شطحیات

شطحیات، اصطلاحی عرفانی است که امام‌خمینی آن را نوعی هیجان و ظهور انانیّت سالک می‌داند.

چیستی شطحات

شَطَحیات، اصطلاحی عرفانی است که به سخنانی اشاره دارد که در حالت شدت وَجد و مقام سُکر یا محو از عارف سر می‌زند. شطحیات در نظر اهل معرفت، سخنان خاصی هستند که به جهات حقی اشاره دارند و درک معنای آن‌ها برای عقل‌های معمولی دشوار است. این سخنان معمولاً به گونه‌ای بیان می‌شوند که گوینده آنچه از آنِ حق‌تعالی است را به خود نسبت می‌دهد، به طوری که دیگران گمان می‌کنند گوینده امور خدایی را به خود منتسب کرده است. از آن‌جا که ظاهر این سخنان خلاف ادب نسبت به خداوند و شریعت به نظر می‌رسد، اهل ظاهر ممکن است حکم به کفر گوینده آن دهند.

شطحیات در حال مستی و غلبه حقیقت گفته می‌شوند و از آنها بوی هیجان و بیهوده‌گویی به مشام می‌رسد. برخی معتقدند شطحیات فقط از کسانی سر می‌زند که هنوز در آغاز سلوک هستند و هنگامی که وجد و یافت آنان بیشتر می‌شود، کلماتی از آنان صادر می‌شود که ممکن است طعن و انکار را برانگیزد. بایزید بسطامی از کسانی است که شطحیات زیادی به او نسبت داده شده است. عبارت «سبحانى ما أعظم شأنی» بایزید و جمله «أنا الحق» منصور حلاج را از شطحات معروف می‌دانند.

امام‌خمینی شطح‌گویی را نوعی هیجان و ظهور انانیّت سالک می‌داند. و به شطح‌گویی بایزید بسطامی نیز اشاره کرده است.

نقص در سلوک زمینه‌ساز شطح‌گویی

امام‌خمینی ریشه شطح‌گویی را در نقصان سالک در سلوک و بقایای آثار انتیّت و انانیّت او می‌داند. او معتقد است، ظهور شطح سبب می‌شود که سالک ادعای ربوبیت و اظهار قدرت و چیرگی نماید. این ادعاهای نفسانی و شیطانی ناشی از ریاضت‌های باطل می‌باشد. بنابر نظر ایشان شرط سلوک الی الله و رسیدن به توحید، رفض انانیّت و عدم بقای جهات نفسانی است تا سالک دچار شطحات نشود. امام‌خمینی برخلاف گروهی که شطحیات را دلیل محبت و جذبه عالی می‌دانند، معتقد است شطحات و تلوینات و ادعاهای بیهوده، از حبّ نفس و وسوسه‌های شیطانی ناشی می‌شود که مخالف با محبت و جذبه است.

برخی دیگر از اهل معرفت نیز شطح‌گویی را ناشی از نقص در سلوک و وجود گونه‌ای رعونت و نوعی ادعاگری در ساحت قدس ربوبی دانسته‌اند و صدور شطح از عارفان محقق و پایبند به شریعت را نادر می‌دانند. ابن‌عربی معتقد است، شطح‌گویی ادعایی است که به طور طبیعی در نفس سالک وجود دارد؛ زیرا در آن بقایایی از آثار هوا و تمایلات نفسانی است. این صورتی است که گفته‌ای صادق و راست را بدون فرمان حق‌تعالی، به نظر ارباب خرد آشکار می‌سازد.

لزوم وجود مرشد در مسیر سلوک

امام‌خمینی تأکید دارد که به دلیل خطراتی مثل بروز شطحیات، سالک باید استاد و راهنمایی آگاه به مسیر داشته باشد. این استاد باید علاوه بر اینکه خود از مسیر ریاضت شرعی منحرف نشود، باید شیوه‌ها و روش‌های مختلف سلوک را بشناسد، زیرا راه‌های سلوک باطنی محدود به یک روش نیست و متناسب با افراد مختلف است.

نقد امام‌خمینی بر سخن آقامحمدرضا قشمه‌ای

برخی از اهل معرفت مانند آقا محمدرضا قمشه‌ای بر این باورند که شخصی که شطح می‌گوید، در حال محو و از خود بی‌خود بودن است و آگاهانه این سخنان را نمی‌گوید، بلکه تنها اسرار الهی را بیان می‌کند. به نظر قمشه‌ای اگر در این حالت، لطف و عنایت الهی شامل حال او شود، حالت شطح از بین می‌رود و فرد به حالت صحو (آگاهی) می‌رسد. در این مرحله، فرد به عبودیت خود و مقام بندگی خداوند اعتراف می‌کند.

امام‌خمینی سخن قمشه‌ای درباره شطح‌گویی را نمی‌پذیرد. او معتقد است که اگر سالک در مراحل اولیه سلوک هنوز بخشی از خود را حفظ کرده باشد، شیطان درونش ظهور کرده و ادعای ربوبیت می‌کند و شطحاتی از او صادر می‌شود. ایشان در تحلیل «عنایت الهی» در کلام قمشه‌ای، آن را عنایت ازلی یا استعدادات اعیان ثابته می‌داند و معتقد است قابل، چیزی جز فیض اقدس نیست؛ زیرا مقام تقدیر و رقم خوردن قوابل و استعدادات اعیان ثابته می‌باشد.