E.shahabi

کاربر:E.shahabi (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۳ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۱۲:۱۵

۱۵٬۱۴۱ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۳ آذر ۱۴۰۱

اصلاح ارقام

دیداریویکی‌متن

E.shahabi

Image-reviewer، confirmed، templateeditor

۷۲۱

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-'''جامعه روحانیت مبارز تهران'''، تشکلی سیاسی مذهبی، متشکل از روحانیان فعال در [[انقلاب اسلامی]]، ۱۳۵۶.
+'''جامعه مدرسین حوزه علمیه قم'''، تشکلی علمی، فرهنگی و سیاسی، متشکل از گروهی از عالمان فعال و استادان مبارز [[حوزه علمیه قم]].
 ==پیشینه==
-نهضت [[امام‌خمینی]] از سال [[۱۳۴۱]] عرصه حضور روحانیانی بود که به هدف پیروی از مرجعیت و مبارزه با رژیم پهلوی جذب امام‌خمینی شدند <ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۱ و ۷۱.</ref> این روحانیان پس از [[تبعید]] امام‌خمینی، با وجود تضعیف روحیه نیروهای مذهبی و مبارز که به دلیل خفقان موجود در آن دوران پیش آمده بود، دست از مبارزه نکشیدند؛<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۷۳.</ref> و با صدور بیانیه‌های اعتراضی، جلسات سخنرانی، تکثیر و توزیع اعلامیه‌ها، و برنامه‌ریزی راهپیمایی‌ها نهضت را یاری رساندند و در واقع سازماندهی مبارزات را بر عهده داشتند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۳ و ۴/۳۹ ـ ۴۰. هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱ و ۲۲۸. نعمتی، مبارزات، مواضع و دیدگاه‌ها، ۶۷ ـ ۶۹.</ref><br>
+پس از سقوط [[رضاشاه پهلوی]] و کاهش فضای اختناق و [[استبداد]]، [[سیدحسین طباطبایی بروجردی]] در سال [[۱۳۲۳]]، با دعوت گروهی از علمای حوزه ازجمله [[امام‌خمینی]]، به [[قم]] رفت و مدیریت حوزه علمیه را بر عهده گرفت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۵.</ref> این اقدام نقش بسزایی در تثبیت و گسترش حوزه علمیه قم داشت.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۰.</ref> گسترش کمی و کیفی حوزه و استقبال روزافزون مشتاقان تحصیل در آن، نیاز به برنامه‌ریزی و آسیب‌زدایی از حوزه را مطرح کرد؛ بر همین اساس بروجردی در سال [[۱۳۲۸]]، هیئتی با عنوان «هیئت مصلحین یا هیئت حاکمه» متشکل از جمعی از علمای برجسته حوزه ازجمله امام‌خمینی تشکیل داد،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۰ ـ ۳۱؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ۵۰.</ref> اما طرح پیشنهادی این هیئت برای اصلاح حوزه، به دلایلی با موافقت ایشان مواجه نشد.<ref>مبرقعی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ۸۰؛ سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ۵۰ ـ ۵۳.</ref>
+پس از عدم موفقیت این طرح، گروهی از فضلای حوزه در دهه ۱۳۳۰، طرح اصلاح حوزه را پیگیری کردند که باز به توفیقی نرسیدند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۲.</ref> در کنار طرح‌های پیشنهادی، اقدام‌های ابتکاری و اصلاحی دیگری نیز انجام شد، مانند انتشار مجلات «[[درس‌هایی از مکتب اسلام]]» ([[۱۳۳۷]]) و «مکتب تشیع» (۱۳۳۸)، برپایی کلاس‌های آشنایی با علوم جدید برای پاسخگویی به شبهات و اجرای برنامه درسی منظم و جدید در [[مدرسه علوی قم]] ([[۱۳۴۰]]) (از مدارس زیر نظر [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]) که دیری نپایید و سپس اجرای همان برنامه در [[مدرسه حقانی]] (۱۳۴۲).<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۴ ـ ۴۷.</ref> از دیگر اقدامات اصلاحی برای ساماندهی برنامه‌های درسی طلاب و آماده‌کردن آنان برای امر تبلیغ، تأسیس [[دارالتبلیغ اسلامی]] به دست [[سیدکاظم شریعتمداری]] در سال [[۱۳۴۴]] بود.<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۸۶ ـ ۲۹۲.</ref>
 == شکل‌گیری==
-جامعه روحانیت مبارز به عنوان یک تشکیلات، در ماه‌های پایانی [[رژیم پهلوی]] و اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی]] شکل گرفت.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۲.</ref> اما از آغاز نهضت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۱ روحانیان مبارز با صدور بیانیه‌هایی مانند اعتراض به تصویب طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۲ ـ ۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}} محکومیت حمله رژیم پهلوی به [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] در فروردین [[۱۳۴۲]] <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۳۹ ـ ۴۰.</ref> و پس از آن قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، در واکنش به اقدامات رژیم پهلوی، حضور فعال داشتند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۸۶ و ۸۹.</ref> در همین دوره، تشکیلاتی یازده‌نفره از روحانیان مبارز، متشکل از [[حسینعلی منتظری]]، [[علی مشکینی]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[علی قدوسی]]، [[ابراهیم امینی]]، [[محمدتقی مصباح یزدی]]، [[سیدمحمد خامنه‌ای]]، [[احمد آذری قمی]] و [[مرتضی حائری یزدی]] برای ساماندهی مبارزات و با پوشش اصلاح حوزه شکل گرفت.<ref>منتظری، خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱/۲۰۹، ۲۱۱ و ۲۱۳؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۵.</ref> ادامه جلسات هم‌فکری روحانیان، سنگ بنای تشکیل جامعه روحانیت<ref>مهدوی کنی، خاطرات، ۱۶۵ و ۱۷۱ ـ ۱۷۲؛ کردی، جامعه روحانیت، ۹۶.</ref> و نیز تشکیل جامعه مدرسین حوزه علمیه قم شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱/۵۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جامعه مدرسین حوزه علمیه قم}} انتشار نشریات بعثت و انتقام که بعضی اعضای جامعه روحانیت نیز در آن مشارکت داشتند، ثمره همین جلسات بود.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۷۵.</ref> پس از تبعید امام‌خمینی صدور اعلامیه از سوی روحانیان مبارز، در شرایط تبعید و خفقان موجود، موجب تحرک دوباره مبارزه ‌شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۲۲۶ ـ ۲۲۸.</ref> این روحانیان در سال [[۱۳۵۲]]، با استفاده از تجربیات خود در مبارزات، تشکیلات «جامعه روحانیت مبارز» را با هدف هدایت فعالیت انقلابیان مذهبی به صورت غیر رسمی شکل دادند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۱.</ref>
+پس از درگذشت بروجردی در فروردین [[۱۳۴۰]] و با توجه به تلاش رژیم پهلوی برای انتقال مرجعیت از قم، گروه‌های مختلف از فضلای حوزه علمیه قم برای روشن‌شدن مسئله مرجعیت جلسات پراکنده‌ای تشکیل دادند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸.</ref> گروهی از مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم در اطلاعیه‌های جداگانه‌ای، امام‌خمینی را مجتهد جایزالتقلید معرفی کردند؛<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۷ ـ ۳۸.</ref> به پیشنهاد [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و در جلسه‌ای که به دعوت او تشکیل شده بود، موضوع مرجع واحد با مرجعیت امام‌خمینی مطرح شد که حاضران نپذیرفتند؛ علاوه بر این پیشنهاد وی مبنی بر اتحاد مراجع نیز با مخالفت امام‌خمینی و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی]] نجفی روبه‌رو شد و بر همین اساس تا مدتی اداره شهریه قم، بر عهده سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۹.</ref>
-از سوی دیگر، پس از پیام شفاهی امام‌خمینی به مرتضی مطهری مبنی بر حفظ نظم و انسجام فعالیت‌های روحانیت در سراسر کشور و آگاه‌کردن مردم از اسلامی‌بودن نهضت و همچنین تأکید ایشان بر تعامل هرچه بیشتر روحانیت با دیگر جریان‌های مذهبی و پررنگ‌ترکردن اسلامیت انقلاب <ref>موحدی ساوجی، خاطرات، ۲۱۰؛ کردی، جامعه روحانیت، ۷۶.</ref> مطهری پیگیر جلسات هم‌اندیشی روحانیان مبارز شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۱۱.</ref> و در بهار [[۱۳۵۶]] تشکیلات جدید با هدف رهبری نهضت، در [[تهران]] و شهرستان‌ها با عنوان «جامعه روحانیت مبارز تهران» به صورت رسمی شکل گرفت و جلساتی را در تهران برگزار کرد.<ref>روحانی، خاطرات، ۴۲۷.</ref> این جلسات با حضور افرادی چون مطهری، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[محمد مفتح]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، سیدمحمد موسوی خوئینی، [[مهدی شاه‌آبادی]]، [[عباسعلی عمید زنجانی]]، [[محمد امامی کاشانی]]، [[مصطفی ملکی]]، [[علی‌اکبر ناطق نوری]]، [[مهدی کروبی]]، [[سیدمحسن هزاوه‌ای]]، [[سیدرضا اکرمی]]، [[محمدعلی موحدی کرمانی]]، [[عبدالمجید معادیخواه]]، [[حسن روحانی]]، [[سیدعبدالمجید ایروانی]]، [[علی‌اصغر مروارید]]، [[علی غیوری]]، [[حیدرعلی جلالی خمینی]]، [[سیدهاشم حمیدی همدانی]] و [[سیدمهدی امام‌جمارانی]] تشکیل می‌شد. برخی اعضا ازجمله هاشمی رفسنجانی، مهدوی کنی و محلاتی به علت حضور در [[زندان کمیته مشترک]] در این جلسات حضور نداشتند. ریاست جلسات نیز بر عهده مطهری بود؛<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۶۵ ـ ۶۷؛ روحانی، ۴۲۷ ـ ۴۲۸ و ۴۳۰.</ref> و مهم‌ترین تصمیمات مبارزاتی در جلسات جامعه روحانیت مبارز گرفته می‌شد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۷۹.</ref> اما این تشکل پیش از پیروزی انقلاب با شخصیت‌هایی مانند مطهری و حسینی بهشتی شناخته می‌شد که بنیانگذاران اصلی این تشکل بودند و سازماندهی آن را بر عهده داشتند؛<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۱۱.
