سیر و سلوک: تفاوت میان نسخه‌ها

واژگان مرتبط با سیر و سلوک، سَفَر و جذبه‌اند. برخی سفر را حرکتی معنوی دانسته‌اند که از موطن یا موقف به قصد رسیدن به مقصد با پیمودن مراحل و منازل حاصل می‌شود <ref>قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۲۰۹.</ref> و جمع آن اسفار است و در عرفان به چهار قسم کلی ([[اسفار اربعه]]) تقسیم می‌شود <ref>کاشانی، شرح منازل، ۲۲؛ قیصری، شرح فصوص، ۴۳۵.</ref>. برخی نیز سیر را حرکت و سفر را توجه دل به سوی حق با ذکر می‌دانند <ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ۳۲۸؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۲۰۹.</ref>. امام‌خمینی سفر را خروج از حجاب‌های ظلمانیِ عالم طبیعت، به واسطه سلوک معنوی می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۸.</ref>؛ اما جذبه عنایت الهی است که بنده را بدون مشقت و مجاهده به قرب الهی می‌رساند <ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ۲۱۷.</ref>. امام‌خمینی نیز جذبه را فنای در ذات و اصل حقیقت می‌داند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۴۵.</ref>.

[[قرآن کریم]] انسان را به سیر، مسافرت و عبرت‌آموزی از گذشتگان فرا می‌خوانند <ref>انعام، ۱۱؛ نمل، ۶۹؛ عنکبوت، ۲۰؛ روم، ۴۲.</ref>. عرفا برخی از آیات <ref>سبأ، ۱۹؛ عنکبوت، ۲۰.</ref> را به سیر انسان در وجود خود <ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۳/۲۰۴.</ref> و سیر الی الله و فی الله <ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۲/۱۶۴.</ref> تفسیر کرده‌اند. اصطلاحات سیر و سلوک، هجرت، اسفار اربعه، منازل و مقامات و مانند آن، در آثار عرفا جایگاه ویژه‌ای دارد <ref>← ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۸۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱/۱ ـ ۱۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۹ و ۱۷۴.</ref>. این مسائل غالباً در عرفان عملی مطرح می‌شوند و بیشتر به سیر و سلوکِ طریق عرفانی و چگونگی وصول انسان به کمال نهایی می‌پردازند. عارفان در آغاز، تجربه‌های سلوکی خویش را در قالب احوال، منازل، مقامات و مراحل گوناگون آن بیان می‌کردند؛ چنان‌که [[شقیق بلخی]]، [[محاسبی]]، [[ذوالنون مصری]] و [[خراز|خرّاز]] از مراحل متعدد سلوک و طی طریق به سوی حق با تعبیر‌های متفاوت سخن گفته‌اند <ref>بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۷ ـ ۱۷.</ref>. این امر با ظهور عارفانی چون [[سراج|سرّاج]]، [[کلاباذی]] و [[قشیری]] ادامه یافت و با منازل السائرین [[خواجه‌عبدالله انصاری]] بسط و ترتیب بیشتری پیدا کرد و با ظهور عرفان نظری در قرن هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین این مقامات گشوده شد <ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۷۱ ـ ۷۲.</ref> {{ببینید|مقامات}}. برخی از فیلسوفان نیز به برخی مقامات و چگونگی سیر و سلوک در آثار خود اشاره کرده‌اند <ref>ابن‌سینا، ۱۴۳ ـ ۱۴۹.</ref>.

عارفان درباره سیر و سلوک، کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله آداب العبادات شقیق بلخی، مقامات القلوب ابوالحسین نوری، منازل السائرین خواجه‌عبدالله انصاری است <ref>بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۸ ـ ۱۸.</ref>. [[ابن‌عربی]] نیز در آثار خود به بحث از اسفار، شناخت و اسرار آن پرداخته است <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۸۲ ـ ۳۸۳.</ref>. بعدها متأخران در این زمینه رساله‌هایی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله سیر و سلوک [[محمد بیدآبادی]] و تحفة الملوک فی السیر و السلوک منسوب به [[سید مهدی بحرالعلوم]] است.

