سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

از آغاز [[نهضت اسلامی ایران]] به‌ویژه از سال ۱۳۴۹، گروه‌های مختلفی در داخل و خارج کشور با خط مشی سیاسی یا مسلحانه، با [[رژیم پهلوی]]، مبارزه می‌کردند. هفت گروه مسلمان مبارز «توحیدی بدر»، «توحیدی صف»، «فلاح»، «فلق»، «منصورون»، «موحدین» و «امت واحده» ازجمله این گروه‌ها بودند و از میان آنها، توحیدی صف، منصورون و موحدین به صورت بارز، خط مشی [[مبارزه مسلحانه]] داشتند.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۰۸.</ref> فعالیت مبارزاتی این گروه‌ها، از زندان‌های رژیم پهلوی (امت واحده) تا خارج از کشور (فلق) و از [[تهران]] و اطراف آن (فلاح و بدر) تا استان‌های جنوبی [[خوزستان]] و [[کرمان]] (موحدین و منصورون) یا [[اصفهان]] و تهران (صف) را دربر می‌گرفت.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۰۸.</ref>

== فعالیت ==

مهم‌ترین فعالیت‌های این گروه‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به تفکیک عبارت بود از:

# توحیدی بدر: فعالیت‌های این گروه بیشتر جنبه مذهبی و [[خودسازی اخلاقی]] داشت و برنامه‌های خود را در [[مساجد]] پی می‌گرفت و در ارتباط با مراکز دانشگاهی به جذب نیرو می‌پرداخت. بسیاری از اعضای این گروه برای مطالعات عمیق‌تر، تحصیل در [[مدارس حوزه علمیه]] را آغاز کردند<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱–۶۳.</ref>؛

# توحیدی صف: افزون بر [[عملیات مسلحانه]] در آستانه ۱۵ [[خرداد]] ۱۳۵۶، و انفجارهایی که در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ اجرا کرد، در آستانه ورود [[امام‌خمینی]] به [[ایران]]، [[حفاظت از امام‌خمینی|حفاظت از ایشان]] با تصویب [[کمیته استقبال]] و [[شورای انقلاب]] به این گروه واگذار شد<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۵–۵۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|کمیته استقبال}}

# فلاح: دیدار با امام‌خمینی در [[نجف]] در سال ۱۳۵۶، هماهنگ‌کردن مبارزه در داخل و خارج کشور و تهیه سلاح و آماده‌کردن زمینه آموزش نظامی، همچنین مبارزه تشکیلاتی و برگزاری جلسات [[تفسیر قرآن]] در پوشش دفتر مهندسی در تهران و آماده‌سازی پوشش صوتی [[بهشت زهرا(س)]] هنگام [[بازگشت امام‌خمینی به ایران]]<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۵۵–۵۹.</ref>؛

# فلق: متشکل از اعضای انجمن‌های اسلامی دانشجویان در خارج از کشور بود که در ماه‌های آخر مبارزه به ایران آمدند و تکثیر و توزیع اعلامیه‌ها، هدایت [[راهپیمایی]]‌ها، بسیج مردمی و تلاش برای برقراری رابطه و انسجام با سایر گروه‌ها را بر عهده داشتند. این گروه با وجود آمادگی برای [[مبارزه مسلحانه]] احتمالی، هیچ فعالیت نظامی صورت نداد<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۹–۷۰.</ref>؛

# منصورون: انتشار نشریه درون‌گروهی فجر و اعدام‌های انقلابی در [[اهواز]]، [[بهبهان]]، [[دزفول]] و [[کرمان]]، حمله به کماندوهای مسلح [[رژیم پهلوی]] و انفجار کلانتری ۵ [[آبادان]]، یک‌هفته پس از [[فاجعه سینما رکس آبادان]]<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۲۴–۳۰.</ref>؛

# موحدین: حمله به هجده شعبه بانک صادرات در اهواز، حمله به [[کنسولگری عراق]] در [[خوزستان]] پس از محاصره [[بیت امام‌خمینی]] در عراق، سلسله عملیات نظامی تلافی‌جویانه در خوزستان و ترور افرادی چون بقراط جعفریان (فرماندار نظامی خوزستان)، پل کریم آمریکایی و سوء قصد به [[غلامحسین دانشی]] (نماینده آبادان در [[مجلس شورای ملی]]) در سال ۱۳۵۷<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۳۵–۴۱.</ref>؛

