد و به وعظ و سخنرانی در کربلا، کاظمین و دیگر شهرهای عراق پرداخت و مورد توجه مراجع عظام تقلید خاصه آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی قرار گرفت (زنگنه قاسم‌آبادی، ج۱، ص۳۲۳). محمد واعظ‌زاده خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در مشهد آموخت و بخشی از دوره ابتدایی را هم در آن شهر طی کرد. پس از ورود به عراق در سال ۱۳۱۸ش، به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و مقدمات را نزد شیخ مرتضی طالقانی خواند. در ۱۳۲۱ش همراه با خانواده به کشور بازگشت و به تکمیل تحصیلات حوزوی در حوزه علمیه مشهد ادامه داد. او دروس سطح را در آن حوزه و نزد استادانی چون شیخ هاشم قزوینی، شیخ کاظم دامغانی (رسایل)، میرزا احمد مدرس یزدی و حسین بجستانی آموخت و مدتی هم از درس خارج فقه آیات شیخ هاشم قزوینی و سید یونس اردبیلی بهره‌مند شد و یک سال هم در درس خارج اصول میرزا احمد آقازاده (کفایی) شرکت کرد («مصاحبه با...»، ص۳۰). دروس عقلی ـ فلسفی را هم نزد شیخ سیف‌الله ایسی میانجی و شیخ مجتبی قزوینی خواند و یک دوره هم در درس معارف میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی شرکت کرد (همان؛ انصاری، ۱۳۱). | |||
واعظ‌زاده در سال ۱۳۲۸ ش رهسپار قم شد و از بدو ورود در درس خارج فقه و اصول (از حجیت ظواهر تا استصحاب) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و مدت یازده سال از درس‌های ایشان بهره برد. هم‌زمان در درس خارج اصول (دوره اول) (از استصحاب تا پایان بحث اجتهاد و تقلید) امام خمینی («مصاحبه با حجت‌الاسلام...») که در کوچه حرم واقع در خیابان ارم، یک ساعت و نیم مانده به غروب تشکیل می‌شد شرکت می‌کرد (پابه‌پای آفتاب...، ج۶، ص۱۰۴) و آن درس را تقریر کرد (سلسله موی دوست، ص۲۵۰). با توجه به اینکه دوره اول خارج اصول امام خمینی در سال ۱۳۳۰ ش به پایان رسید می‌توان احتمال داد که طی سال‌های ۱۳۲۸-۱۳۳۰ش در درس امام خمینی حضور می‌یافته است. او درباره ویژگی‌های درس امام خمینی می‌گوید: «در این درس [درس خارج اصول] [امام خمینی] مطالب و آرای استادان اصول مانند شیخ انصاری، آخوند خراسانی، آقا ضیاءالدین عراقی و میرزای نائینی را مورد نقض و ابرام قرار می‌دادند و از همه بیشتر مبانی اصول میرزای نائینی را که در آن هنگام رواج بیشتری در حوزه‌های علمیه داشت، نقد می‌کردند. مقدمات بسیاری را مرحوم نائینی برای اثبات نظریات خود در مباحث مهم، چیده است که مورد نقد امام قرار می‌گرفت و آنها را به یک نوع خطابه بدون دلیل تشبیه می‌کردند. گاهی آرای اختصاصی استاد خود، مرحوم آیت‌الله حائری را بیان و آن را انتخاب می‌کردند و به دفاع از آن می‌پرداختند. به هر حال درسی بسیار آموزنده و روشنگر و مجتهدپرور بود و قریحه استنباط را توأم با واقع‌نگری و استقلال فکری، بدون تقلید و دنباله‌روی بزرگان صاحب‌نام و آوازه، در طلبه‌ها شکوفا می‌ساخت. درس اصول حضرت امام بسیار عمیق و پرمطلب و در عین حال روشن و قابل‌فهم و دلنشین بود و مجموع این امتیازات، خاص درس‌های امام بود. بیانش بسیار روشن و گیرا و بدون پیچیدگی و ابهام، توأم با استقامت رأی و واقع‌بینی و حقیقت‌نگری و بدون استفاده از اصطلاحات پیچیده علمی ـ که برخی آن را نشانه فضل می‌دانند ـ و با قدرت تفکر که نتیجه دریایی از معلومات فلسفی و فقهی و اصولی و رسیدن به عمق عرفان و بینش و آداب و سنن اسلامی بود. من در درس‌های دیگر (ازجمله درس مرحوم آیت‌الله داماد) هم شرکت کردم، ولی توجهم را جلب نکردند و درس امام را انتخاب کردم» (پابه‌پای آفتاب...، ج ۶، ۱۰۴-۱۰۵؛ سلسله موی دوست، ۲۴۹-۲۵۰). | |||