+جلسات هم‌فکری در میان فضلا و مدرسان، با محوریت مسائل مربوط به حوزه، تا مهر [[۱۳۴۱]] و آغاز اعتراض‌ها به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به رهبری امام‌خمینی، ادامه یافت. از این تاریخ به بعد، گروه‌های پراکنده مدرسان به یک جریان گسترده تبدیل و دغدغه‌ها و فعالیت‌های آنان بیشتر به مسائل سیاسی معطوف شد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۹ ـ ۵۰.</ref> به این ترتیب در مهر ۱۳۴۱، تشکل یا هیئت مدرسان، تأسیس شد و نخستین اطلاعیه خود را درباره لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با نام «مدرسین حوزه علمیه قم» منتشر کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۳ ـ ۵۴.</ref> این تشکل به دلیل احساس وظیفه و با هدف ایجاد هماهنگی میان مراجع و مدرسان حوزه در خصوص قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تشکیل شد. در کنار این تشکل، مجموعه‌ای یازده‌نفره شامل [[حسینعلی منتظری]]، [[احمد آذری قمی]]، [[ابراهیم امینی]]، [[مهدی حائری تهرانی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[سیدمحمد خامنه‌ای]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمدتقی مصباح یزدی]]، [[علی قدوسی]] و [[علی مشکینی]] که تا اندازه‌ای متأثر از تشکل مدرسان بود، زیر پوشش اصلاح حوزه، در اواخر سال [[۱۳۴۲]] تشکیل شد؛ ولی بیشتر، اهداف سیاسی را دنبال می‌کرد و جنبه سرّی داشت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۱/۲۰۹، ۲۱۱ و ۲۱۳ ـ ۲۱۴.</ref> اگرچه این هیئت کار خود را پس از یک ‌سال متوقف کرد، اما به دلیل جایگاه محوری برخی از اعضای آن در میان فضلا و مدرسان، تا حد زیادی به انسجام «تشکل مدرسین» کمک کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۵.</ref>
- روحانی، ۴۳۲.</ref> و برخی از بیانیه‌های جامعه روحانیت مانند بیانیه مشترک جامعه روحانیت و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در پایان سال ۱۳۵۶ را مطهری تنظیم کرد.<ref>جوانمرد، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی، ۱۹۴.</ref>
-نخستین مجمع عمومی جامعه روحانیت مبارز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ششم شهریور [[۱۳۶۰]]، در محل [[مجلس شورای اسلامی]] با شرکت ۴۲ تن از روحانیان مبارز، تشکیل و شورای مرکزی آن تعیین شد که امامی کاشانی، محی‌الدین انواری، ایروانی، باهنر، جلالی خمینی، سیدعلی خامنه‌ای، [[سیدهادی خسروشاهی]]، [[سیدمحمود دعایی]]، روحانی، [[عباسعلی سرفرازی]]، شاه‌آبادی، عمید زنجانی، غیوری، محلاتی، معادیخواه، ملکی، [[موحدی کرمانی]]، موسوی اردبیلی، مهدوی کنی، ناطق نوری و هاشمی رفسنجانی از اعضای آن بودند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۲۱ ـ ۳۲۲؛ عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، ۲۵۰ ـ ۲۵۲.</ref> در نخستین کنگره این تشکل در مهر ۱۳۶۰، محمدرضا مهدوی کنی پس از استعفا از نخست‌وزیری، به عنوان نخستین دبیرکل جامعه روحانیت مبارز تهران انتخاب شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۳۵۳.</ref> از دیگر اعضا و فعالان جامعه روحانیت مبارز نیز می‌توان به امام‌جمارانی، حمیدی همدانی، [[حسین راستی کاشانی]]، [[جعفر شجونی]]، [[سیدمهدی طباطبایی]]، [[هادی غفاری]]، کروبی، [[حسن لاهوتی]]، مروارید، مفتح، علی موحدی ساوجی، موسوی خوئینی، هزاوه‌ای و [[سیدرضا یاسینی]] اشاره کرد.<ref>مهدوی کنی، خاطرات، ۱۶۹ ـ ۱۷۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۱۲ ـ ۱۱۳؛ عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، ۲۵۱.</ref>
-==اساسنامه و اهداف==
-جامعه روحانیت مبارز نخستین نمونه از فرایند جامعه‌پذیری منسجم [[روحانیت]] است که از لحاظ جناح‌بندی سیاسی، طرفدار امام‌خمینی بود و در فرایندهای سیاسی جامعه ایران نقش زیادی ایفا کرد.<ref>کردی، زندگی و مبارزات شهید بهشتی، ۹۵.</ref> [[شهید مطهری|مطهری]] در یادداشتی با عنوان «شورای روحانیت» که به‌زعم برخی به پیش‌نویس اولیه اساسنامه پیش از انقلاب تعبیر شد.<ref>جوانمرد، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی، ۲۱۸.</ref> تشکیل جامعه روحانیت را احساس وظیفه، به منظور حفظ میراث عظیم [[نبوت]]، اقامه [[دین]] و دفاع از آن دانست و ضمن عملی‌دانستن اهداف جامعه روحانیت با توجه به جریان‌های موجود در جامعه، وظایف و اهداف این تشکل را توحید و مبارزه با افکار ماتریالیستی، مبارزه منطقی با هر گونه شبهه و دفاع از حریم اسلام، تحکیم و تبیین اصول اجتماعی و اقتصادی اسلام، مبارزه با بدعت‌هایی که سبب تنفر مردم از دین می‌شود، مبارزه با [[ظلم]] و دفاع از [[مظلوم]] و شناساندن مکتب اخلاقی اسلام عنوان کرد.<ref>مطهری، نامه‌ها و ناگفته‌ها، ۱۳۸ ـ ۱۳۹ و ۱۴۵ ـ ۱۴۶.</ref> پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پیش از تدوین [[قانون اساسی]]، پیش‌نویس اساسنامه جامعه روحانیت مبارز، با مشارکت مفتح، عمید زنجانی و هاشمی رفسنجانی نوشته شد.<ref>عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، ۲۴۵ ـ ۲۴۶.</ref>
-جامعه روحانیت مبارز در شرایطی که در نخستین اساسنامه، گستره فعالیت خود را سراسر کشور تعیین کرده بود،<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۳.</ref> با توجه به تأکید امام‌خمینی مبنی بر محدودشدن فعالیت این تشکل در تهران، با اصلاح اساسنامه، دامنه فعالیت خود را به شهر تهران محدود کرد و نام «جامعه روحانیت مبارز تهران» را برگزید.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۵۷.</ref> فعالیت آنان نیز عمدتاً در مساجد، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها متمرکز شد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۸.</ref>
-اما در آخرین اساسنامه، در آبان [[۱۳۸۶]] قید «تهران» از آن برداشته شد و به «جامعه روحانیت مبارز» تغییر یافت.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۱.</ref>
-در اساسنامه جامعه روحانیت مبارز تهران، اهداف این تشکل پاسداری از انقلاب اسلامی و جلوگیری از هر گونه انحراف در این مسیر، تقویت ارگان‌های در حال خدمت به [[نظام جمهوری اسلامی ایران]]، نظارت بر امور کشور در جهت ایجاد [[عدالت]]، ارشاد نیروهای فعالِ [[مسلمان]] در راستای اهداف انقلاب اسلامی، تلاش برای هماهنگی و تمرکز فعالیت‌های علمی و فکری علمای متعهد به وظایف خطیر روحانیت، ایجاد آمادگی در تحلیل حوادث و تصمیمات قاطعانه در هدایت و پیشگیری حوادث، ایجاد روابط منظم با مراکز خبری، تبلیغی داخلی و خارجی، تلاش در جهت فعال‌ترکردن مساجد و همه مراکز اسلامی و تبلیغی، برخورد متعهدانه با رویدادهای داخلی و خارجی و ایجاد مراکز تحقیق برای بررسی‌های علمی و دینی ذکر شده است.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۳۲۳ ـ ۳۲۴.</ref> خط مشی فرهنگی این تشکّل نیز در راستای ترویج ارزش‌های اسلامی، مقابله با هجوم فرهنگی، کنترل محصولات فرهنگی پیش از انتشار و اسلامی‌کردن دانشگاه‌ها شمرده شده است.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۴۹ ـ ۱۵۰.</ref> همچنین در حوزه [[سیاست خارجی]]، به برقراری رابطه سیاسی با تمامی کشورها به جز [[امریکا]] و [[اسرائیل]] تأکید شده و خواهان وحدت با کشور‌های اسلامی‌ است.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت ۱۵۱ ـ ۱۵۲.</ref><br>
 ==فعالیت‌ها==
-فعالیت‌های جامعه روحانیت مبارز را در دو بخش پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان بررسی کرد:
+فعالیت‌های سیاسی تشکل مدرسین پس از [[تبعید]] امام‌خمینی از [[ترکیه]] به [[نجف]] در اواسط سال ۱۳۴۴ و دستگیری گروهی از مدرسان فعال، در اوایل سال [[۱۳۴۵]] رو به کاهش گذاشت؛ با این حال، در مواقع لزوم، جلساتی با حضور چهار تا پنج تن از اعضا تشکیل می‌شد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۶ ـ ۶۷.</ref> در این دوره برخی از اعضا مانند [[حائری تهرانی]]، خامنه‌ای، [[سیدمحمدرضا سعیدی]] و هاشمی رفسنجانی به دلیل خروج از قم و رفتن به [[تهران]] و [[مشهد]] از جلسات و فعالیت‌های مدرسان، فاصله گرفتند و جمعی دیگر مانند [[مسلم ملکوتی]] و حسین راستی کاشانی، [[محمد مؤمن]] و [[سیدابوالفضل موسوی تبریزی]] به تشکل پیوستند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۷.</ref> هسته اولیه [[جامعه روحانیت مبارز تهران]] نیز در همین زمان با حضور هاشمی رفسنجانی، خامنه‌ای، سعیدی و حضور جمعی از روحانیان مبارز تهران شکل گرفت.<ref>هاشمی رفسنجانی، خاطرات، ۴۳ ـ ۴۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جامعه روحانیت مبارز تهران}}