امام‌خمینی برای سیر و سلوک اهمیت والایی قائل بوده و معتقد است اساس و مبنای تحصیلِ همه مقامات معنوی، سیر و سلوک است <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵.</ref>؛ اگرچه ایشان سیر و سلوک را به قصد رسیدن به مقامات، صحیح نمی‌داند و آن را از تصرفات [[نفس]] و [[شیطان]] بر می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۶.</ref>. ایشان در آثار خود در باب سیر و سلوک عرفانی به تحلیل و بررسی مسائلی مانند رابطه معرفت و عمل، مراحل سیر و سلوک و موانع سیر و سلوک پرداخته است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴ ـ ۱۷۶ و ۲۹۱ ـ ۲۹۲؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۴.</ref>. روش سلوکی امام‌خمینی بر اساس شریعت و آموزه‌های [[اهل بیت(ع)]] است که مبتنی بر مبانی عرفان نظری است. ایشان در سلوک، معرفت را اصل قرار می‌دهد و سلوک را در واقع سلوک در معرفت می‌داند که آثاری عملی و سلوکی در پی دارد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۱ ـ ۱۹۲؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۹، ۱۳ و ۳۷.</ref>. روش امام‌خمینی در توضیح منازل و [[مقامات عرفانی]] و چگونگی دست‌یافتن به آنها، تنها بیان این مقامات نیست، بلکه به همراه تذکرهایی است که فرد سالک را به اوضاع و شرایط عقلی و قلبی خود آگاهی می‌دهد و به حرکت و عمل وا می‌دارد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۷ ـ ۳۸ و ۴۳؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵ ـ ۸۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰ ـ ۱۲.</ref>.

==حقیقت سیر و سلوک==

مهم‌ترین امر در تحلیل حقیقت سیر و سلوک، مسئله حرکت است که به دو قسم صوری و معنوی تقسیم می‌شود <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۷.</ref>. آنچه اساس عرفان عملی و سلوک را تشکیل می‌دهد، حرکت و سفر باطنی است. این حرکت که صیرورتی وجودی است، تمام وجود و بنیان انسان را تغییر و تحول می‌بخشد و انسان از مرحله مادیت تا مرحله حضرت [[احدیت]] سیر می‌کند و قوس صعود را تا مقام وصول می‌پیماید <ref>امینی‌نژاد، آموزش پودمانی مبانی عرفان اسلامی، ۳۲۰.</ref>. سیر و سلوک یکی از اصول عرفان است که در آن از چگونگی و راهکارهای مجاهده، تصفیه دل و سیر باطنی و قلبی سخن به میان می‌آید و درباره اینکه سالک چگونه طی مسیر کرده و با گذر از مراحل و منازل مختلف و حرکت و تلاش پیوسته و منظم، به کمالات اصیل انسانی می‌رسد صحبت می‌شود. هدف عارف در این سیر، رهایی از حجاب‌های ظلمانی و نورانی است <ref>آقانوری، عارفان مسلمان و شریعت اسلام، ۲۴.</ref>. برخی حقیقت سیر و سلوک را حرکتی علمی دانسته‌اند که سالک از علم ممکنات به علم الهی می‌رسد <ref>سرهندی، المکتوبات، ۱/۱۸۰.</ref>. برخی نیز آن را خروج [[روح]] از جسم در حال حیات و دخول آن به سوی عالم روحانی، با از بین‌بردن صفات حیوانیِ نفسانی دانسته‌اند <ref>حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ۷/۲۵.</ref>.

امام‌خمینی بر این باور است که سلوک سالک الی الله یک حرکت و سفر معنوی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۹.</ref> و حقیقت آن، سفر به سوی حق‌تعالی و خروج از حجاب‌های ظلمانیِ عالم طبیعت و حجاب‌های نورانی عالم غیب است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۸.</ref>. بنابراین نخستین گام برای «سلوک الی الله» بیداری از [[غفلت]] است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۴۳ و ۱۲/۳۸۲.</ref>.

==اقسام سیر و سلوک و سالک==

# سلوک محبوبی که رسیدن سالک، موقوف بر چیزی نیست <ref>آملی، سیدحیدر، المقدمات من کتاب نص ‌النصوص، ۱۳۱ ـ ۱۳۲.</ref>.

# سیر الی الله که همان سعی بنده در برداشتن حجاب‌های میان خود و خداوند است.

# سیر مع الله که در حالت [[تمکین]] است و سالک با حق‌تعالی معیت پیدا می‌کند و همچون قطره‌ای در دریا مستهلک می‌گردد <ref>ابن‌بزاز، صفوة الصفا، ۴۸۲ ـ ۴۸۳.</ref>.