در کنار حضور در آن دو درس، در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری (خارج مکاسب) حضور یافت («مصاحبه با حجت...») و علاوه بر آن، از درس خارج فقه (خارج حج بر اساس عروه‌الوثقی) آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی نیز استفاده کرد که حضور در آن درس هشت تا نه سال استمرار داشت. مدتی هم در درس خارج فقه (خیارات مکاسب) آیت‌الله سید صدرالدین صدر شرکت کرد. وی هم‌زمان با تحصیل درس خارج فقه و اصول، در درس فلسفه (شفای ابن‌سینا) علامه طباطبایی هم شرکت می‌کرد. وی ازجمله شاگردان خصوصی علامه طباطبایی بود که در درس‌های خصوصی ایشان با موضوع «فلسفه و ردّ مارکسیسم» حضور می‌یافت. این درس با تدوین و پاورقی مرتضی مطهری، با نام اصول فلسفه و روش رئالیسم منتشر شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). | در کنار حضور در آن دو درس، در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری (خارج مکاسب) حضور یافت («مصاحبه با حجت...») و علاوه بر آن، از درس خارج فقه (خارج حج بر اساس عروه‌الوثقی) آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی نیز استفاده کرد که حضور در آن درس هشت تا نه سال استمرار داشت. مدتی هم در درس خارج فقه (خیارات مکاسب) آیت‌الله سید صدرالدین صدر شرکت کرد. وی هم‌زمان با تحصیل درس خارج فقه و اصول، در درس فلسفه (شفای ابن‌سینا) علامه طباطبایی هم شرکت می‌کرد. وی ازجمله شاگردان خصوصی علامه طباطبایی بود که در درس‌های خصوصی ایشان با موضوع «فلسفه و ردّ مارکسیسم» حضور می‌یافت. این درس با تدوین و پاورقی مرتضی مطهری، با نام اصول فلسفه و روش رئالیسم منتشر شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). | ||
واعظ‌زاده در کنار تحصیل، به تدریس منطق از کتاب منظومه ملاهادی سبزواری در قم پرداخت (خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۴۲-۴۳) و همچنین ازجمله افرادی بود که از سوی آیت‌الله بروجردی مأمور رفع نواقص کتاب وسایل الشیعه شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). علاوه بر آن، با نشریه حکمت همکاری می‌کرد و مقاله «شرح‌حال ملاصدرای شیرازی» را در نخستین شماره آن نگاشت (جعفریان، ۳۰۵). واعظ‌زاده در سال ۱۳۳۷ ش نیز در انتشار مجله درس‌هایی از مکتب اسلام نقش داشت و از اعضای هیئت تحریریه آن بود و در نخستین شماره آن مقاله «فتوحات مسلمین» را نوشت (همان، | واعظ‌زاده در کنار تحصیل، به تدریس منطق از کتاب منظومه ملاهادی سبزواری در قم پرداخت (خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۴۲-۴۳) و همچنین ازجمله افرادی بود که از سوی آیت‌الله بروجردی مأمور رفع نواقص کتاب وسایل الشیعه شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). علاوه بر آن، با نشریه حکمت همکاری می‌کرد و مقاله «شرح‌حال ملاصدرای شیرازی» را در نخستین شماره آن نگاشت (جعفریان، ۳۰۵). واعظ‌زاده در سال ۱۳۳۷ ش نیز در انتشار مجله درس‌هایی از مکتب اسلام نقش داشت و از اعضای هیئت تحریریه آن بود و در نخستین شماره آن مقاله «فتوحات مسلمین» را نوشت (همان، ص۳۰۶-۳۰۷؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۲۶، ۷۰؛ «مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). همکاری او با مجله فوق یک سال بیشتر ادامه نیافت و او همراه با جمعی دیگر از عضویت در هیئت تحریریه آن نشریه استعفا دادند (همان). واعظ‌زاده در سال ۱۳۳۹ ش از سوی دانشگاه فردوسی مشهد برای تدریس فلسفه دعوت شد و در تابستان آن سال به مشهد بازگشت و از مهر ۱۳۳۹ به تدریس فلسفه در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد پرداخت و سپس درس‌هایی در زمینه فقه، تاریخ فقه، تاریخ حدیث، شرح حدیث، تفسیر