# امت واحده: شماری از [[زندانیان سیاسی]] آزادشده، متناسب با نیاز زمان و براساس طرحی که در زندان آماده کرده بودند، این گروه را به صورت رسمی پس از [[بهمن]] ۱۳۵۷، تشکیل دادند.<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۵۳.</ref>

پس از اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی]] در نیمه دوم ۱۳۵۷، امام‌خمینی در پیامی خطاب به گروه‌های سیاسی و اقشار مختلف داخل و خارج ایران، بر ایجاد وحدت میان همه گروه‌ها تا رسیدن به پیروزی تأکید کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۰۵–۳۰۶.</ref>؛ از این‌رو گروه‌های نام‌برده که در جریان مبارزه و به‌ویژه تشکیل [[کمیته استقبال از امام‌خمینی]] تا پیروزی انقلاب، نقش مؤثری ایفا کرده بودند، پس از پیروزی، با درک وجود خطر برای انقلاب ازجمله از سوی [[سازمان مجاهدین خلق]]، تصمیم گرفتند با ایجاد تشکل واحد، به گسترش و تداوم انقلاب اسلامی کمک کنند.<ref>الویری، خاطرات، ۷۷–۷۸.</ref> پس از توافق اولیه، جلسات مشترکی تشکیل شد تا دربارهٔ اصول مشترک مورد توافق گروه‌ها، اهداف سازمان، نشانه و مرامنامه، تصمیم‌گیری شود. پس از تشکیل شورای هماهنگی، تصمیم‌گیری دربارهٔ سایر مسائل به این شورا سپرده شد. در این شورا از هر گروه، یک نماینده حضور داشت و تصمیم‌ها به صورت مشترک گرفته می‌شد. محمد سلامتی از امت واحده، [[محمدباقر ذوالقدر]] از منصورون، [[مرتضی الویری]] از فلاح، محمود بخشنده از موحدین، حسن واعظی از فلق، علی عسگری و گاهی حسین فدایی از بدر و حسین صادقی و گاهی محمد بروجردی از صف، اعضای شورا بودند.<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۷۶–۷۷.</ref> بر همین اساس، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در ۱۶/۱/۱۳۵۸ اعلام موجودیت کرد و گفته شده امام‌خمینی نیز آن را تأیید کرد.<ref>میرسلیم، جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، ۱۵۱؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۵–۳۹۶.</ref>

شرط لازم برای عضویت در این تشکل، پذیرش و پیروی قطعی [[ولایت فقیه]] و [[رهبری|رهبری امام‌خمینی]] بود.<ref>الویری، خاطرات، ۷۸.</ref> عالی‌ترین مقام تصمیم‌گیری در سازمان، «مجلس مشورتی» نام داشت. این مجلس، متشکل از پانزده تن بود که اعضای آن را مجمع عمومی سالانه سازمان که با حضور نیروهای مسئول در تهران و شهرستان‌ها برگزار می‌شد، انتخاب می‌کرد. مجلس مشورتی هر ماه یک بار تشکیل جلسه می‌داد و به مسائل کلی سازمان می‌پرداخت. این مجلس، اعضای کمیته‌های تخصصی را نیز منصوب می‌کرد که کمیته‌های ارگان اجرایی، شورای سیاسی، شورای ایدئولوژی، ارگان عضوگیری، کمیته اطلاعات، ارگان طرفداران، کمیته آموزش، امور مالی، و امور انتشارات، ازجمله کمیته‌های تخصصی سازمان بود.<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۷۷.</ref>

== عملکرد سازمان ==

فعالیت این سازمان را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره اول از سال ۱۳۵۸–۱۳۶۱، دوره دوم از سال ۱۳۶۱–۱۳۶۵.

