کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲: تفاوت میان نسخه‌ها

'''کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲،''' از مهم‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر است که با حمایت آمریکا و انگلستان و موافقت و همراهی محمدرضا پهلوی در ایرانِ زمان پهلوی رقم خورد و به سقوط محمد مصدق، نخست‌وزیر، و قدرت گرفتن دوبارهٔ محمدرضاشاه انجامید. این کودتا خاستگاه یک دوران سرکوب سیاسی در کشور شد.

از مهم‌ترین علل وقوع کودتا، پیروزی نهضت ملی نفت و کوتاه شدن دست انگلستان از بزرگ‌ترین پایگاه نفت خود در ایران بود. این کشور با وجود اقدامات دیپلماتیک، فشار اقتصادی و حتی شکایت به سازمان‌های بین‌المللی، نتیجهٔ مساعدی به دست نیاورد و به این نتیجه رسید که سقوط دولت مصدق تنها راه برون‌رفت از این مشکل است.<ref>خسروشاهی، خاطرت مستند، ص ۳۹؛ چگینی، کودتای ۲۸ مرداد، ص۱.</ref> با پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در ۱۹۵۲م نیز چرخشی در سیاست آمریکا صورت گرفت و سیاست «سد نفوذ ترومن» در حمایت از مصدق، جای خود را به راهبرد امنیتی خصمانه «انتقام گسترده» داد. چرخش مذکور به اتخاذ سیاست نفتی و مقابله با حکومت ملی مصدق در ایران کمک کرد.<ref>ازغندی، روابط خارجی ایران، ص۲۳۳.</ref> آمریکا پس از مخالفت مصدق با طرح نفتی کشورش، در پیامی به انگلستان، در بهمن ۱۳۳۱ش موافقت خود را برای اجرای نقشهٔ کودتا و براندازی مصدق اعلام کرد.<ref>نجاتی، تاریخ بیست‌وپنج ساله، ج۱، ص۳۶–۳۷؛ کینز، آمریکا، انگلیس و کودتای۲۸ مرداد، ص۵۹۳–۵۹۴.</ref> (ببینید: ملی شدن صنعت نفت)

تیرگی روابط مصدق هم با مجلس و هم با شاه (امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، ص۲۴۱) از طرفی و اختلافات داخلی بین رهبران نهضت و بی‌اعتنایی مصدق به حامیان خود از جمله آیت‌الله کاشانی (واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، ص ۲۳۸) از دلایل دیگری بود که موجب پیروزی طرح کودتا شمرده می‌شود. (ببینید مصدق؛ سیدابوالقاسم کاشانی) محمدرضا پهلوی که به دلیل رویارویی با مصدق بر سر مسائل سیاسی از جمله کشمکش بر سر قضیهٔ نفت، به خصوص پس از قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ به تدریج محبوبیت و قدرت خود را از دست می‌داد، با طرح کودتا موافقت کرد.<ref>گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ص۱۱۹؛ اسفندیاری، کاخ تنهایی، ص ۱۹۲–۱۹۴؛ ۲۲۰–۲۴۷.</ref>

آمریکا و انگلستان پس از قانع کردن شاه برای کودتا و تأمین مالی آن از سوی آمریکا، طرح کودتا را به کمک ارتش ایران و جمعی از مخالفان مصدق اجرا کردند و از مطبوعات و گروهی از اراذل و اوباش نیز کمک گرفتند.<ref>خسروشاهی، خاطرت مستند، ص ۳۹–۴۰.</ref> برنامهٔ اولیهٔ کودتا که در ۲۴ مرداد با فرمان عزل مصدق از نخست‌وزیری و نصب اردشیر زاهدی با امضای شاه کلید خورد، با هوشیاری و اقدام به موقع مصدق با شکست مواجه شد. اردشیر زاهدی مخفی و شاه از ایران خارج شد.<ref>پهلوی، ص۱۳۵؛ باقی، ص۳۹۵–۳۹۶)</ref>؛ اما روز ۲۸ مرداد تجمع جمعی از اوباش و حمله به مراکز دولتی، و سکوت و بی‌تصمیمی حامیان مصدق، موجب پیروزی کودتا علیه مصدق و دستگیری و تبعید او گردید.<ref>سحابی، ص ۲۳۳؛ بازرگان، ج۱، ص۳۰۴–۳۰۵.</ref>