قرآن، تاریخ تفسیر، کلام، فلسفه و... را تدریس کرد. هم‌زمان در هیئت استفتائات آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی عضویت داشت («مصاحبه با حجت...»). وی از ۲۸ اسفند ۱۳۴۸ تا سوم فروردین ۱۳۴۹ (دوانی، پنج)، در برگزاری کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد نقش زیادی داشت و دبیر علمی آن کنگره بود و به گفته علی دوانی «بیش از همه» در برگزاری آن کنگره سهیم بود (همان، سی‌وپنج). آن کنگره با حضور ده‌ها نفر از دانشمندان و اندیشمندان از کشورهای مختلف برگزار و آثار و مقالات زیادی درباره شخصیت شیخ توسی نگاشته شد که توسط واعظ‌زاده مدیریت، تنظیم، تدوین و منتشر شد. او هم‌زمان سرپرستی نشریه دانشکده الهیات را بر عهده گرفت. | ||
محمد واعظ‌زاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی ادامه داد. هم‌زمان در دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه تربیت مدرس تهران و دانشکده الهیات دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد و در هیئت‌امنای دانشگاه‌های مذاهب اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران عضویت داشت و مدت‌ها مدیریت اقتصاد اسلامی و گروه قرآن مجله مشکاه (وابسته به بنیاد پژوهش‌های اسلامی) را بر عهده داشت (انصاری، ۱۳۱-۱۳۲). او در مهر ۱۳۶۹ و پس از تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، به‌عنوان دبیر کل آن انتخاب شد و مدت یازده سال ریاست آن مجمع را بر عهده داشت و در اجلاس‌های مختلف در تقریب مذاهب در مصر، سوریه، روسیه، اردن، ازبکستان، امارات متحده عربی، اوکراین، اندونزی، بحرین، بلژیک، ترکیه و... شرکت کرد. همچنین در تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی نقش داشت و سال‌ها اداره آنجا را عهده‌دار بود («آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی...»، ۲). علاوه بر آن، همه‌ساله در سالروز تولد پیامبر اسلام (ص) کنگره سه‌روزه وحدت را تشکیل می‌داد. از دیگر اقدامات او در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، برگزاری کنگره‌ای بین‌المللی در چهلمین سالگرد درگذشت آیت‌الله بروجردی و برای پاسداشت یاد ایشان و شیخ محمود شلتوت بود. او همچنین کنگره‌ای را درباره سید جمال‌الدین افغانی (اسدآبادی) تشکیل داد («حوزه علمیه و علمای...»، ۱۱). واعظ‌زاده در کنار فعالیت‌های فوق، پژوهش‌هایی را نیز انجام داده که برخی از آنها عبارت است از: ۱- تاریخ فتوحات مسلمین. ۲- تاریخ فقه (مجموعه مقالات در مجله دانشکده الهیات). ۳- تاریخچه تاریخ فقه. ۴- نصوص فی علوم القرآن (در ۶ جلد). ۵- نصوص فی الاقتصاد الاسلامی کتابا و سنتا و فقها (در ۱۶ جلد). ۶- مرجعیت (مجموعه مقالات). ۷- تاریح فی فقه اللغه القرآن و سر بلاغته (در ۳۰ جلد با همکاری دیگران). ۸- زندگی آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی و رجالی وی. ۹- میراث ماندگار (مجموعه مقالات قرآنی). ۱۰- مقالات فارسی (انتشاریافته در مکتب اسلام، مشکاه، نامه تقریب، دانشکده الهیات و حوزه). ۱۱- مقالات عربی (انتشاریافته در مجلات الارشاد، رساله القرآن، رساله التقریب و رساله الثقلین). ۱۲- تقریرات درس استادان در مشهد و قم. ۱۳- پیام وحدت (مجموعه گفتگوهای استاد در زمینه تقریب بین مذاهب اسلامی). او همچنین در تألیف جامع أحادیث الشیعه مشارکت داشت. مقدمه مفصل بر الموسوعه الرجالیه اثر آیت‌الله بروجردی، مقدمه و تحقیق سلسله المتون الفقهیه للشیعه الامامیه در دو جلد، مقدمه و تحقیق عشر رسایل شیخ الطوسی، مقدمه و تحقیق و ترجمه الجمل و العقود شیخ طوسی، تصحیح و نظارت بر چاپ رجال الکشی (اختیار معرفه الرجال)، تصحیح و نظارت بر چاپ الفهرست