-===پیش از پیروزی انقلاب===
+در این دوره تا سال [[۱۳۵۶]]، جدای از کناره‌گرفتن برخی از مدرسان از فعالیت‌های سیاسی و اشتغال به دروس حوزوی، سه رویکرد کلی در میان مدرسین در برابر رژیم وجود داشت:
-پس از درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] در آبان [[۱۳۵۶]]، حوزه‌های علمیه سراسر کشور تعطیل شد و پیام‌های تسلیت خطاب به امام‌خمینی، از سوی افراد و تشکل‌های مختلف ازجمله جامعه روحانیت مبارز فرستاده شد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۸۱ ـ ۸۲؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۳۶۵.</ref> برگزاری مراسم ختم سیدمصطفی خمینی در [[مسجد ارگ]] تهران و استقبال اقشار مختلف مردم، همچنین سخنرانی ماندگار حسن روحانی که لقب «امام» را برای امام‌خمینی به کار برد،{{ببینید|متن=ببینید|رهبری}} فعالیت‌های جامعه روحانیت مبارز را علنی کرد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۸۲ ـ ۸۳؛ روحانی، خاطرات، ۴۱۶ ـ ۴۱۷.</ref>
+# گروهی به فعالیت مستقیم سیاسی در قالب سخنرانی، تنظیم و نشر اعلامیه، ایجاد هماهنگی میان مبارزان و رسیدگی به وضعیت آنان پرداختند و در این راه، متحمل زندان و تبعید شدند.
-در پی اهانت رژیم پهلوی به امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات ۱۷/۱۰/۱۳۵۶ و تظاهرات [[نوزده دی]] [[قم]] و [[بیست و نه|۲۹ بهمن]] [[تبریز]] که به جنایت رژیم پهلوی در کشتار مردم انجامید. {{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی؛ بیست و نه بهمن}}
+# گروه دیگر علاوه بر همراهی کلی در مبارزات و اهتمام به فعالیت‌های حوزوی، اولویت برنامه‌های خود را به فعالیت‌های فرهنگی، تربیت نیروهای فکری و کادرسازی اختصاص دادند.
-جامعه روحانیت مبارز ضمن محکوم‌کردن این حوادث، حمایت خود را از تظاهرات مردمی اعلام کرد و اقدامات رژیم پهلوی را خلاف موازین انسانی و [[حقوق بشر]] خواند و در نامه‌ای به [[مراجع تقلید]] و علمای تبریز، حادثه ۲۹ بهمن تبریز را تسلیت گفت.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۴۲، ۲۴۴، ۲۵۲ و ۴/۳۹۰ ـ ۳۹۱.</ref> این تشکّل در واکنش به فاجعه [[سینما رکس آبادا]]ن در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۳۶۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سینما رکس}} چهلم شهدای [[هفده شهریور]] در هجدهم مهر ۱۳۵۷،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۱۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|هفده شهریور}} حادثه سیزده آبان ۱۳۵۷ <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۱.</ref> و در حمایت از اعتصاب کارکنان صنعت نفت در دهم آذر ۱۳۵۷ <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}} نیز اعلامیه صادر کرد.
+# گروه سوم که به لحاظ شمار از دو دسته اول بیشتر بودند، به هر دو مسئله می‌پرداختند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۸.</ref> درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] و [[قیام ۱۹ دی‌ ۱۳۵۶]] {{ببینید|متن=ببینید|مقاله‌ نوزده دی}} که اوج‌گیری نهضت امام‌خمینی در این سال را درپی‌داشت، موجب انسجام بیشتر مدرسین و تشکیل منظم جلسات در خانه اعضا و موضع‌گیری آنان درباره حوادث سیاسی کشور شد و این تشکل، اعلامیه‌هایی با نام مدرسین و فضلای حوزه علمیه قم صادرکرد. پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]]، جامعه مدرسین به طور رسمی فعالیت خود را به شکل یک واحد حقوقیِ ثبت‌شده آغاز کرد و از آن پس با نام رسمی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در عرصه‌های گوناگون حوزوی و اجتماعی فعالیت کرد.<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۴۳ ـ ۴۹۷.</ref>
-در سال‌های ۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۷ جامعه روحانیت در واقع به ستاد فرمانده انقلاب در تهران بدل شد؛<ref>روحانی، خاطرات، ۴۳۰.</ref> و حضور پرتعداد روحانیان در این تشکّل، توانایی آنان را افزود.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۷۹.</ref> مناسبت‌های اسلامی ازجمله ماه‌های [[محرم]]، [[صفر]] و [[رمضان]] نیز با توجه به حضور مردم در مساجد، فرصت مناسبی برای جامعه روحانیت و هدایت انقلاب بود که با سازماندهی تظاهرات و اعتصابات، انتقال پیام‌ها و اعلامیه‌های امام‌خمینی به انقلابیان و سخنرانی در مناسبت‌ها، روند نهضت را شتاب بخشند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۷۷ ـ ۷۹؛ روحانی، خاطرات، ۴۳۰.</ref> ازجمله این اقدامات می‌توان به برگزاری نماز [[عید فطر]] در قیطریه <ref>.۱۳/۶/۱۳۵۷</ref> به امامت محمد مفتح و تظاهرات گسترده و خودجوش پس از آن<ref>موسوی تبریزی، خاطرات، ۴۳۳ ـ ۴۳۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|عید فطر}} و نیز دعوت جامعه روحانیت برای برپایی راهپیمایی [[تاسوعا]] و [[عاشورا]] در آذر ۱۳۵۷ اشاره کرد که حضور گسترده مردم را در پی داشت.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۰۳؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۶۷.</ref>
+==اساسنامه و پایه‌گذاران==
-امام‌خمینی این تظاهرات را همه‌پرسی دو روزه ملت ایران خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۲۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}}
+درباره تاریخ تدوین اساسنامه برای جامعه مدرسین اختلاف ‌نظر وجود دارد. از نظر برخی، نخستین اساسنامه جامعه مدرسین، همان اساسنامه تدوین‌شده برای «هیئت مدرسین»، یا جمعیت یازده‌ نفره در سال ۱۳۴۳ است.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۳.</ref> این اساسنامه در ۹ فصل و ۶۳ ماده به ضمیمه آئین‌نامه انضباطی تدوین شد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۴.</ref> اما بعضی معتقدند این هیئت، غیر از جامعه مدرسین بود.<ref>منتظری، ۱/۲۱۳.</ref> و اساسنامه جامعه مدرسین پس از پیروزی انقلاب اسلامی،<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ۳۸.</ref> در (۲۸/۵/۱۳۵۸) در دو فصل و ۳۸ ماده و ۳ تبصره تنظیم شد و با امضای [[علی مشکینی]]، حسینعلی منتظری، ابراهیم امینی و احمد آذری قمی به عنوان هیئت مؤسس به تصویب رسید.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۵.</ref>
-همچنین حضور برخی چهره‌های جامعه روحانیت در [[شورای انقلاب]] {{ببینید|متن=ببینید|شورای انقلاب اسلامی}} تحصن در کنار دیگر مردم در [[دانشگاه تهران]] پس از بستن [[فرودگاه مهرآباد]] به دست رژیم پهلوی در بهمن ۱۳۵۷،<ref>موسوی تبریزی، خاطرات، ۴۹۰ ـ ۴۹۱؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۶۲.</ref> و عضویت چهره‌هایی مانند مطهری، محلاتی و مفتح در کمیته استقبال از امام‌خمینی، عرصه دیگری از حضور اعضای جامعه روحانیت مبارز پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۱۴ ـ ۱۱۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|کمیته استقبال؛ بازگشت امام‌خمینی}}
+پس از مراحل تکمیل اساسنامه که حدود دو سال به طول انجامید، با اضافه‌شدن یا انصراف برخی از اعضا سرانجام در ۳/۵/۱۳۶۰ اساسنامه جدید با امضای شش نفر از علما، (علی مشکینی، محمد فاضل، [[محمد یزدی]]، احمد آذری قمی، [[احمد جنتی]] و [[ابوالقاسم خزعلی]]) به تصویب رسید.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۵ ـ ۵۰.</ref> و در ۱۷/۵/۱۳۶۰ در اداره ثبت اسناد قم ثبت شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۶۷.</ref>
-جامعه روحانیت مبارز همچنین پس از حکم امام‌خمینی به [[مهدی بازرگان]] برای تشکیل دولت موقت در پانزده بهمن ۱۳۵۷ و همچنین خواسته ایشان از مردم برای اعلام نظر در این خصوص<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۵۴ و ۶۱.</ref> در اعلامیه‌ای از مردم خواست تا به منظور حمایت از دولت بازرگان در راهپیمایی روز هجدهم بهمن ۱۳۵۷ حضور یابند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۷۲۰ ـ ۷۲۱.</ref><br>
+===نخستین اعضای جامعه مدرسین===
-===پس از پیروزی انقلاب اسلامی===
+در این اساسنامه اسامی برخی از اعضای اولیه جامعه مدرسین آمده است:
-پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعضای جامعه روحانیت مبارز برای پاسخگویی به نیازهای مختلف سیاسی و هدایت نیروهای مذهبی، با تدوین اساسنامه، فعالیت‌ و هدف‌های خود را از حالت دورهم‌نشینی و نیمه‌سازمانی به تشکیلاتی سازمان‌یافته‌تر تبدیل کردند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۷۹ ـ ۸۰.</ref><br>
+# ناصر مکارم شیرازی.