محمدرضا پهلوی که به کمک آمریکا توانست دولت مصدق را سرنگون کند، به شرط تأمین منافع نفتی آمریکا و انگلیس به قدرت بازگشت و توانست ادارهٔ امور کشور را از مصدق پس بگیرد. همین عوامل موجب شد شاه بیش از گذشته به آمریکا وابسته شود.<ref>زونیس، شکست شاهانه، ص۱۳۱.</ref> پس از کودتای ۲۸ مرداد، اقدامات پهلوی با اندک تفاوت‌هایی، از جهات گوناگون عملاً استمرار روش رضاشاه بود.<ref>آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ص۲۲۵–۲۲۶.</ref> حاکمیت دوبارهٔ استبداد، آزادی‌های سیاسی و فعالیت احزاب را به شدت محدود کرد.<ref>ازغندی، روابط خارجی ایران، ص۲۹۹.</ref>

امام‌خمینی در آستانهٔ پیروزی نهضت اسلامی و سال‌های ابتدایی پس از آن، در مواردی به کودتای ۲۸ مرداد اشاره کرده‌است و آن را کودتای محمدرضا پهلوی نامیده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ج۶، ص۳–۴.</ref> ایشان همچنین معتقد بود آمریکا با کودتای ۲۸ مرداد شاه را به ملت ایران تحمیل کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ج۵، ص۷۹.</ref> به باور ایشان شکست نهضت ملی نفت، به دلیل تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت بود،<ref>امام‌خمینی، ج۵، ص۲۹۰؛ ج۷، ص۴۵۷–۴۵۹)</ref> در حالی که مخالفان شاه، در همان زمان فرار سه روزهٔ او از کشور، می‌توانستند با اتکا به اصول سه‌گانهٔ اسلامی (عدالت، آزادی، استقلال)، او را ساقط کنند. در آن صورت کار به سلطهٔ دوبارهٔ شاه و جنایات او نمی‌کشید؛ جنایاتی که روی مغولان و چنگیزها را سفید کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، ج ۵، ص ۲۳۶.</ref> ایشان همچنین یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات محمد مصدق را انحلال مجلس شورای ملی دانست که بهانهٔ قانونی برای انتخاب نخست‌وزیر به دست شاه داد و موجب شد شاه ضعیف برود و شاهی قلدرتر از رضاخان برگردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ج۴، ص۳۷۱–۳۷۲.</ref>

امام‌خمینی در بهمن ۱۳۵۷ پس از انتشار شایعاتی مبنی بر وقوع کودتا، با اشاره به کودتای رضاخان و کودتای محمدرضا در ۱۳۳۲، تأکید کرد که ما به این کودتاها عادت داریم و هیچ ترسی از آن نداریم (امام‌خمینی، صحیفه، ج۶، ص۴). همچنین در ۲۷ مرداد ۱۳۵۸، شایعات مربوط به بازگشت شاه به ایران را شبیه شایعات مرداد ۱۳۳۲ دانست که ورود عن‌قریب شاه را وعده می‌دادند و نیز از استقبال و انتظار خود از این تصمیم شاه گفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ج۹، ص۳۰۱.</ref> ایشان در سخنرانی ۲۷ بهمن ۱۳۵۹ نیز در مقایسه بین نیروهای قبل و بعد از انقلاب، به نام [نادر] باتمانقلیچ، از مهره‌های اصلی کودتای ۲۸ مرداد اشاره کرده، تأکید کرد که حتی نیروهای نظامی ما با نیروهای نظامی قبل از انقلاب تفاوت فراوانی دارند. این‌طور نیست که فقط اسمی را عوض کرده باشیم و یک باتمانقلیچ را برداشته، باتمانقلیچ دیگری گذاشته باشیم.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ج۱۴، ص ۱۲۷.</ref>

{{پانویس|۲}}

* چگینی، محمد (۱۳۸۹). «کودتای ۲۸ مرداد». مجله یاد ایام: ش ۵۹، ص ۱–۱۱.

* کینز، استیون (۱۳۸۴). «آمریکا، انگلیس و کودتای۲۸ مرداد». ترجمهٔ لطف‌الله میثمی. بازتاب اندیشه: ش۶۵، ص۵۹۱–۶۰۲.