شیخ طوسی، تحقیق المقنع شیخ طوسی، تحقیق الهدایه شیخ طوسی، تحقیق و تکمله کتاب حدیث الثقلین شیخ قوام‌الدین قمی وشنوی، نظارت بر نشر مقالات فارسی و عربی کنگره هزاره شیخ طوسی (۱۳۵۰ ش) به فارسی و عربی، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در ۳ جلد (۱۳۶۹ ش)، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در دو جلد (۱۳۷۲ ش) و... از دیگر فعالیت‌های علمی اوست. واعظ‌زاده در ۲۸ آذر ۱۳۹۵ در مشهد درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید احمد علم‌الهدی در دارالزهد حرم مطهر رضوی (ع) به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۳۲). | محمد واعظ‌زاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی ادامه داد. هم‌زمان در دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه تربیت مدرس تهران و دانشکده الهیات دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد و در هیئت‌امنای دانشگاه‌های مذاهب اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران عضویت داشت و مدت‌ها مدیریت اقتصاد اسلامی و گروه قرآن مجله مشکاه (وابسته به بنیاد پژوهش‌های اسلامی) را بر عهده داشت (انصاری، ۱۳۱-۱۳۲). او در مهر ۱۳۶۹ و پس از تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، به‌عنوان دبیر کل آن انتخاب شد و مدت یازده سال ریاست آن مجمع را بر عهده داشت و در اجلاس‌های مختلف در تقریب مذاهب در مصر، سوریه، روسیه، اردن، ازبکستان، امارات متحده عربی، اوکراین، اندونزی، بحرین، بلژیک، ترکیه و... شرکت کرد. همچنین در تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی نقش داشت و سال‌ها اداره آنجا را عهده‌دار بود («آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی...»، ۲). علاوه بر آن، همه‌ساله در سالروز تولد پیامبر اسلام (ص) کنگره سه‌روزه وحدت را تشکیل می‌داد. از دیگر اقدامات او در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، برگزاری کنگره‌ای بین‌المللی در چهلمین سالگرد درگذشت آیت‌الله بروجردی و برای پاسداشت یاد ایشان و شیخ محمود شلتوت بود. او همچنین کنگره‌ای را درباره سید جمال‌الدین افغانی (اسدآبادی) تشکیل داد («حوزه علمیه و علمای...»، ۱۱). واعظ‌زاده در کنار فعالیت‌های فوق، پژوهش‌هایی را نیز انجام داده که برخی از آنها عبارت است از: ۱- تاریخ فتوحات مسلمین. ۲- تاریخ فقه (مجموعه مقالات در مجله دانشکده الهیات). ۳- تاریخچه تاریخ فقه. ۴- نصوص فی علوم القرآن (در ۶ جلد). ۵- نصوص فی الاقتصاد الاسلامی کتابا و سنتا و فقها (در ۱۶ جلد). ۶- مرجعیت (مجموعه مقالات). ۷- تاریح فی فقه اللغه القرآن و سر بلاغته (در ۳۰ جلد با همکاری دیگران). ۸- زندگی آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی و رجالی وی. ۹- میراث ماندگار (مجموعه مقالات قرآنی). ۱۰- مقالات فارسی (انتشاریافته در مکتب اسلام، مشکاه، نامه تقریب، دانشکده الهیات و حوزه). ۱۱- مقالات عربی (انتشاریافته در مجلات الارشاد، رساله القرآن، رساله التقریب و رساله الثقلین). ۱۲- تقریرات درس استادان در مشهد و قم. ۱۳- پیام وحدت (مجموعه گفتگوهای استاد در زمینه تقریب بین مذاهب اسلامی). او همچنین در تألیف جامع أحادیث الشیعه مشارکت داشت. مقدمه مفصل بر الموسوعه الرجالیه اثر آیت‌الله بروجردی، مقدمه و تحقیق سلسله المتون الفقهیه للشیعه الامامیه در دو جلد، مقدمه و تحقیق عشر رسایل شیخ الطوسی، مقدمه و تحقیق و ترجمه الجمل و العقود شیخ طوسی، تصحیح و نظارت بر چاپ رجال الکشی (اختیار معرفه الرجال)، تصحیح و نظارت بر چاپ الفهرست شیخ طوسی، تحقیق المقنع شیخ طوسی، تحقیق الهدایه شیخ طوسی، تحقیق و تکمله