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در دوره اول فعالیت خود، توانست به [[انقلاب اسلامی]] خدمت کند.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۰.</ref> پس از تشکیل کمیته‌های انقلاب اسلامی برای تأمین امنیت جامعه {{ببینید|متن=ببینید|کمیته انقلاب اسلامی}}، اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نیز با عضویت در شورای مرکزی کمیته، نقش مؤثری در سازمان‌دهی این کمیته‌ها ایفا کردند.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۶.</ref> همچنین این سازمان، نیروی مسلحی با عنوان «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی» راه‌اندازی کرد که هدف آن، مبارزه با تهدیدات احتمالی و دفاع از انقلاب بود. پس از تصمیم [[شورای انقلاب]] برای ایجاد نیرویی به نام [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، این نیرو با نیروهای سپاهی موجود در تهران، مانند سپاه سلطنت‌آباد به سرپرستی حسن لاهوتی اشکوری {{ببینید|متن=ببینید|حسن لاهوتی}}، سپاه به سرپرستی محمد منتظری {{ببینید|متن=ببینید|محمد منتظری}} و سپاه به سرپرستی علی دانش منفرد ادغام شد و شورای فرماندهی سپاه پاسداران که در آن برخی اعضای سازمان مجاهدین انقلاب نیز حضور داشتند، شکل گرفت<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۶؛ الویری، خاطرات، ۸۲–۸۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سپاه پاسداران انقلاب اسلامی}}.

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در تحولات مختلف کشور ازجمله بحران‌های قومی ـ منطقه‌ای و مبارزه با گروه‌های معارض با انقلاب نیز نقش مهمی ایفا کرد که مقابله با [[ضدانقلاب]] در [[کردستان]] و کمک به تشکیل [[سازمان پیشمرگان مسلمان کرد|سازمان پیشمرگان مسلمان کُرد]]،<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۰.</ref> رخنه در [[گروه فرقان]] و شناسایی و انهدام این گروه، کمک به خنثی‌سازی کودتای نوژه {{ببینید|متن=ببینید|کودتای نوژه}}، ایفای نقش عمده در مبارزه با سازمان مجاهدین خلق که به مقابله مسلحانه با نظام برخاسته بود،<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۰۸؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۶.</ref> از آن جمله است. پشتیبانی و حمایت سازمان از [[انقلاب فرهنگی]] در [[فروردین]] ۱۳۵۹ و تأکید بر لزوم [[تعطیلی دانشگاه‌ها]]، همکاری با سایر گروه‌های اسلامی در مسائلی که به عزل [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]]، رئیس‌جمهور وقت، منتهی شد، نیز تمرکز بر مقابله با [[جریان لیبرال]] و [[جریان ملی‌گرا|ملی‌گرا]] و حتی گروه‌های اسلامی نوگرا، مانند [[نهضت آزادی]]، جاما و جنبش مسلمانان مبارز، ازجمله فعالیت‌های این سازمان در سال‌های نخست انقلاب بود.<ref>میرسلیم، جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، ۱۵۲–۱۵۳؛ الویری، خاطرات، ۹۲–۹۳.</ref>

از آنجاکه گروه‌های تشکیل‌دهنده سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، پیش از انقلاب، هیچ ارتباط تشکیلاتی با هم نداشتند و ارتباط آنها در شرایط خاص انقلاب و بر مبنای اشتراکات کلی و حفظ انقلاب، شکل گرفته بود، پیش از تشکیل سازمان واحد و یکپارچه‌شدن، به هماهنگی مواضع عقیدتی و سیاسی، توجه لازم را نداشتند؛ از این‌رو بلافاصله پس از اعلام موجودیت در [[سال ۱۳۵۸]]، اختلاف نظرها ظاهر شد.<ref>نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۲۵۶–۲۵۷.</ref> از مهم‌ترین محورهای اختلاف، نوع نگاه به مسائل اقتصادی و شیوه برخورد با پدیده نوگرایی دینی بود.<ref>میرسلیم، جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، ۱۵۱.</ref> انتشار اطلاعیه به مناسبت [[روز کارگر]] و صدور بیانیه به مناسبت سالگرد درگذشت [[علی شریعتی]]، نخستین جرقه‌های اختلاف بود. گروهی در سازمان، هر نوع توجه به [[کارگر]] را ملهم از [[اندیشه‌های مارکسیستی]] و در نتیجه التقاط می‌دانستند؛ همچنین در حالی‌که برخی اعضای سازمان، علی شریعتی را فردی التقاطی، منحرف و [[اهل بدعت]] می‌شناختند، گروهی دیگر از اعضا، وی را اندیشمندی دردمند و مصلحی روشن‌بین معرفی می‌کردند.<ref>ظریفی‌نیا، کالبدشکافی جناح‌های سیاسی ایران، ۶۱.</ref>

اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که نخست به صورت مستقیم به [[امام‌خمینی]] گزارش می‌دادند، به دلیل عدم‌امکان این نوع ارتباط در درازمدت، از ایشان خواستند نماینده‌ای برای نظارت بر عملکرد سازمان و انتقال مسائل سازمان به ایشان، تعیین کند.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۱.</ref> امام‌خمینی در [[بهار]] ۱۳۵۸ مرتضی مطهری {{ببینید|متن=ببینید|مرتضی مطهری}} را برای مشورت در [[امور سیاسی]] و حسین راستی کاشانی {{ببینید|متن=ببینید|حسین راستی کاشانی}} را برای مشورت در [[مسائل فقهی]] معرفی کرد. پس از شهادت مطهری، تنها نماینده امام‌خمینی در سازمان، راستی کاشانی بود.<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۶–۳۹۷؛ نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۲۵۵–۲۵۶.</ref> با ورود نماینده امام‌خمینی، اختلاف‌ها در سازمان شکل دیگری به خود گرفت؛ زیرا با وجود نظر برخی اعضای سازمان که فعالیت حزبی و سیاسی را خارج از دایره [[فقه]] می‌دانستند، راستی کاشانی که به [[اقتصاد بازار آزاد]]، مطابق با فقه سنتی اعتقاد داشت و با شریعتی و نوگرایی وی به‌شدت مخالف بود، بر حل همه اختلاف‌ها با مراجعه به فقه و [[نماینده ولی فقیه]] تأکید می‌کرد.<ref>میرسلیم، جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، ۱۵۲.</ref>

اختلاف دربارهٔ میزان اختیارات [[نماینده امام‌خمینی]] و حکم حزبی و سازمانی، اعضای گروه را به سه دسته تقسیم کرد:<ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب، ۱/۳۹۷؛ ظریفی‌نیا، کالبدشکافی جناح‌های سیاسی ایران، ۶۲.</ref>

گروه اول، با افرادی چون محمدباقر ذوالقدر، حسین فدایی و علی عسگری، نظارت نماینده رهبری را استصوابی، عام و فراگیر می‌دانستند و برای وی [[ولایت تام]] قائل بودند و پیروی از او را لازم می‌دیدند. این گروه به دلیل تمایلات سنت‌گرایانه و محافظه‌کارانه اجتماعی ـ اقتصادی خود، بعدها به [[جناح راست]] موسوم شد.<ref>الویری، خاطرات، ۹۵؛ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۲.</ref>

گروه دوم، متشکل از بهزاد نبوی، محسن آرمین، سیدمصطفی تاج‌زاده، سیدهاشم آغاجری و محمد سلامتی، معتقد به ترجیح حکم حزبی و سازمانی بر نظریات فقهی نماینده امام‌خمینی بود؛ این گروه که در مسائل اقتصادی نیز دیدگاه‌های رادیکال داشت، بعدها به [[جناح چپ]] معروف شد.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۱–۲۹۲؛ الویری، خاطرات، ۹۵–۹۶.</ref>

گروه سوم که [[محسن رضایی]] و مرتضی الویری در آن قرار داشتند، برخورد دو گروه پیش را بیش از حد خصمانه می‌دانست و چون هیچ راهی برای تفاهم، پذیرش اختلاف سلیقه و تداوم فعالیت، نمی‌دید، خواستار انحلال سازمان بود.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۲.</ref> این اختلاف‌ها و جناح‌بندی درون‌گروهی سازمان، بعدها در [[حزب جمهوری اسلامی]]، [[مجلس شورای اسلامی]] و در نهایت کل جامعه ظهور کرد و موجب پدیدآمدن دو جناح موسوم به چپ و راست در طیف طرفداران انقلاب گردید.<ref>نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۲۵۷.</ref>