# سیر بالله که مقام بقای بعد از فنا و فرق و بعد از جمع و مقام تکمیل بندگان است <ref>انصاری، زکریا، نتائج الافکار القدسیة فی بیان معانی شرح الرسالة القشیریه، ۱/۱۲۴.</ref>.

===در نظر امام‌خمینی===

امام‌خمینی به سه قسم از سیر اشاره کرده است:

# سیر الی الله که اوّلیت و اصالت دارد و با توجه به مقام رحمت مطلقه که هر موجودی را به کمال لایق خود می‌رساند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۶.</ref> با دستگیری باطنی غیبی آغاز می‌شود و قلب طالب حق می‌شود، از طبیعت منسلخ می‌گردد و به سوی کوی محبوب رهسپار می‌شود تا آنجا‌که از عالم و هرچه در آن است فانی می‌گردد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۳ ـ ۴۴.</ref>.

# سیر فی الله که پس از سفر الی الله است و در آن حالت فنا و [[جذبه]] به سالک دست می‌دهد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۲.</ref> و سالک در این سفر از حق و حضرت احدیت جمعی به سوی حضرت اعیان ثابته سیر می‌کند <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸.</ref>.

# سیر بالله که پس از سیر الی ‌الله و فی‌ الله است و سالک استعداد آن را دارد که از حالت فنا به بقای بعد از فنا برسد و به خود رجوع کند و برای تکمیل بندگان به خلق باز گردد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۲.</ref>. از این سیر در کلمات عارفان به سیر بالله تعبیر می‌شود <ref>کاشانی، اصطلاحات الصوفیه، ۸۳.</ref>.

اهل معرفت، سالک را نیز به اعتبارهای مختلف به اقسام گوناگونی تقسیم کرده‌اند. برخی سالکان را به اعتبار وصول به حق‌تعالی، به هالک و واصل تقسیم کرده‌اند. سالک هالک به کسی گفته می‌شود که از حقیقت باز مانده و چیز مجازی را مطلوب و مقصود خود بداند و سالک واصل به کسی گفته شود که همه اغیار را از صفحه دل پاک کرده، به طوری که هیچ اثری از غیر نماند و فانی در [[توحید]] گردد <ref>← گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۶/۱۹۵.</ref>.

===به اعتبار چگونگی سلوک===

هنگامی که سالک از غیر حق‌تعالی غافل شد، دل خود را به حق سپرد و به مرتبه [[عشق]] رسید، اگر در این حال بماند، او را مجذوب گویند و اگر از این حال بیرون بیاید و از حالات خود با خبر شود و به سلوک مشغول شود، به او مجذوب سالک گفته می‌شود و اگر سالکِ کوی حق گردد و پس از طی مراحل سلوک جذبه حق او را دست دهد، به او سالکِ مجذوب گفته می‌شود و اگر جذبه دست ندهد، او را سالک می‌نامند <ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، ۱/۹۶۹ ـ ۹۷۰.</ref>.

[[امام‌خمینی]] در تقسیمی، سالک را به سالک مجذوب و مجذوب سالک تقسیم کرده و معتقد است در مجذوب سالک، سبقت رحمت حق شامل سالک می‌شود و با [[جذبه الهی]] او را به سوی خود می‌کشاند و تطهیر می‌کند؛ اما سالک مجذوب با [[ریاضت]] و [[تصفیه قلب]] به جذبه می‌رسد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۸.</ref>.

==مراحل و منازل سیر و سلوک==

عارفان برای سیر و سلوک مراحل و منازلی ذکر کرده‌اند که از بیداری و [[یقظه]] سالک آغاز می‌شود <ref>بقلی، مشرب الارواح، ۱۴۹؛ تلمسانی، شرح منازل، ۱/۵۳ ـ ۵۵.</ref> و نهایت آن رسیدن به [[مقام فنا]] و بقاست <ref>سرهندی، المکتوبات، ۱/۴۲۹؛ بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۲۱ ـ ۲۲.</ref>. برخی از اهل معرفت این مراحل و منازل را چهار منزل و برخی چهل منزل <ref>← بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۸ ـ ۱۴.</ref> و برخی تا هفتاد هزار منزل <ref>← بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، ۱۳۵.</ref> دانسته‌اند و بعضی نیز اصول و امهات آن را صد منزل برشمرده و آنها را در ده قسم جای داده‌اند <ref>انصاری، عبدالله، منازل السائرین، ۲۷ ـ ۳۴؛ ‌کاشانی، شرح منازل، ۱۲۰.</ref> که عبارت‌اند از: بدایات، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، اودیه، احوال، ولایات، حقایق و نهایات <ref>انصاری، ‌عبدالله، منازل السائرین، ۳۴.</ref> {{ببینید|مقامات}}.