کتاب حدیث الثقلین شیخ قوام‌الدین قمی وشنوی، نظارت بر نشر مقالات فارسی و عربی کنگره هزاره شیخ طوسی (۱۳۵۰ ش) به فارسی و عربی، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در ۳ جلد (۱۳۶۹ ش)، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در دو جلد (۱۳۷۲ ش) و... از دیگر فعالیت‌های علمی اوست. واعظ‌زاده در ۲۸ آذر ۱۳۹۵ در مشهد درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید احمد علم‌الهدی در دارالزهد حرم مطهر رضوی (ع) به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۳۲). | ||
منابع | |||
== منابع == | |||
«آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی دار فانی را وداع گفت» (۱۳۹۵)، هفته‌نامه افق حوزه، سال پانزدهم، شماره ۴۹۱، اول دی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۵)، «درگذشتگان: آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست‌وهفتم، شماره ششم، بهمن و اسفند؛ پابه‌پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (۱۳۹۱)، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره؛ جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۵7 (1383)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ «حوزه علمیه و علمای مشهد در گفتگو با آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی: به دنبال تقریب مذاهب هستیم تا تغییر مذاهب» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۰۶، ۱ اسفند؛ خاطرات آیت‌الله سید هاشم رسولی محلاتی (۱۳۸۳)، تدوین: احمد رشیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۴۹)، هزاره شیخ طوسی، با سرمایه دارالتبلیغ اسلامی، بی‌جا، چاپخانه افق؛ زنگنه، ابراهیم (۱۳۸۲)، مشاهیر مدفون در حرم رضوی: جلد اول: عالمان دینی، به همکاری و ویرایش علمی غلامرضا جلالی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۵)، به کوشش: مجتبی فراهانی، با مقدمه: عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «مصاحبه با حجه‌الاسلام‌والمسلمین محمد واعظ‌زاده خراسانی» (۱۳۷۰)، ماهنامه حوزه، شماره ۴۳ و ۴۴، فروردین و اردیبهشت؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۱)، کتاب ۵۵: آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۲)، کتاب ۲۶: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. | |||
[[رده:پروژه شاگردان]] | [[رده:پروژه شاگردان]] | ||
نسخهٔ ۲۵ مرداد ۱۴۰۳، ساعت ۱۹:۱۷
محمد واعظ‌زاده خراسانی، از شاگردان درس خارج اصول امام خمینی.
او در سال ۱۳۰۴ش در مشهد مقدس و در خانواده‌ای روحانی زاده شد («مصاحبه با...»، ص۲۴). پدرش شیخ مهدی واعظ خراسانی، یکی از واعظان نامور خراسان بود که در جریان قیام مردم مشهد در تیر ۱۳۱۴ش موسوم به قیام مسجد گوهرشاد نقش داشت و به همین سبب پس از چهار سال اختفا، در سال ۱۳۱۸ش راهی عراق شد و به وعظ و سخنرانی در کربلا، کاظمین و دیگر شهرهای عراق پرداخت و مورد توجه مراجع عظام تقلید خاصه آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی قرار گرفت (زنگنه قاسم‌آبادی، ج۱، ص۳۲۳). محمد واعظ‌زاده خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در مشهد آموخت و بخشی از دوره ابتدایی را هم در آن شهر طی کرد. پس از ورود به عراق در سال ۱۳۱۸ش، به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و مقدمات را نزد شیخ مرتضی طالقانی خواند. در ۱۳۲۱ش همراه با خانواده به کشور بازگشت و به تکمیل تحصیلات حوزوی در حوزه علمیه مشهد ادامه داد. او دروس سطح را در آن حوزه و نزد استادانی چون شیخ هاشم قزوینی، شیخ کاظم دامغانی (رسایل)، میرزا احمد مدرس یزدی و حسین بجستانی آموخت و مدتی هم از درس خارج فقه آیات شیخ هاشم قزوینی و سید یونس اردبیلی بهره‌مند شد و یک سال هم در درس خارج اصول میرزا احمد آقازاده (کفایی) شرکت کرد («مصاحبه با...»