-پس از تشکیل [[حزب جمهوری اسلامی]]، با طراحی و تدبیر حسینی بهشتی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۷،<ref>نیکبخت، زندگی و مبارزات آیت‌الله دکتر محمد مفتح، ۲۸۴.</ref> فعالیت نخبگان و عناصر محوری جامعه روحانیت مبارز در حزب جمهوری اسلامی متمرکز شد، {{ببینید|متن=ببینید|حزب جمهوری اسلامی}} و هر دو با هم به ایفای نقش پرداختند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۱.</ref> به دلیل شرایط حساس و ناایمن جامعه و به درخواست مطهری و تأیید امام‌خمینی، مهدوی کنی که از اعضای بارز جامعه روحانیت مبارز تهران بود، مسئولیت کمیته‌های انقلاب را بر عهده گرفت.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۲۲ ـ ۱۲۴؛ مهدوی کنی، خاطرات، ۲۲۷.</ref><br>
+# جعفر سبحانی.
-در آستانه انتخابات خبرگان قانون اساسی، با توجه به حمایت امام‌خمینی از حضور روحانیان در انتخابات برای جلوگیری از غربی‌شدن قوانین و تأکید ایشان بر وحدت همه نیروهای انقلابی و مذهبی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۲۶ ـ ۲۲۷ و ۲۳۸.</ref> جلسه مشترکی با حضور اعضای جامعه روحانیت مبارز، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و حزب جمهوری اسلامی، در حضور امام‌خمینی برای رسیدن به وحدت نظر تشکیل شد؛<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۲/۵۷۴.</ref> تا با هدف حفظ وحدت، ائتلاف با نیروهای معتقد انقلابی و معرفی خبرگانی با تفکر اسلامی و مسلط بر [[احکام اسلام]]، وارد عرصه [[انتخابات]] شوند.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۲۹ ـ ۱۳۰.</ref> در نهایت افرادِ فهرست ائتلافی با رأی قاطع ملت به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافتند.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۳۱ ـ ۱۳۲؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۳۸ ـ ۳۳۹.</ref> با نزدیک‌شدن به نخستین دوره [[انتخابات ریاست ‌جمهوری]] در بهمن ۱۳۵۸، امام‌خمینی با حضور روحانیان در انتخابات ریاست‌جمهوری مخالفت،<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۲۴؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۲/۶۳۱.</ref> و به آنان آمادگی بیشتر برای حضور در انتخابات مجلس شورای اسلامی را سفارش کرد. بنابراین حسینی بهشتی از حضور در انتخابات صرف نظر کرد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۳۷ ـ ۱۳۸.</ref> با ابهام در تابعیت ایرانی [[جلال‌الدین فارسی]] و استعفای او {{ببینید|متن=ببینید|فارسی، جلال الدین}} حزب جمهوری اسلامی [[حسن حبیبی]] را معرفی کرد.<ref>موحدی ساوجی، خاطرات، ۲۳۶.</ref> اما به‌رغم مخالفت‌های حسینی بهشتی و چند تن از اعضای شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز ازجمله هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه‌ای، باهنر و موسوی اردبیلی و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اکثریت جامعه روحانیت از [[بنی‌صدر]] حمایت کردند و او در انتخابات به پیروزی رسید.<ref>شعبانی، ۲۶۱؛ سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۲؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۲۷.</ref> این اختلاف نظر موجب شکاف میان جامعه روحانیت و حزب جمهوری اسلامی شد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۱ ـ ۸۲.</ref>
+# محسن حرم‌پناهی.
-جامعه روحانیت مبارز در اسفند ۱۳۵۸ و نخستین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، در ائتلاف با نیروهای خط امام، حزب جمهوری اسلامی، [[سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی]]، انجمن اسلامی معلمان و مانند آن در برابر [[سازمان مجاهدین خلق ایران]]، [[نهضت آزادی]] و گروه‌های چپ قرار گرفت.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۴۵؛ سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۳.</ref> نتیجه این انتخابات پیروزی قاطع نیروهای مبارز انقلاب و انتخاب هاشمی رفسنجانی به ریاست مجلس بود.<ref>کیهان، ۲۶/۱۲/۱۳۵۸، ۱، ۲؛ اطلاعات، ۲۵/۲/۱۳۵۹ و ۳۰/۴/۱۳۵۹.</ref> پس از انتخابات، جامعه روحانیت برای تقویت فعالیت‌های خود، شعبه‌هایی را در چهارده منطقه تهران و [[شهر ری]] ایجاد کرد و برای هر شعبه سرپرستی برگزید.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۴؛ کردی، جامعه روحانیت، ۱۵۱.</ref>
+# مهدی حائری تهرانی.
-پس از تصویب عدم [[کفایت سیاسی بنی‌صدر]] برای ریاست‌جمهوری در مجلس شورای اسلامی و برکناری او در تیر ۱۳۶۰ به دست امام‌خمینی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۸۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|بنی‌صدر، سیدابوالحسن}} و انتخاب [[محمدعلی رجایی]] به سمت ریاست‌جمهوری، باهنر که از اعضای شورای مرکزی جامعه روحانیت بود، به نخست‌وزیری منصوب شد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۸۰؛ هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۲۱۸.</ref> رجایی و باهنر هر دو در هشت شهریور همان سال به [[شهادت]] رسیدند.<ref>هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، ۲۵۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|رجایی، محمدعلی؛ باهنر، محمدجواد؛ هشت شهریور}} پس از شهادت آن دو سیدعلی خامنه‌ای و [[میرحسین موسوی]]، رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر شدند.<ref>هاشمی رفسنجانی، روزهای پایداری، ۱ و ۳۵۹.</ref> دوره دوم مجلس شورای اسلامی در سال [[۱۳۶۳]] نیز با حضور بسیاری از اعضای حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت تشکیل شد و هاشمی رفسنجانی بار دیگر به ریاست مجلس دست یافت.<ref>هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۱۳۰؛ اطلاعات، ۴/۲/۱۳۶۳.</ref> خامنه‌ای نیز در سال [[۱۳۶۴]] برای بار دوم به ریاست‌جمهوری برگزیده شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، امید و دلواپسی، ۲۳۸، ۲۴۰.</ref>
+# احمد آذری قمی
-برخی اعضای جامعه روحانیت با توجه به اعتقاد خود مبنی بر اینکه سیاست‌های اقتصادی اسلام، مبتنی بر حمایت از بخش خصوصی و کاهش نقش دولت در امور اقتصادی است، با انتقاد از سیاست‌های اقتصادی و همچنین سیاست خارجی دولت میرحسین موسوی، خواستار اجرای امور به دست مردم و با نظارت دولت بودند. این انتقادها زمینه‌ساز اختلاف و انشعاب در جامعه روحانیت شد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۸۹ ـ ۱۹۰؛ سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۴۷.</ref> امام‌خمینی نیز در اردیبهشت ۱۳۶۳ روحانیت مبارز و دیگر علما را به بیداری در برابر ترفند دشمنان، دوری از اختلافات و عبرت‌گرفتن از تاریخ [[مشروطه]] دعوت کرد و ادامه اختلافات را سبب بازگشت دوباره [[استبداد]]، چنان‌که در مشروطیت اتفاق افتاد، ارزیابی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۴۱۱.</ref><br>
+# سیدمهدی روحانی.