البته اختلاف‌ها، منحصر در موارد ذکرشده نبود؛ بلکه دربارهٔ چگونگی اداره کشور و موضوعاتی مانند تمرکز امور در دست [[دولت]] یا واگذاری امور به بخش خصوصی، میان جریان‌های سه‌گانه، اختلاف نظر جدی وجود داشت.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۲.</ref> این اختلاف‌ها به‌طور عمده، ناشی از برداشت‌های فکری و قرائت‌های متفاوت دربارهٔ مسائل اقتصادی ازجمله [[اصلاحات ارضی]]، توزیع کوپنی کالا و ایجاد [[تعاونی‌های روستایی]] بود.<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۱۲۹–۱۳۵.</ref>

به دنبال شدت‌گرفتن اختلاف‌ها، [[امام‌خمینی]] در ۱۲ [[مهر]] ۱۳۶۰ در جمع نمایندگان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، اظهار داشت گروه‌های مختلف با حفظ تفاهم در امور عقیدتی و [[اصول عقاید اسلامی]] آسیبی نمی‌بینند و از آنان خواست با سایر گروه‌های مسلمان و پایبند به اصول اسلام و معتقد به [[استقلال]]، [[آزادی]] و جمهوری اسلامی ـ که هدف واحدی دارند ـ تفاهم کنند تا کار تداوم پیدا کند و با رضایت [[مردم]] همراه شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۷۱.</ref> ایشان در زمینه عضوگیری سازمان نیز سفارش کرد به سوابق افراد در پیش و پس از انقلاب، دقت شود و هشدار داد مسامحه در این کار، موجب بروز مشکلات می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۷۱–۲۷۲.</ref> در این جلسه، برخی اعضای سازمان، به شکل غیر مستقیم، تقاضای تغییر نماینده امام‌خمینی را مطرح کردند؛ اما ایشان نپذیرفت و خواستار برخورد فعالانه‌تر راستی کاشانی شد.<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۱۵۱.</ref>

 

 

 

راستی کاشانی طی نامه‌ای در ۱۲/۷/۱۳۶۵ خطاب به [[امام‌خمینی]]، درخواست استعفای خود را با ذکر این دلیل که خطر منحرفان رفع شده و به دلیل اشتغالات درسی در [[حوزه]] و درخواست اعضا برای انحلال سازمان مطرح کرد و ایشان درخواست وی را پذیرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۳۹.</ref> پس از بروز شایعات دربارهٔ مسائل مطرح‌شده در نامه وی مبنی بر رفع خطر منحرفین،<ref>سعیدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال، ۲۳۹.</ref> [[بهزاد نبوی]] در ۱۶/۷/۱۳۶۵ با ارسال نامه‌ای به امام‌خمینی، نظر ایشان را دربارهٔ این مطالب جویا شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۲.</ref> ایشان در پاسخ، اظهار داشت تنها با استعفای راستی کاشانی و انحلال سازمان موافقت کرده‌است و با مطالب دیگر استعفانامه به هیچ‌وجه موافقت نکرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۲.</ref> بدین‌ترتیب سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در [[مهر]] ۱۳۶۵ منحل شد.<ref>دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۲۹۴.</ref> پس از انحلال، اعضای طیف موسوم به چپ سازمان، نظیر بهزاد نبوی، محسن آرمین، محمد سلامتی، سیدهاشم آغاجری و سیدمصطفی تاج‌زاده در سال ۱۳۷۰ با اضافه‌کردن نام ایران به انتهای نام سازمان، دست به تجدید حیات آن زدند.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۱۰.</ref>

 

== پانویس ==

 

== منابع ==

* سعیدی، مهدی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از تأسیس تا انحلال (۱۳۵۸–۱۳۶۵)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* شادلو، عباس، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، تهران، نشر عباس شادلو، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* ظریفی‌نیا، حمیدرضا، کالبدشکافی جناح‌های سیاسی ایران (۱۳۵۸–۱۳۷۸)، تهران، آزادی اندیشه، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.

* میرسلیم، سیدمصطفی، جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، تهران، باز، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

 

== پیوند به بیرون ==

*حسن قیومی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/118/ سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۱۱۸–۱۲۳.