، ص۳۰). دروس عقلی ـ فلسفی را هم نزد شیخ سیف‌الله ایسی میانجی و شیخ مجتبی قزوینی خواند و یک دوره هم در درس معارف میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی شرکت کرد (همان؛ انصاری، ۱۳۱). واعظ‌زاده در سال ۱۳۲۸ ش رهسپار قم شد و از بدو ورود در درس خارج فقه و اصول (از حجیت ظواهر تا استصحاب) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و مدت یازده سال از درس‌های ایشان بهره برد. هم‌زمان در درس خارج اصول (دوره اول) (از استصحاب تا پایان بحث اجتهاد و تقلید) امام خمینی («مصاحبه با حجت‌الاسلام...») که در کوچه حرم واقع در خیابان ارم، یک ساعت و نیم مانده به غروب تشکیل می‌شد شرکت می‌کرد (پابه‌پای آفتاب...، ج۶، ص۱۰۴) و آن درس را تقریر کرد (سلسله موی دوست، ص۲۵۰). با توجه به اینکه دوره اول خارج اصول امام خمینی در سال ۱۳۳۰ ش به پایان رسید می‌توان احتمال داد که طی سال‌های ۱۳۲۸-۱۳۳۰ش در درس امام خمینی حضور می‌یافته است. او درباره ویژگی‌های درس امام خمینی می‌گوید: «در این درس [درس خارج اصول] [امام خمینی] مطالب و آرای استادان اصول مانند شیخ انصاری، آخوند خراسانی، آقا ضیاءالدین عراقی و میرزای نائینی را مورد نقض و ابرام قرار می‌دادند و از همه بیشتر مبانی اصول میرزای نائینی را که در آن هنگام رواج بیشتری در حوزه‌های علمیه داشت، نقد می‌کردند. مقدمات بسیاری را مرحوم نائینی برای اثبات نظریات خود در مباحث مهم، چیده است که مورد نقد امام قرار می‌گرفت و آنها را به یک نوع خطابه بدون دلیل تشبیه می‌کردند. گاهی آرای اختصاصی استاد خود، مرحوم آیت‌الله حائری را بیان و آن را انتخاب می‌کردند و به دفاع از آن می‌پرداختند. به هر حال درسی بسیار آموزنده و روشنگر و مجتهدپرور بود و قریحه استنباط را توأم با واقع‌نگری و استقلال فکری، بدون تقلید و دنباله‌روی بزرگان صاحب‌نام و آوازه، در طلبه‌ها شکوفا می‌ساخت. درس اصول حضرت امام بسیار عمیق و پرمطلب و در عین حال روشن و قابل‌فهم و دلنشین بود و مجموع این امتیازات، خاص درس‌های امام بود. بیانش بسیار روشن و گیرا و بدون پیچیدگی و ابهام، توأم با استقامت رأی و واقع‌بینی و حقیقت‌نگری و بدون استفاده از اصطلاحات پیچیده علمی ـ که برخی آن را نشانه فضل می‌دانند ـ و با قدرت تفکر که نتیجه دریایی از معلومات فلسفی و فقهی و اصولی و رسیدن به عمق عرفان و بینش و آداب و سنن اسلامی بود. من در درس‌های دیگر (ازجمله درس مرحوم آیت‌الله داماد) هم شرکت کردم، ولی توجهم را جلب نکردند و درس امام را انتخاب کردم» (پابه‌پای آفتاب...، ج ۶، ۱۰۴-۱۰۵؛ سلسله موی دوست، ۲۴۹-۲۵۰). در کنار حضور در آن دو درس، در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری (خارج مکاسب) حضور یافت («مصاحبه با حجت...») و علاوه بر آن، از درس خارج فقه (خارج حج بر اساس عروه‌الوثقی) آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی نیز استفاده کرد که حضور در آن درس هشت تا نه سال استمرار داشت. مدتی هم در درس خارج فقه (خیارات مکاسب) آیت‌الله سید صدرالدین صدر شرکت کرد. وی هم‌زمان با تحصیل درس خارج فقه و اصول، در درس فلسفه (شفای ابن‌سینا) علامه طباطبایی هم شرکت می‌کرد. وی ازجمله شاگردان خصوصی علامه طباطبایی بود که در درس‌های خصوصی ایشان با موضوع «فلسفه و ردّ مارکسیسم» حضور می‌یافت. این درس با تدوین و پاورقی مرتضی مطهری، با نام اصول فلسفه و روش رئالیسم منتشر شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). واعظ‌زاده