+# سیدموسی زنجانی.
-==انشعاب در جامعه روحانیت مبارز تهران==
+# حسینعلی منتظری.
-در خرداد [[۱۳۶۶]]، به دلیل پاره‌ای اختلاف‌ها و با درخواست خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی از امام‌خمینی و موافقت ایشان،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۲۷۵.</ref> فعالیت حزب جمهوری اسلامی متوقف شد. {{ببینید|متن=ببینید|حزب جمهوری اسلامی}} و تعطیلی آن جامعه روحانیت را فعال‌تر کرد؛ هرچند اختلاف‌نظرها در بسیاری موارد همچنان به قوت خود باقی ماند.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۸۷ ـ ۸۸.</ref><br>
+# عبدالرحیم ربانی شیرازی.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۵۸.</ref>
-تمایزهای موجود در دیدگاه و روش‌ها در میان اعضا، گاهی منجر به درگیری‌های سیاسی در درون تشکیلات می‌شد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۸۹.</ref> اوج اختلاف‌ها در آستانه انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی در معرفی نامزدهای انتخاباتی بود.<ref>کردی، جامعه روحانیت،۱۹۰.</ref> چنان‌که در انتخابات مجلس دوم بر سر گنجاندن افرادی چون [[فخرالدین حجازی]]، مهدی کروبی و سیدمحمود دعایی در فهرست جامعه روحانیت اختلاف بود و حذف افرادی چون [[مرتضی الویری]] و هادی غفاری از فهرست نامزدی انتخابات مجلس سوم،<ref>شادلو، تکثرگرایی در جریان اسلامی، ۱۰۸ و ۱۱۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۰۵.</ref> اعتراض گروه اقلیت و طرفداران آنان را در پی داشت. معترضانْ این اقدام را به منزله دست‌برداشتن جامعه روحانیت از حمایت از انقلابیان اصیل تفسیر می‌کردند. اما اعتراض‌های آنان مؤثر واقع نشد.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۱۹۱؛ محتشمی‌پور، چندصدایی در جامعه و روحانیت، ۳۷.</ref><br>
+منتظری در خاطرات خود از افراد دیگری چون اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه‌ای، ابوالفضل خوانساری، [[سیدمحمد ابطحی کاشانی]]، علی مشکینی، [[علی احمدی میانجی]]، ابراهیم امینی، [[جعفر سبحانی]]، [[محمد فاضل لنکرانی]]، [[محمد شاه‌آبادی]]، [[هاشم تقدیری]]، [[عباس محفوظی]]، [[محمدمهدی ربانی املشی]]، [[حسین نوری همدانی]]، [[محمدعلی گرامی]]، [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]]، [[جلال طاهرشمس]]، [[محمد محمدی گیلانی]]، ابوالقاسم خزعلی، احمد جنتی، [[عبدالعظیم محصلی]]، [[سیدمحمدباقر سلطانی]]، [[مرتضی حائری یزدی]] و دیگران نام برده است که برخی فعال و دایمی بودند و بعضی دیگر حضور موقت داشتند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۱/۲۱۲ ـ ۲۱۳.</ref> این گروه در سال [[۱۳۵۸]] پس از تغییرات بسیار در تعداد اعضا، با ۲۶ نفر کار خود را آغاز ‌کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref> در سال [[۱۳۶۱]] اعضای جامعه به ۳۹ نفر افزایش یافت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۱۳۲ ـ ۱۳۴.</ref> و در سال‌های بعد، در چند نوبت، اعضای جدیدی به آن افزوده شدند و برخی از اعضای اولیه، از آن کناره گرفتند <ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۱۳۴ ـ ۱۴۱.</ref>
-از این‌رو افرادی چون موسوی خوئینی‌ و [[سیدمحمد خاتمی]]، با توجه به اختلافات دیگر که با اکثریت جامعه روحانیت داشتند، پیشنهاد انشعاب از جامعه را با کروبی مطرح کردند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۰۶ ـ ۱۰۵؛ محتشمی‌پور، چندصدایی در جامعه و روحانیت، ۳۷.</ref> و با آگاهی از موافقت امام‌خمینی، پیش از انتخابات دوره دوم مجلس سوم و به همراه تعدادی از روحانیان که عمدتاً از اعضای دفتر امام‌خمینی بودند، از جامعه روحانیت جدا شدند و با صدور بیانیه‌ای در ۲۹ اسفند ۱۳۶۶ که اول فروردین [[۱۳۶۷]] منتشر شد، رسماً با عنوان «[[روحانیون مبارز]]» اعلام استقلال کردند و این عنوان، پس از مدت کوتاهی به «مجمع روحانیون مبارز تهران» تغییر پیدا کرد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۹۰ و ۹۲؛ شادلو، تکثرگرایی در جریان اسلامی، ۱۱۶.</ref> امام‌خمینی نیز در ۲۵ فروردین ۱۳۶۷ در پاسخ به نامه اعضای مجمع روحانیون مبارز، انشعاب از تشکل به منظور اظهار نظر را به معنای اختلاف ندانست و برای روحانیون مبارز آرزوی موفقیت کرد.<ref>۲۱/۲۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مجمع روحانیون مبارز تهران}} ایشان در پیام [[منشور روحانیت]] وجود هر گونه اختلاف در میان روحانیت را آغاز سوء استفاده دشمن دانست و به پرهیز از آن سفارش کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref><br>
+طبق اساسنامه جامعه مدرسین، هدف کلی تشکیل جامعه، تمرکز تلاش‌های فکری، مادی، معنوی و سیاسی گروهی از استادان و فضلای حوزه‌های علمیه است که علاقه‌مند به بهتر شناختن و شناساندن دین مبین اسلام و اجرای تعالیم آن در همه جوامع بشری‌اند <ref>منتظری، بخشی از خاطرات، ۲/۵۰ ـ ۵۴.</ref>
-تصور عمومی مبنی بر نزدیک‌تربودن دیدگاه مجمع روحانیون مبارز به امام‌خمینی و اسلام ناب محمدی،<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون، ۱۶۰.</ref> موجب پیروزی قاطع این تشکل در مرحله دوم انتخابات مجلس در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۷ شد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۵۲ و ۱۶۰؛ جمهوری اسلامی، ۲۵/۲/۱۳۶۷، ۱۲.</ref> در میان دو مرحله انتخابات، مهدوی کنی به دلیل مصاحبه‌های برخی افراد که جامعه روحانیت را متهم به پیروی از اسلام امریکایی کرده بودند با امام‌خمینی دیدار کرد و ضمن گلایه از شرایط موجود از ایشان خواست تا نظر خود را اعلام کند. اما ایشان اظهار نظر دراین‌باره را به پس از انتخابات موکول کرد و پس از برگزاری انتخابات، با تأیید اعضای جامعه روحانیت و رد نسبت [[اسلام امریکایی]] به این تشکل، اعضای جامعه را از شاگردان خود خواند که به آنان علاقه‌مند است.<ref>مهدوی کنی، خاطرات، ۳۳۲ و ۳۳۵.</ref> ایشان همچنین در پیام «منشور روحانیت» با بیان اصول مشترک میان افراد با وجود اختلاف نظرها، یادآور شد آنان را به اسلام و [[قرآن]] وفادار می‌داند و تأیید می‌کند. ایشان ضمن تأکید بر وجود دشمنان مشترکِ بسیاری که باید در مقابلش قاطعانه ایستاد، خواستار برادری، تفکر و [[وحدت]] در مرحله سازندگی کشور شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۷۸ و ۱۸۰.</ref> پس از پیام ایشان، جامعه روحانیت در پیامی اعلام کرد سخنان ایشان را به گوش جان می‌خرد و به ایشان اطمینان می‌دهد با وجود اختلاف سلیقه، در مسائل اصولی و اساسی انقلاب، همگی در صف واحد و یکپارچگی کامل خواهند بود.<ref>کردی، جامعه روحانیت، ۳۰۶ ـ ۳۰۷.</ref><br>
+==مدرسین حوزه در دوران مبارزه==
-==جامعه روحانیت پس از امام خمینی==
