سیدمحمد موسوی مفتی‌الشیعه

سیدمحمد موسوی مفتی‌الشیعه، از شاگردان درس خارج اصول امام‌خمینی.

سیدمحمد موسوی مفتی‌الشیعه معروف به مفتی‌الشیعه (درازی، ۱۶۳) در سال ۱۳۰۷ ش در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۹۶). جدش سیدمرتضی خلخالی، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری، پدرش سیدمحمدتقی مفتی‌الشیعه از شاگردان آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و سیدمحمدکاظم یزدی و خود از مراجع تقلید و صاحب آثاری چون شجره التقوی و ذخیره العقبی در علوم و معارف دینی بود (آقابزرگ تهرانی، ج ۵، ۳۵۳). نسب او از طریق مادر هم به خاندان محقق کرکی می‌رسد و جد مادری‌اش سیدباقر نجفی اردبیلی از شاگردان آیت‌الله سیدمحمدتقی شیرازی بود (انصاری، ۱۲۶). سیدمحمد مفتی‌الشیعه مقدمات را در زادگاهش و نزد آقایان سیدمحمدتقی مفتی‌الشیعه (پدرش) خواند. سپس رسایل را نزد شیخ غلامحسین غروی و مکاسب را پیش عمویش سیدموسی فقیه مرتضوی خواند (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۹۶). علاوه بر آن، در درس کفایه شیخ عبدالحسین غروی هم شرکت کرد (درازی، ۲۹۲). از دیگر استادان او در اردبیل، آقایان میرزا مهدی عالم و شیخ بشیر مدرس بودند (درازی، ۱۶۳؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۲۴). هم‌زمان با تحصیل در اردبیل، به جای پدرش به اقامه نماز جماعت در مساجد بازار و سیداحمد آن شهر پرداخت. آنگاه در سال ۱۳۲۶ ش برای ادامه تحصیل رهسپار حوزه علمیه قم شد (همان، ۳۲۵) و در آنجا کفایه الاصول را نزد آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی خواند. سپس در درس خارج فقه آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی (بحث کتاب صلاه)، خارج فقه آیت‌الله سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای (کتاب بیع)، خارج اصول امام‌خمینی (مباحث الفاظ و بحث لاجبر و لاتفویض با استدلال عقلی و شرعی) و خارج فقه آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد (بحث طهارت) شرکت کرد. همچنین از درس‌های تفسیر، هیئت و فلسفه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی بهره‌مند شد. وی در سال ۱۳۳۴ ش برای تکمیل تحصیلات عازم نجف اشرف شد (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۹۶-۱۹۷) بنابراین می‌توان گفت که در سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ ش و آغازین دهه ۱۳۳۰ ش در درس اصول امام‌خمینی که در مساجد محمدیه و سلماسی قم برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. او این بحث را تقریر هم نمود. در حوزه علمیه از درس‌های خارج فقه و اصول آیات سیدمحسن طباطبایی حکیم، سیدمحمود حسینی شاهرودی، شیخ حسین حلی و سیدابوالقاسم موسوی خویی استفاده کرد و بیش از همه ملازم و شاگرد استاد آیت‌الله حلی بود و به نگارش تقریرات درس اصول و درس عروه ایشان پرداخت. مفتی‌الشیعه ضمن تحصیل در حوزه علمیه نجف، در همان‌جا به تدریس فقه و اصول و تألیف و تحقیق روی آورد. وی در سال ۱۳۳۹ ش به درخواست آیت‌الله سیدیونس اردبیلی و اصرار مردم اردبیل و با اجازه آیت‌الله سیدمحسن حکیم به ایران بازگشت و در اردبیل سکونت گزید و به‌عنوان نماینده ایشان در منطقه اردبیل شناخته می‌شد. اقامت مفتی‌الشیعه در اردبیل یک سال بیشتر طول نکشید و او بار دیگر به نجف اشرف بازگشت و به تحقیق، تألیف و تدریس در آنجا پرداخت. در مدت اقامت در نجف اشرف، از نزدیکان آیت‌الله سیدعبدالاعلی سبزواری بود و