امام‌خمینی مبدأ سلوک را خروج از [[نفسانیت]] و [[انانیت]] می‌داند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱۸؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۵.</ref> که سالک لازم است در آغاز موانع و ناپاکی‌های نفس را از خود دور کند و آن را از لوث معاصی، [[اخلاق]] فاسده و [[حب نفس]] پاک کند تا بتواند به عالم نور و محبت وارد شود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶ ـ ۵۸.</ref>؛ اما غایت سلوک، تخلیه نفس از غیر حق و آراستن آن به تجلیات اسمائی و ذاتی است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۳.</ref>. به باور ایشان تا نفس صفای باطنی پیدا نکند، محل تجلیات اسما و صفات و معرفت حقیقی واقع نمی‌شود و به کمال معرفت نمی‌رسد؛ چنان‌که معرفت الهی نیز خود مقدمه حقیقت توحید و تفرید {{ببینید|مقامات}} است که نهایت سیر سالکان است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۷ ـ ۵۸.</ref>.

امام‌خمینی در آثار خود برخلاف [[خواجه‌عبدالله انصاری]] و دیگر عارفان، از ترتیب منازل و مقامات، به‌تفصیل سخن نگفته است؛ اگرچه به صورت کلی آن را پذیرفته است. به باور ایشان این مقامات به فراخور حالات قلبی اهل سلوک، مختلف است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۹.</ref> و با عبور از منازل حواس، تخیلات و تعقلات آغاز می‌شود و با رسیدن به عالم [[اسما]] و [[صفات]] و مقام [[احدیت]] جمع و استهلاک تعینات علمی و عینی در مرتبه احدیت، همراه است <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۴.</ref>. در قرب نوافل، سالک با قدم [[عبودیت]] از دار طبیعت و تعینات نفسانی عبور می‌کند، جذبه محبت الهی و تجلیات فعلی حق او را فرا می‌گیرد و از مرحله شهود به مرحله تحقق می‌رسد و حق‌تعالی سمع و بصر او می‌گردد <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۹ ـ ۴۰ و ۲۸۱.</ref>؛ اما در قرب فرایض که پس از قرب نوافل صورت می‌گیرد، فنای کلی ذاتی و صفاتی رخ می‌دهد و بنده سمع و بصر حق می‌گردد <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۲ ـ ۱۱۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۹ ـ ۵۹۲.</ref> {{ببینید|قرب نوافل و فرایض}}.

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان <ref>قیصری، شرح فصوص، ۱۴۷؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۳۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۲۰۹ ـ ۲۱۴.</ref> به اعتبار مراحل سیر سالک، سیر را چهار قسم کرده‌ است که از آن به اسفار اربعه نیز تعبیر می‌شود. به باور ایشان سفر اول، سفر از خلق، به حقِ مقیّد است که با رفع حجاب‌های خلقی میسر می‌شود و سالک در آن، جمال حق را در مظاهر خلقی مشاهده می‌کند <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۷ ـ ۸۸.</ref>. سفر دوم سیر سالک از حقِّ مقید به سوی حق مطلق است که در آن، مقام وحدانیت برای سالک متجلی می‌شود و قیامت کبری برپا شده و فنا محقق می‌گردد <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸.</ref>. در سفر سوم، سالک از حق به سوی حق و بالحق سیر می‌کند و مبدأ این سفر حضرت احدیت جمعی است و پایان آن حضرت اعیان ثابته (خلق حقی) می‌باشد که سبب روشن‌شدن حقایق اشیا برای سالک می‌شود <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸ ـ ۸۹.</ref> و سفر چهارم، از اعیان ثابته به خلق است. در این سفر سالک به مرتبه بقای بعد از [[فنا]] می‌رسد و جمال حق را در همه موجودات مشاهده می‌کند <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۹؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۵۰.</ref> {{ببینید|اسفار اربعه}}.