+حضور فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم در عرصه مبارزه با رژیم پهلوی، با معرفی امام‌خمینی با عنوان مجتهد جایزالتقلید در سال ۱۳۴۰ پس از رحلت بروجردی آغاز شد و در قضیه انجمن‌های ایالتی ولایتی به صورت چشمگیری افزایش یافت <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۷ ـ ۳۸.</ref> در این زمان، سازماندهی، برنامه‌ریزی، تکثیر اعلامیه‌ها و اطلاعیه‌ها و پخش آن از طریق نمایندگی‌های مجله مکتب تشیع که به صورت شبکه‌ای فراگیر در سراسر کشور درآمده بود، انجام می‌شد و تجمعات، افشاگری‌ها، سخنرانی‌ها و بسیاری اقدامات دیگر برای مقابله با رژیم را مدرسان حوزه انجام می‌دادند <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۲۰ ـ ۱۲۱؛ منتظری،بخشی از خاطرات، ۱/۲۱۰ ـ ۲۱۳؛ موسوی تبریزی، ۱۰۹ ـ ۱۱۰.</ref> نشریه مکتب تشیع پیش از رحلت بروجردی، به کمک نسل جوان حوزه و با هدف ایجاد شبکه سراسری ارتباطی منتشر شد؛ چنان‌که علاوه بر انتشار مقالات متنوع و آماده‌کردن افکار مردم، با پذیرش نمایندگی در سراسر کشور و حتی خارج از کشور، شبکه‌ای فرهنگی سیاسی تنظیم شد که به هنگام نیاز از آن استفاده می‌شد <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۳.</ref>
-جامعه روحانیت پس از درگذشت امام‌خمینی نیز ضمن برپایی مراسم سوگواری،<ref>جمهوری اسلامی، ۱۹/۳/۱۳۶۸، ۲.</ref> حمایت خود را از جانشین ایشان سیدعلی خامنه‌ای به عنوان رهبری انقلاب اعلام کرد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۷۱.</ref> اعضای جامعه روحانیت، حضور فعالی در ارکان مختلف کشور داشته‌اند که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به حضور در قوای مجریه، مقننه و قضاییه، [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]]، [[شورای نگهبان]]، [[مجلس خبرگان رهبری]]، [[نیروهای مسلح]]، [[شورای عالی امنیت ملی]]، [[شورای انقلاب فرهنگ]]ی، مدرسان حوزه، حضور در مراکز آموزش عالی و امامت جمعه برخی شهرها اشاره کرد.<ref>سلیمی ‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت، ۱۷۹ ـ ۱۹۳.</ref>
+پس از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، مدرسان حوزه علمیه با هماهنگی و همکاری با مراجع، با انتشار مقاله و نقد حقوقی مصوبه و سخنرانی‌، علیه لایحه موضع گرفتند <ref>← دوانی، ۴ ـ ۳/۷۵ ـ ۸۶؛ صالح، ۱/۸۴ ـ ۹۷) <ref>← مقاله انجمن‌های ایالتی و ولایتی.</ref> فضلا و مدرسان در رویدادهای سیاسی دیگر همچون رفراندوم لوایح ششگانه، واقعه پانزده خرداد و قضیه کاپیتولاسیون نیز با اعلام موضع انفرادی و گاهی جمعی، به فعالیت سیاسی خود ادامه دادند <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۳۸.</ref> در جریان رفراندوم انقلاب سفید، مدرسان حوزه علمیه قم، ضمن سفر به شهرهای مختلف، به انتشار اعلامیه‌های تحریم رفراندوم از سوی مراجع تقلید و تشکیل اعتصاب و تجمع برای مخالفت با رفراندوم پرداختند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۰۲ ـ ۱۰۹؛ ← خزعلی، ۱۰۴) <ref>← مقاله انقلاب سفید.</ref> در این روزها مدرسه فیضیه نقش یک حزب زنده و فعال را داشت که مرکز بحث‌ها و جلسات بود و سفرهای تبلیغی طلاب نیز موجب می‌شد مسائل سیاسی حوزه به‌سرعت در سراسر کشور منعکس شود <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۲۷ ـ ۱۲۸.</ref>
-== پانویس ==
+با زندانی‌شدن امام‌خمینی پس از سخنرانی روز عاشورا سال ۱۳۴۲، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای آزادی ایشان از زندان، مهاجرت علما از شهرهای مختلف به تهران بود که مدرسان حوزه در ایجاد انگیزه برای مهاجرت برخی از علما نقش داشتند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۳۳ ـ ۱۳۴.</ref> دیگر اقدام مهم مدرسان به همراه علمای دیگر، تأکید بر مرجعیت امام‌خمینی با صدور بیانیه‌ها و فرستادن تلگرام‌ها برای جلوگیری از محاکمه ایشان به دست رژیم پهلوی بود <ref>همان، ۱/۱۳۸ ـ ۱۳۹؛ یزدی، ۳۱۸ ـ ۳۱۹.</ref> افشاگری‌ها، سخنرانی‌ها و فراهم‌کردن زمینه مهاجرت علما و فضلا به تهران و صدور اعلامیه‌هایی مبنی بر لزوم آزادی امام‌خمینی، در نهایت منجر به آزادی ایشان شد <ref>مرکز اسناد، ۳/۸۳؛ موسوی تبریزی، ۱۴۰ ـ ۱۴۳ و ۱۴۶) <ref>← مقاله دستگیری امام‌خمینی.</ref> استقبال از امام‌خمینی و برپایی جشن آزادی ایشان در سال ۱۳۴۳ <ref>یزدی، ۳۱۹؛ موسوی تبریزی، ۱/۱۴۶) و برپایی مجالس عزا برای گرامی‌داشت شهدای پانزده خرداد، برقراری تماس میان علمای شهرستان‌ها با امام‌خمینی به عنوان رهبر مبارزه، ازجمله اقدامات مدرسان حوزه، پس از آزادی امام‌خمینی از حصر بود <ref>← دوانی، ۴ ـ ۳/۳۵۸ ـ ۵۶۷.</ref>
-{{پانویس|۲}}
+مخالفت امام‌خمینی با لایحه کاپیتولاسیون و سخنرانی علیه آن <ref>← مقاله کاپیتولاسیون)، بار دیگر امام‌خمینی را در کانون مبارزه قرار داد و مدرسان، اعلامیه و سخنرانی ایشان را به ‌صورت گسترده در تهران و دیگر مناطق کشور پخش کردند <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۷؛ مسعودی خمینی، ۲۹۶ ـ ۲۹۹.</ref> پس از دستگیری امام‌خمینی، مدرسان قم، فعالیت خود را برای جلب حمایت مراجع و تلاش برای آزادی ایشان آغاز کردند <ref>یزدی، ۳۲۵.</ref>
+مکاتبه و مراوده اعضای مدرسان حوزه با امام‌خمینی در نجف پس از تبعید ایشان و تلاش برای تبلیغ مرجعیت امام‌خمینی پس از رحلت سیدمحسن حکیم در سال ۱۳۴۹ و صدور اعلامیه‌ای با امضای دوازده تن از مدرسان برجسته مبنی بر اعلمیت امام‌خمینی، ازجمله اقدامات مدرسان حوزه بود <ref>مسعودی خمینی، ۳۰۱؛ طاهری خرم‌آبادی، ۲/۷۷ ـ ۸۱) که در نتیجه آن سازمان اطلاعات و امنیت کشور <ref>ساواک) حکم بازداشت دوازده تن از آنان را صادر و برخی را دستگیر و تبعید کرد و برخی را تحت تعقیب قرار داد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۴ ـ ۲۶۵.</ref>
+فعالیت‌های مدرسان در سال‌های ۱۳۴۹ ـ ۱۳۵۲ تا حدودی تحت الشعاع سه مسئله انتشار کتاب شهید جاوید، فعالیت‌های سازمان مجاهدین خلق <ref>← مقاله سازمان مجاهدین خلق ایران) و برنامه‌های حسینیه ارشاد و سخنرانی‌های علی شریعتی <ref>← مقاله شریعتی، علی) واقع شد. موضوع یکی از جلسات مدرسین حوزه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، اعلام نظر درباره مباحث مطرح‌شده از سوی شریعتی و اختلافات به‌وجودآمده در این زمینه بود که نظر برخی از علما بر صدور حکم تکفیر قرار داشت؛ ولی به اقتضای مصلحت و با الگوگیری از سکوت امام‌خمینی دراین‌باره، از هر گونه اعلام نظری خودداری شد <ref>یزدی، ۴۸۱ ـ ۴۸۲.</ref> علاوه بر فعالیت‌های جمعی و گروهی تشکل مدرسان، بسیاری از آنان در فاصله سال‌های ۱۳۴۳ ـ ۱۳۵۶، فعالیت‌های فردی سیاسی نیز در مناطق مختلف کشور داشتند که به بازداشت و تبعید آنان انجامید <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۳۶ ـ ۴۶۲.</ref>
+پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۵۶ و آغاز مرحله جدیدی در نهضت، فعالیت جمعی مدرسین حوزه علمیه قم دوباره آغاز شد و نخستین اقدام رسمی آنان برگزاری مراسم ختم به مناسبت چهلمین روز رحلت وی بود. پس از پایان این مراسم که با حضور همه مراجع بزرگ قم برگزار شد، رژیم پهلوی سخنرانان این جلسه، محمدجواد حجتی کرمانی، محمدمهدی ربانی املشی و صادق خلخالی را دستگیر و تبعید کرد <ref>موسوی تبریزی، ۱/۳۸۲ ـ ۳۸۳.</ref> مدرسان حوزه همچنین در واکنش به مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، با تشکیل جلسه و تعطیلی دروس حوزه، در شکل‌گیری قیام ۱۹ دی <ref>← مقاله نوزده دی) و حوادث پس از آن که نقطه عطف نهضت شد، نقشی تعیین‌کننده داشتند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴ ـ ۴۷۶.</ref>