در کنار تحصیل، به تدریس منطق از کتاب منظومه ملاهادی سبزواری در قم پرداخت (خاطرات آیت‌الله رسولی محلاتی، ۴۲-۴۳) و همچنین ازجمله افرادی بود که از سوی آیت‌الله بروجردی مأمور رفع نواقص کتاب وسایل الشیعه شد («مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). علاوه بر آن، با نشریه حکمت همکاری می‌کرد و مقاله «شرح‌حال ملاصدرای شیرازی» را در نخستین شماره آن نگاشت (جعفریان، ۳۰۵). واعظ‌زاده در سال ۱۳۳۷ ش نیز در انتشار مجله درس‌هایی از مکتب اسلام نقش داشت و از اعضای هیئت تحریریه آن بود و در نخستین شماره آن مقاله «فتوحات مسلمین» را نوشت (همان، ص۳۰۶-۳۰۷؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۲۶، ۷۰؛ «مصاحبه با حجت‌الاسلام...»). همکاری او با مجله فوق یک سال بیشتر ادامه نیافت و او همراه با جمعی دیگر از عضویت در هیئت تحریریه آن نشریه استعفا دادند (همان). واعظ‌زاده در سال ۱۳۳۹ ش از سوی دانشگاه فردوسی مشهد برای تدریس فلسفه دعوت شد و در تابستان آن سال به مشهد بازگشت و از مهر ۱۳۳۹ به تدریس فلسفه در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد پرداخت و سپس درس‌هایی در زمینه فقه، تاریخ فقه، تاریخ حدیث، شرح حدیث، تفسیر قرآن، تاریخ تفسیر، کلام، فلسفه و... را تدریس کرد. هم‌زمان در هیئت استفتائات آیت‌الله سید محمدهادی حسینی میلانی عضویت داشت («مصاحبه با حجت...»). وی از ۲۸ اسفند ۱۳۴۸ تا سوم فروردین ۱۳۴۹ (دوانی، پنج)، در برگزاری کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد نقش زیادی داشت و دبیر علمی آن کنگره بود و به گفته علی دوانی «بیش از همه» در برگزاری آن کنگره سهیم بود (همان، سی‌وپنج). آن کنگره با حضور ده‌ها نفر از دانشمندان و اندیشمندان از کشورهای مختلف برگزار و آثار و مقالات زیادی درباره شخصیت شیخ توسی نگاشته شد که توسط واعظ‌زاده مدیریت، تنظیم، تدوین و منتشر شد. او هم‌زمان سرپرستی نشریه دانشکده الهیات را بر عهده گرفت. محمد واعظ‌زاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی ادامه داد. هم‌زمان در دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه تربیت مدرس تهران و دانشکده الهیات دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد و در هیئت‌امنای دانشگاه‌های مذاهب اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران عضویت داشت و مدت‌ها مدیریت اقتصاد اسلامی و گروه قرآن مجله مشکاه (وابسته به بنیاد پژوهش‌های اسلامی) را بر عهده داشت (انصاری، ۱۳۱-۱۳۲). او در مهر ۱۳۶۹ و پس از تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، به‌عنوان دبیر کل آن انتخاب شد و مدت یازده سال ریاست آن مجمع را بر عهده داشت و در اجلاس‌های مختلف در تقریب مذاهب در مصر، سوریه، روسیه، اردن، ازبکستان، امارات متحده عربی، اوکراین، اندونزی، بحرین، بلژیک، ترکیه و... شرکت کرد. همچنین در تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی نقش داشت و سال‌ها اداره آنجا را عهده‌دار بود («آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی...»، ۲). علاوه بر آن، همه‌ساله در سالروز تولد پیامبر اسلام (ص) کنگره سه‌روزه وحدت را تشکیل می‌داد. از دیگر اقدامات او در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، برگزاری کنگره‌ای بین‌المللی در چهلمین سالگرد درگذشت آیت‌الله بروجردی و برای پاسداشت یاد ایشان و شیخ محمود شلتوت بود. او همچنین کنگره‌ای را درباره سید جمال‌الدین افغانی (اسدآبادی) تشکیل داد («حوزه علمیه و علمای...»