==حالات سالک==

در سیر و سلوک، حالات و مقاماتی برای سالک پدید می‌آید. حال نزد عارفان تأثر [[قلب]] از وارداتی است که از ناحیه محبوب می‌آید و مقامْ صفاتی است که برای سالک ملکه می‌شود <ref>ترمذی، ختم الاولیاء(ع)، ۴۷۶؛ شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۱۱۸.</ref>. از این‌رو حالْ صفتی غیر دائم و مقامْ صفتی دائم است <ref>سهروردی، حکمة الاشراق، ۲/۵۲۳.</ref>. برخی حال را موهبتی از جانب خداوند و مقام را امری کسبی و نتیجه [[مجاهده]] و ریاضت سالک می‌دانند <ref>هجویری، کشف‌ المحجوب، ۲۲۵.</ref>. ازجمله حالات و مقامات سالک قبض و بسط، محبت، شوق، [[خوف]]، رجا، انس و هیبت است <ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۳۸۷؛ سلّمی، تسعة کتب فی اصول التصوف و الزهد، ۱۶۴؛ خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۶۷، ۶۹ و ۵۵؛ سکندری، اللطائف الالهیة، ۱۳۹.</ref> {{ببینید|مقامات}}. یکی از حالاتی که گاهی بر سالک عارض می‌شود، شَطْح است. شطح به سخنانی گفته می‌شود که در حالت وجد و بی‌خودی و به هنگام غلبه حق، در حال شدت وجد بیان شود، به گونه‌ای که در آن هنگام جز حق نبیند <ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۴۰۳ ـ ۴۰۴.</ref>.

==شرایط و لوازم سیر و سلوک==

اهل معرفت لازمه سلوک را عبور از منزل شهوات طبیعی و مشتهیات نفسانی می‌دانند. سالک در سلوکش باید از لباس صفات بشری خارج شود و از ظلمت تعین خودی که حجاب اصل و [[حقیقت]] اوست جدا گردد و پرده پندار را از روی حقیقت بردارد <ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۲۵۳.</ref>.

# [[بیداری در شب]] <ref>نسفی، الانسان الکامل، ۱۴۴.</ref>؛

# [[ذکر]] <ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۳۵۶.</ref>؛

# [[تبعیت از استاد]] و مرشد کامل <ref>جندی، شرح فصوص‌ الحکم، ۹۹؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، ۱۶۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۷۷.</ref>.

===در نظر امام‌خمینی===

[[امام‌خمینی]] نیز در آثار خود شرایطی برای سیر الی الله ذکر کرده است؛ ازجمله:  

# عزم بر سلوک: زیرا بدون [[عزم]] نمی‌توان راه پیمود و به کمال رسید <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۲.</ref> و آن نیز متوقف بر این است که انسان بداند مقصدی وجود دارد و باید به طرف آن حرکت کرد و رسیدن به مقصد نیز ممکن است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴ ـ ۱۷۵.</ref>؛  

# اخلاص: از مهم‌ترین شرایط سلوک، [[اخلاص]] است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۰۵.</ref> و سالک باید معارف و مناسک خود را از تصرف [[شیطان]] و [[نفس اماره]] خالص کند و مراقب حیله‌های نفس اماره و شیطان باشد و در همه حرکات و افعال به خود [[سوء ظن]] داشته باشد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.</ref>؛  

# خروج از حجاب [[خودبینی]] و [[خودپرستی]]: زیرا تا انسان از خانه ظلمانی نفس خارج نشود، مسافر نخواهد بود و تا نظر انسان به خود و کمال و جمال وهمی خود باشد، نمی‌تواند جمال مطلق و کمال صِرف را مشاهده کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۵.</ref>؛  