+یکی از مهم‌ترین بیانیه‌های مدرسین حوزه در طول دوران مبارزات، اعلامیه خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت در ۲۹/۹/۱۳۵۷ پس از تظاهرات عاشورا <ref>← مقاله تاسوعا و عاشورا) بود <ref>همان، ۱/۵۶۲ ـ ۵۶۴؛ مسعودی خمینی، ۴۰۰ ـ ۴۰۱؛ یزدی، ۲۶۵ ـ ۲۶۷.</ref> این اعلامیه پس از پیام امام‌خمینی به علما مبنی بر خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت، صادر شد و به امضای بیش از صد تن از علمای سرشناس شهرهای مختلف رسید و در مراسم سالگرد شهدای ۱۹دی در قم، قرائت شد <ref>موسوی تبریزی، ۱/۴۷۷ ـ ۴۷۸.</ref>
+پس از خروج محمدرضا پهلوی از ایران و اعلام آمادگی امام‌خمینی برای بازگشت <ref>← مقاله بازگشت امام‌خمینی)، مدرسان حوزه جلسات متعددی برای باشکوه‌ترکردن مراسم استقبال از ایشان برپا کردند و با گمان ورود مستقیم امام‌خمینی به قم، کمیته استقبال از ایشان در این شهر تشکیل شد؛ اما پس از آگاهی از اقامت موقت ایشان در تهران، مدرسان ضمن همکاری با کمیته استقبال تهران، به همراه علمای انقلابی دیگر سخنرانی‌های اعتراض‌آمیز و سپس تحصن در دانشگاه تهران را در دستور کار خود قراردادند <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۰۲ ـ ۶۰۴ و ۶۰۸ ـ ۶۱۶.</ref>
+پس از بازگشت امام‌خمینی و انتصاب مهدی بازرگان به نخست‌وزیری دولت موقت، مدرسین حوزه علمیه قم با فرستادن پیام تبریک برای بازرگان در ۱۹/۱۱/۱۳۵۷ و برنامه‌ریزی برای برگزاری راهپیمایی در حمایت از دولت موقت، از این انتخاب پشتیبانی کردند <ref>همان، ۱/۶۱۹.</ref> روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدرسین برای رفع مشکلات پیش رو هر روز جلسه داشت. برخی از این جلسات در مدرسه فیضیه تشکیل می‌شد <ref>طاهری خرم‌آبادی، ۲/۳۲۱ ـ ۳۲۳.</ref>
+فعالیت‌های پس از انقلاب: از اقدامات مهم جامعه مدرسین پس از پیروزی انقلاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:
+۱. بررسی و اظهار نظر درباره پیش‌نویس قانون اساسی که به فرمان امام‌خمینی در پاریس تهیه شده بود <ref>یزدی، ۵۲۳ ـ ۵۲۴.</ref>
+۲. معرفی نامزدهای مورد اعتماد خود برای مجلس خبرگان قانون اساسی پس از ائتلافی که به توصیه امام‌خمینی و در حضور ایشان با دیگر گروه‌های وفادار به انقلاب صورت گرفت <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۵۷۰ ـ ۵۷۳.</ref>
+۳. معرفی حسن حبیبی برای انتخابات نخستین دوره ریاست‌جمهوری، پس از انصراف جلال‌الدین فارسی <ref>نامزد پیشین جامعه مدرسین) <ref>همان، ۲/۶۳۵.</ref> جامعه مدرسین در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۵۸، به توصیه امام‌خمینی، هیچ نامزدی تعیین نکرد <ref>همان، ۲/۷۱۰.</ref> در دومین دوره انتخابات مجلس در سال ۱۳۶۳ نیز تصمیم اولیه جامعه مدرسین، عمل به دستور پیشین امام‌خمینی و معرفی‌نکردن نامزد برای انتخابات بود؛ اما با توجه به احساس خطری که در مورد اوضاع کشور و سیاست‌های دولت وقت به‌خصوص در زمینه مسائل اقتصادی می‌کرد، پس از اجازه گرفتن از امام‌خمینی و تأکید ایشان بر حضور در صحنه و دخالت در امور، به‌ویژه انتخابات، جامعه مدرسین مقدمات حضور در انتخابات را فراهم کرد؛ اما پس از حضور فعال جامعه روحانیت مبارز تهران <ref>← مقاله جامعه روحانیت مبارز تهران) در عرصه انتخابات و پدیدآمدن شائبه انحصارطلبی روحانیت و محدودشدن آزادی انتخاب مردم، امام‌خمینی در رأی خود تجدید نظر کرد و جامعه مدرسین را از ارائه فهرست سراسری در انتخابات منع کرد. اعضای جامعه مدرسین در صدد دیدار با امام‌خمینی و طرح دیدگاه‌ها و دلایل خود برای حضور در انتخابات برآمدند که ایشان اجازه ملاقات نداد <ref>همان، ۲/۷۱۷ ـ ۷۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۴۶۵.</ref> جامعه مدرسین با پذیرش نظر امام‌خمینی، در این دوره و دوره‌های بعد، از معرفی نامزد خودداری و تنها به بیان معیارهای نامزدهای اصلح بسنده کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۷۱۹ ـ ۷۲۲.</ref>
+۴. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش جامعه مدرسین برای گسترش فعالیت‌های علمی و فرهنگی، منجر به شکل‌گیری دو بخش عمده تبلیغات و انتشارات در حوزه علمیه قم شد <ref>همان، ۲/۸۳۹.</ref> دفتر انتشارات اسلامی که در سال ۱۳۵۸ با اجازه گرفتن از امام‌خمینی تشکیل شد <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۱۶۵)، نشر آثار حوزوی و کتاب‌های درسی و احیای علوم و معارف اهل بیت<ref>ع) را در برنامه کار خود قرار داد و با چاپ آثار علمای بزرگ اسلام در موضوعات مختلفی چون فقه، اصول، تفسیر، اخلاق، کلام، فلسفه، ادبیات، تاریخ و سیاست گام بزرگی در احیای این آثار برداشت <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۴۲.</ref>
+۵. در بهمن ۱۳۵۸ تفکر اصلاح حوزه و نظم‌بخشیدن به آن، دوباره مورد توجه جامعه مدرسین قرار گرفت و پس از دیدار اعضای جامعه با حسینعلی منتظری و طرح موضوع اصلاح حوزه، جامعه مدرسین پیشنهاد تشکیل شورای مدیریت حوزه با حضور نمایندگانی از سوی امام‌خمینی و سیدمحمدرضا گلپایگانی را با امام‌خمینی در میان گذاشت و پس از موافقت امام‌خمینی و گلپایگانی شورای مدیریت حوزه <ref>← مقاله شورای مدیریت حوزه علمیه قم) در دی‌ ۱۳۵۹ فعالیت خود را آغاز کرد <ref>همان، ۲/۴۶۴؛ امام‌خمینی، ۱۴/۱۶۰.</ref>
+۶. پس از فرمان امام‌خمینی برای تشکیل شورای انقلاب فرهنگی در ۲۳/۳/۱۳۵۹ <ref>۱۲/۴۳۱ ـ ۴۳۲)، جامعه مدرسین در دیدار با ایشان در هفدهم آذر ۱۳۶۰ از ایشان درخواست کرد تا نمایندگانی از میان فضلای حوزه برای شرکت در جلسات ستاد انقلاب فرهنگی تعیین شوند. امام‌خمینی در این دیدار تأکید کرد استادان ستاد انقلاب فرهنگی با مدرسان حوزه علمیه مشورت خواهند کرد و مدرسان هم افرادی را برای همکاری انتخاب کنند <ref>۱۵/۴۰۹؛ صالح، ۲/۷۸۰ ـ ۷۸۱.</ref>
+۷. پس از یک سلسله اقدامات سیدکاظم شریعتمداری که مشکلات زیادی برای کشور و نظام به‌وجود آورد، جامعه مدرسین با صدور اعلامیه در ۳۱/۱/۱۳۶۱ عدم صلاحیت وی برای مرجعیت را اعلام کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۲۱۶) <ref>← مقاله شریعتمداری، سیدکاظم.</ref>
+۸. پس از تأکید امام‌خمینی در ۳۱/۵/۱۳۶۱ بر ضرورت تحول در نظام قضایی کشور و درخواست از جامعه مدرسین برای جدیت در تعیین قضاتِ باصلاحیت <ref>۱۶/۴۲۳ ـ ۴۲۶)، جامعه مدرسین از افراد واجد شرایط دعوت به همکاری کرد و با تشکیل دفتر جذب و گزینش قضات، به ثبت نام و اعزام داوطلبان قضاوت پرداخت. فعالیت این دفتر تا سال ۱۳۸۲ ادامه داشت <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۸۳۲ ـ ۸۳۸.</ref>