همه امور مربوط به دادن اجازات و تعیین وکلا و نمایندگان داخل و خارج ایشان را بر عهده داشت. همچنین به مسائل و استفتائات درخواست شده از ایشان پاسخ می‌داد. مفتی‌الشیعه در پی تلاش مستمر در راه علم و دانش به دریافت اجازات مهمی از علما و مراجع بزرگ نائل شد. ازجمله از آیت‌الله حکیم، اجازه‌ای در امور شرعی دریافت کرد (الوانساز خویی، ۱۹۷). او پس از اخراج ایرانیان از عراق، در سال ۱۳۵۵ ش به ایران بازگشت و در قم سکونت گزید و به تألیف، تحقیق و تدریس پرداخت (مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی، ج ۲، ۳۲۵). وی درس‌هایی چون شرح لمعه (ارث و صلات)، رسایل، مکاسب، کفایه‌الاصول و منظومه (قسمت منطق) را تدریس می‌کرد. تألیفات او عبارت است از: کتاب بیع: تقریرات درس خارج آیت‌الله‌العظمی حجت کوه‌کمره‌ای، کتاب صلاه: تقریرات بحث آیت‌الله بروجردی، کتاب طهارت: تقریرات بحث آیت‌الله محقق داماد، دوره اصول (مباحث الفاظ و بحث لاجبر و لاتفویض با استدلال عقلی و شرعی): تقریرات بحث امام‌خمینی، نظریات استاد بزرگوار علامه طباطبائی در مبانی فلسفه موجود در منظومه و اسفار به‌عنوان (تعلیقات الاستاد العلامة)، تقریر بحث صلات المسافر و الجمعه و جمله‌ای از مسائل مهم حج آیت‌الله شاهرودی، دوره کامل خارج اصول آیت‌الله خویی، دوره کامل خارج بیع و خیارات و خارج عروه (طهارت): تقریرات بحث استاد الفقها آیت‌الله حلی، رساله در قاعده لاضرر و لاضرار، شرح کفایه‌الاصول، رساله‌ای در لباس مشکوک، رساله‌ای در فروع علم اجمالی، رساله‌ای در قاعده (اقرار) و رضاع و غیره از مباحث مهم، فقه مبسوط (این کتاب به طرح و رسیدگی مسائل فقهی با روشی خاص پرداخته و دربردارنده قواعد اصولی و استدلالی است. همچنین در این کتاب روش استدلال بدین‌صورت است که ابتدا از قرآن و سنت احکام و ادله بیان شده و سپس اصول عملیه درج شده است)، رساله عملیه (توضیح المسائل، المسائل المستحدثة)، منهاج الصالحین در دو جلد، حاشیه بر عروه و مناسک حج (عربی و فارسی) و منتخب المسائل. او علاوه بر موارد فوق، دارای تألیفات دیگری در علم اخلاق و علم نفس و تعلیقاتی بر کتاب الاسفار الاربعه است که هنوز به چاپ نرسیده است. او همچنین کتابخانه امام محمدتقی (ع) را در قم بنیان نهاد و سپس در سال ۱۳۸۵ ش، مؤسسه تحقیقاتی امام محمدتقی (ع) را تأسیس نمود. تأسیس درمانگاه و مسجد ازجمله مسجد امام موسی بن جعفر (ع) در اردبیل و ساخت حسینیه و کتابخانه‌ای در همان‌جا از دیگر فعالیت‌های اجتماعی او در قم و اردبیل بود. سیدمحمد مفتی‌الشیعه در ۲۹ فروردین ۱۳۸۹ از دنیا رفت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط سیدموسی شبیری زنجانی، در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (درازی، ۱۶۳؛ انصاری، ۱۲۶؛ الوانساز خویی، ۱۹۸-۲۰۰). منابع: آقابزرگ تهرانی، محمدحسین (۱۳۸۸)، طبقات اعلام الشیعه و هو نقبا البشر فی القرن الرابع عشر، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ الوانساز خویی، محمد (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان، ج ۳، به کوشش عبدالصمد جودتی استیار، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۸۹)، «آیت‌الله مفتی‌الشیعه»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال ۲۱، شماره ۱۲۲، تابستان؛ درازی، علی (۱۳۹۰)، تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل، تهران، سوره مهر؛ مجموعه مقالات همایش بزرگداشت آیت‌الله مشکینی (۱۳۹۲)، ج ۲، قم، سازمان چاپ و نشر.