# معرفت و سلوک علمی: پیش از آغاز به سلوک عملی که اساس سلوک است، ‌سلوک علمی لازم است تا بتواند مراتب [[عبادات]] را تشخیص دهد و بداند که عبادات ظاهری، صورت عبادات قلبی و روحی‌اند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۳.</ref>. امام‌خمینی در سلوک، معرفت را امری لازم می‌داند <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۷ ـ ۳۸.</ref> که راه سلوک را روشن می‌کند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۴۳.</ref> و معتقد است در روش‌ها و شرایط سیر و سلوک نیز ‌اندیشه، فهم و تعقل از عوامل اصلی و مؤثرند <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۶.</ref>؛ چنان‌که عقل و استدلال یکی از لوازم و مراتب راه است که بدون آن، حرکت در مسیر پرتلاطم سلوک عرفانی ممکن نیست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۲ ـ ۲۵۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۱ ـ ۱۹۲.</ref>. به باور ایشان کسی که تنها به قدم معرفت سیر کند، به هدف نهایی نخواهد رسید و حق‌تعالی را به صفت اطلاق مشاهده نخواهد کرد، بلکه باید در مقام سلوک، از منزل‌ها و مراحل گذر کند و با پشت سر گذاشتن عوالم حس، خیال و عقل و گذر از مراحل برزخی، به عالم صفات وارد شود و در آن مستهلک گردد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۳ ـ ۱۴.</ref>؛  

# تفکر: [[تفکر]] از مقدمات لازم و حتمی سلوک به شمار می‌رود و کلید ابواب معارف و خزاین کمالات و علوم است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۱.</ref>؛  

# مشارطه، [[مراقبه]] و [[محاسبه]]: [[مشارطه]] آن است که در آغاز روز با خود شرط کند بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکند. پس از آن باید مراقب و متوجه عمل خود باشد که بر خلاف شرط رفتار نکند و در انتهای روز از نفس خود حساب بکشد که آیا به شرطی که با خدای خود کرده وفا کرده است یا نه <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹.</ref>؛  

# حفظ خیال: خیال انسان مانند مرغی است که در هر آنی به شاخه‌ای می‌آویزد و این موجب بسیاری از بدبختی‌ها و یکی از دستاویزهای شیطان است؛ بنابراین سالک مجاهد باید آن را از پراکندگی حفظ کند تا منشأ غلبه شیطان و جنودش را مهار کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷.</ref>؛  

# تمسک به اولیای الهی: از آنجا‌که [[ائمه(ع)]] راه عروج به معارج را یافته‌اند و سیر الی الله را به اتمام رسانده‌اند و واسطه فیض در قوس نزول و قوس رجوع به مبدأ هستند؛ بنابراین باید در سفر الی الله به آنان تمسک کرد. اگر کسی با قدم انانیّت و بی‌تمسک به ولایتِ آنان بخواهد این راه را طی کند، سلوکش به سوی شیطان خواهد بود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۵.</ref>؛  

# یافتن طبیب و استاد حاذق: سالک باید کوشش کند طبیب کاملی پیدا کند و اگر آن را کامل یافت، در سیر و سلوک تسلیم او باشد و با عقل خود پیش نرود؛ البته مصداق کامل آن [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[امام معصوم]] هر عصری است که بر سالک لازم است قلب خود را بدون چون و چرا تسلیم او کند تا در سیر ملکوتی، محل تجلیات اسمای الهی واقع شود و حقایق را دریابد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۰۳؛ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۸.</ref>.

==هدف سلوک==

عارفان هدف از سیر و سلوک را وصال و لقای حق‌تعالی می‌دانند که با تعبیرهای گوناگونی مانند لقای خداوند، فنای فی الله و معراج روحانی بیان شده است <ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۱/۲۲۲؛ قونوی، النصوص، ۱۸.</ref>.

==آداب سیر و سلوک==

# مجاهده و ریاضت‌داشتن <ref>نسفی، کشف الحقائق، ۱۳۲ ـ ۱۳۳.</ref>؛

# داشتن خلوت و توجه <ref>نابلسی، مفتاح المعیة، ۱۲۷.</ref>؛

# نسبت‌ندادن افعال و صفات را به خود <ref>شیروانی، بستان السیاحه، ۲۵۱.</ref>؛

# تمام حوائج خود را از حق خواستن <ref>تلمسانی، شرح مواقف، ۱۰۴.</ref>؛

# صرف‌کردن نهایت تلاش در متابعت [[سنت]] <ref>آملی، محمد، نفائس الفنون، ۲/۷ ـ ۱۰.</ref>.

امام‌خمینی نیز آدابی برای سالک ذکر کرده است؛ ازجمله:

# توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت: یکی از وظایف باطنیه ‌سالکِ طریق آخرت، توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت است که قوت سلوک هر شخصی، به مقدار قوت این نظر است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷.</ref>. سالک لازم است در عبادات خود به قلب و قوای خود، قرب حضور حق را بفهماند و آداب صوری و معنوی را رعایت کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۲.</ref> و هنگامی که سالک الی الله با قدم حق و با ریاضت و [[تقوای کامل]] سیر کرد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵.</ref>، نخستین تجلی حق‌تعالی بر [[قلب]] او، تجلی به الوهیت و مقام ظهور [[اسمای الهی|اسما]] و [[صفات الهی]] خواهد بود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۵.</ref>؛

# منزوی‌نبودن: انزوای از مردم از شرایط سلوک نیست؛ همان‌گونه که اولیا و انبیا(ع) انزوا اختیار نکرده و با مردم بودند و کارهای اجتماعی انجام می‌دادند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۶.</ref>. ایشان خاطرنشان کرده در سیر الی الله لازم نیست انسان در گوشه‌ای بنشیند، بلکه همان سیر پیامبران و اولیای الهی است. آنان در عین حال که حکومت می‌کردند در جنگ وارد می‌شدند و سیر و سلوک نیز داشتند و بر همین اساس [[پیامبر اکرم(ص)]] یک ضربه [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] در روز [[جنگ خندق]] را از عبادت انس و [[جن]] برتر شمرده است <ref>برسی، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین(ع)، ۳۱۳.</ref> زیرا سیر الی الله بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۷۵ ـ ۱۷۶.</ref>؛

# برخورداری از شرح صدر: یکی از امور مهم در سیر و سلوک برای رسیدن به [[عالم ملکوت]] و گذشتن از عالم ظلمت، شرح صدر است که سالک با آن از درکات نقص به درجات کمال می‌رسد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۷.</ref>.

# توجه‌نکردن به غیر خداوند: سالک الی الله و طالب وصول برای رسیدن به لقای خداوند باید هر چه غیر حق است کنار بزند و با [[ریاضت شرعی]] آن را از میان ببرد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۱.</ref>.

==موانع سیر و سلوک==

عارفان موانعی برای سیر و سلوک ذکر کرده‌اند. آنان شهوات طبیعی، مشتهیات و تعینات نفسانی را ازجمله موانع و حجاب‌های سیر و سلوک می‌دانند که سالک باید از آنها بگذرد؛ از این‌رو تقید به این امور مانع سلوک است <ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۲۵۳ و ۲۴۱ ـ ۲۴۳.</ref>؛ چنان‌که ابتلای به غرور در طی مراحل سیر کمالی می‌تواند حجاب باشد <ref>همدانی، بحر المعارف، ۲/۲۴۳.</ref>. به باور عارفان هر مقامی حجابی مخصوص به خود دارد که مانع از وصولِ سالک به مقصود می‌شود <ref>بقلی، المصباح، ۴۶.</ref> و حجاب‌ها خود بر دو قسم‌اند؛ حجاب‌های ظلمانی و حجاب‌های نورانی <ref>قیصری، رسائل، ۲۸.</ref>.

==پانویس==

==منابع==

* آملی، سیدحیدر، المقدمات من کتاب نص ‌النصوص، تحقیق هانری کربن و عثمان یحیی، تهران، توس، چاپ دوم، ۱۳۶۷ش.

* برسی، رجب‌بن‌محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین(ع)، تحقیق علی عاشور، بیروت، اعلمی، چاپ امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* انصاری، زکریا‌بن‌محمد، نتائج الافکار القدسیة فی بیان معانی شرح الرسالة القشیریه، تحقیق عبدالوارث محمد علی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق.

* ترمذی، محمد‌بن‌علی، ختم الاولیاء(ع)، تحقیق عثمان یحیی، بیروت، مهدالآداب الشرقیه، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.

* تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

* جندی، مؤیدالدین، شرح فصوص‌ الحکم، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.

* شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

* قیصری، داوودبن‌‌محمود، رسائل قیصری، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.

* قیصری، داوودبن‌‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات ‌الصوفیه، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* هجویری، ابوالحسن، کشف‌ المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران، طهوری، چاپ چهارم، ۱۳۷۵ش.

==پیوند به بیرون==

حسین شهسواری، [https://books.khomeini.ir/books/10006/284/ سیر و سلوک]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۲۸۴-۲۹۳.