، ۱۱). واعظ‌زاده در کنار فعالیت‌های فوق، پژوهش‌هایی را نیز انجام داده که برخی از آنها عبارت است از: ۱- تاریخ فتوحات مسلمین. ۲- تاریخ فقه (مجموعه مقالات در مجله دانشکده الهیات). ۳- تاریخچه تاریخ فقه. ۴- نصوص فی علوم القرآن (در ۶ جلد). ۵- نصوص فی الاقتصاد الاسلامی کتابا و سنتا و فقها (در ۱۶ جلد). ۶- مرجعیت (مجموعه مقالات). ۷- تاریح فی فقه اللغه القرآن و سر بلاغته (در ۳۰ جلد با همکاری دیگران). ۸- زندگی آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی و رجالی وی. ۹- میراث ماندگار (مجموعه مقالات قرآنی). ۱۰- مقالات فارسی (انتشاریافته در مکتب اسلام، مشکاه، نامه تقریب، دانشکده الهیات و حوزه). ۱۱- مقالات عربی (انتشاریافته در مجلات الارشاد، رساله القرآن، رساله التقریب و رساله الثقلین). ۱۲- تقریرات درس استادان در مشهد و قم. ۱۳- پیام وحدت (مجموعه گفتگوهای استاد در زمینه تقریب بین مذاهب اسلامی). او همچنین در تألیف جامع أحادیث الشیعه مشارکت داشت. مقدمه مفصل بر الموسوعه الرجالیه اثر آیت‌الله بروجردی، مقدمه و تحقیق سلسله المتون الفقهیه للشیعه الامامیه در دو جلد، مقدمه و تحقیق عشر رسایل شیخ الطوسی، مقدمه و تحقیق و ترجمه الجمل و العقود شیخ طوسی، تصحیح و نظارت بر چاپ رجال الکشی (اختیار معرفه الرجال)، تصحیح و نظارت بر چاپ الفهرست شیخ طوسی، تحقیق المقنع شیخ طوسی، تحقیق الهدایه شیخ طوسی، تحقیق و تکمله کتاب حدیث الثقلین شیخ قوام‌الدین قمی وشنوی، نظارت بر نشر مقالات فارسی و عربی کنگره هزاره شیخ طوسی (۱۳۵۰ ش) به فارسی و عربی، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در ۳ جلد (۱۳۶۹ ش)، نظارت بر نشر مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی در دو جلد (۱۳۷۲ ش) و... از دیگر فعالیت‌های علمی اوست. واعظ‌زاده در ۲۸ آذر ۱۳۹۵ در مشهد درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید احمد علم‌الهدی در دارالزهد حرم مطهر رضوی (ع) به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۳۲).
منابع
«آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی دار فانی را وداع گفت» (۱۳۹۵)، هفته‌نامه افق حوزه، سال پانزدهم، شماره ۴۹۱، اول دی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۵)، «درگذشتگان: آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست‌وهفتم، شماره ششم، بهمن و اسفند؛ پابه‌پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (۱۳۹۱)، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره؛ جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۵7 (1383)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ «حوزه علمیه و علمای مشهد در گفتگو با آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی: به دنبال تقریب مذاهب هستیم تا تغییر مذاهب» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۰۶، ۱ اسفند؛ خاطرات آیت‌الله سید هاشم رسولی محلاتی (۱۳۸۳)، تدوین: احمد رشیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۴۹)، هزاره شیخ طوسی، با سرمایه دارالتبلیغ اسلامی، بی‌جا، چاپخانه افق؛ زنگنه، ابراهیم (۱۳۸۲)، مشاهیر مدفون در حرم رضوی: جلد اول: عالمان دینی، به همکاری و ویرایش علمی غلامرضا جلالی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۵)، به کوشش: مجتبی فراهانی، با مقدمه: عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «مصاحبه با حجه‌الاسلام‌والمسلمین محمد واعظ‌زاده خراسانی» (۱۳۷۰)، ماهنامه حوزه، شماره ۴۳ و ۴۴، فروردین و اردیبهشت؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۱)، کتاب ۵۵: آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۲)، کتاب ۲۶: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.