+۹. در مهر ۱۳۶۲ انتشار مجله «نور علم»، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، با هدف انتشار آرا و افکار جامعه مدرسین در سطح جامعه آغاز شد <ref>همان، ۲/۸۹۱ ـ ۸۹۲.</ref>
+۱۰. در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جامعه مدرسین ضمن حمایت از سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی و تأکید بر عدم جنگ‌طلبی ایران طبق سیاست‌های اسلامی، اذعان داشت در مقام دفاع در مقابل حمله دشمن، راهی جز تنبیه متجاوز و گرفتن خسارت نخواهد بود <ref>همان، ۶/۱۱۰ ـ ۱۱۲.</ref> پس از قبول قطعنامه ۵۹۸ نیز جامعه مدرسین با اعلام همراهی و اطاعت از فرمان امام‌خمینی، پیروی از فرمان ایشان را واجب شرعی شمرد و برای تلاش مضاعف در ارشاد جوانان حوزه و دانشگاه اعلام آمادگی کرد <ref>همان، ۶/۳۳۹.</ref>
+اختلاف نظر با دیگر نهادها: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دو نوع دیدگاه و تفکر درباره مسائل کلان اقتصادی همچون مالکیت‌های بزرگ، اداره مراکز مهم اقتصادی، عدالت اجتماعی و میزان اختیارات و مداخله دولت در اقتصاد به وجود آمد <ref>همان، ۲/۴۴۲ ـ ۴۴۶.</ref> جامعه مدرسین و جامعه روحانیت مبارز تهران، به عنوان نمایندگان حوزه علمیه و مجموعه موسوم به جناح راست که شورای نگهبان را نیز در اختیار داشت، بر اساس مبانی فقهیِ فردمحور، خواستار عدم دخالت گسترده دولت در اقتصاد، عدم کنترل تجارت خارجی و داخلی و دفاع از مالکیت خصوصی بودند <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم تحولات حوزه علمیه قم ۲۲۳ ـ ۲۲۴؛ فوزی، ۲/۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref> خط مشی دولت میرحسین موسوی و مجمع روحانیون مبارز که در سال ۱۳۶۷ از جامعه روحانیت مبارز جدا شد و به طور کلی جناح موسوم به چپ، در برابر این دیدگاه قرار داشت <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم ۲۲۴.</ref> این جناح بر اساس مبانی فقهی جمع‌محور، از مداخله همه‌جانبه دولت در اقتصاد، ملی‌کردن تجارت خارجی، محدودکردن مالکیت خصوصی و کنترل سرمایه‌داران دفاع می‌کرد و سیاست‌ها و برنامه‌های خود را با توجه به جهت‌گیری‌های قانون اساسی، حمایت امام‌خمینی و شرایط جنگی کشور به پیش می‌برد <ref>فوزی، ۲/۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref>
+این دو نوع نگاه و تفکر از اوایل پیروزی انقلاب، اختلاف و تضاد خود را در لوایح و قوانین مهمی چون تقسیم اراضی و گرفتن مازاد زمین‌های <ref>به‌ خصوص بایر، بند ج) مالکان بزرگ و واگذارکردن آن به کشاورزان بدون زمین <ref>← مقاله هیئت‌های هفت‌نفره)، قانون کار، تعاونی‌ها، انحصار تجارت خارجی در دست دولت و مبارزه با احتکار و گران‌فروشی نشان داد <ref>همان.</ref> شورای نگهبان، جامعه مدرسین و برخی از مراجع تقلید، مبنای مخالفت خود با این لوایح و مقررات را احکام و قوانین اولیه اسلام قرار می‌دادند و مجلس شورای اسلامی و دولت، با توجه به مجموعه احکام اسلام اعم از اولیه، ثانویه و احکام حکومتی مبتنی بر ولایت فقیه و در نظر گرفتن مصالح و مقتضیات زمان و مسائل کشور، اقدام به تصویب و اجرای آن می‌کردند <ref>← صالح، ۲/۲۶۴ ـ ۲۸۵؛ فوزی، ۲/۱۲۹ ـ ۱۳۴.</ref> امام‌خمینی با صدور برخی احکام و فتاوا و طرح دیدگاه‌های خود در زمینه مسائل حکومتی، ضمن از میان‌برداشتن موانع نظری، به تقویت دولت و مبانی نظری دیدگاه آن پرداخت <ref>فوزی، ۲/۱۰۹.</ref> بعضی از بیانات و فتاوای امام‌خمینی دراین‌باره چنین است: ۱. تعدیل مالکیت در اسلام <ref>۲۱/۴۴۴)؛ ۲. تعزیرات حکومتی <ref>← مقاله تعزیرات)؛ ۳. اختیارات گسترده دولت <ref>۲۰/۴۳۵) که در ادامه به طرح صریح ولایت مطلقه فقیه از سوی ایشان انجامید <ref>۲۰/۴۵۱ ـ ۴۵۲)؛ ۴. تذکر به شورای نگهبان برای در نظر گرفتن مصالح کشور و شرایط زمان و مکان در اجتهاد و عدم طرح مباحث طلبگی و نظری که نتیجه‌ای جز ناکارآمد نشان‌دادن دین اسلام و به بن‌بست کشاندن کشور ندارد <ref>۲۱/۲۱۷ ـ ۲۱۸.</ref>
+در سال ۱۳۶۲ معضل گرانی، سبب حمله شدید به دولت گردید. در همان سال دو تن از کارشناسان اقتصادی جامعه مدرسین، نامه‌ای برای نمایندگان مجلس ارسال کردند و در آن از موارد اختلاف فراوان با دولت ازجمله مشروع‌نبودن مالیات‌گرفتن، سخن به میان آمد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۶۲ و ۳۷۵)، امام‌خمینی در ۲۶ آذر ۱۳۶۲حمله به دولت را نقشه‌ای برنامه‌ریزی‌شده برای تضعیف این نهاد و نهادهای دیگر و در نهایت نظام اسلامی برشمرد و در بخش دیگری از سخنان خود با توجه به نامه مذکور، جایزنبودن مالیات‌گرفتن را نشانه ناآگاهی و تأثیرپذیری برخی از علما دانست <ref>۱۸/۲۵۴ ـ ۲۵۵.</ref> جامعه مدرسین این نامه را حاوی نظر شخصی نویسندگان آن دانست <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۷۷.</ref>
+امام‌خمینی در کنار حمایت از دولت، تذکرات و نقدهایی هم به عملکرد دولت و مجلس داشت. ایشان در چهارم بهمن ۱۳۶۱ از آنان خواست تحت تأثیر مکاتب سرمایه‌داری وکمونیستی قرار نگیرند و در صدد تصویب قوانین اسلامی و مورد تأیید شورای نگهبان برآیند؛ ایشان رفت و برگشت مکرر مصوبات میان مجلس و شورای نگهبان را موجب ایجاد شبهه و بدبینی مردم به مجلس دانست و از دولت نیز خواست در مسیر مردم حرکت کند و به اقشار مختلف مردم اعم از بازاری و غیره توجه کند و با وضع مالیات‌های بدون وجه، ایجاد نارضایتی نکند <ref>۱۷/۲۴۸ ـ ۲۵۰.</ref> امام‌خمینی همچنین در شهریور ۱۳۶۳ ضمن انتقاد از انحصارگرایی دولت، خواهان شریک‌کردن بازار در امور اقتصادی و برخورداری مردم از آزادی در امر تجارت و صنعت همراه با نظارت دولت شد <ref>۱۹/۳۵.</ref>
+در ماه‌های پایانی سال ۱۳۶۳ که با وجود معضلات فراوان اقتصادی همچون گرانی، کاهش محصولات کشاورزی، بحران مسکن و اختلال و کاهش صادرات، با مخالفان دولت برخورد تند می‌شد، جامعه مدرسین طی نامه‌ای به امام‌خمینی برخی کاستی‌ها و نارسایی را متذکر شد و آمادگی خود را برای ارائه طرح و راهکار عملی اعلام کرد. با استقبال امام‌خمینی جامعه مدرسین به واسطه یوسف صانعی طرح خود را به صورت محرمانه برای امام‌خمینی فرستاد؛ اما پس از فاش‌شدن این نامه محرمانه در مجلس، فضای سنگینی علیه جامعه مدرسین و دیگر منتقدان دولت پدید آمد. امام‌خمینی در پیامی شفاهی خطاب به جامعه مدرسین، جامعه روحانیت مبارز تهران، بازاریان متدین و حزب جمهوری اسلامی که محمدرضا توسلی آن را ابلاغ کرد، تضعیف دولت را به ضرر اسلام دانست و تغییر آن را غیر ممکن شمرد و خواهان تقویت همکاری با دولت گردید. جامعه مدرسین ضمن قدردانی از عنایت امام‌خمینی به جامعه، در نامه‌ای خطاب به ایشان اظهار کرد جامعه مدرسین هیچ‌گاه در صدد تضعیف یا تغییر دولت مورد تأیید ایشان نبوده، تنها به جهت نگرانی از رویگردانی مردم از روحانیت و انقلاب و اسلام، به برخی عملکردها انتقاد کرده است <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۳۸۹ ـ ۳۹۲.</ref>
+امام‌خمینی در دیدار با اعضای جامعه مدرسین در تاریخ نهم تیر ۱۳۶۴، با تأکید بر حفظ وحدت و تحت تأثیر افراد مغرض قرارنگرفتن، اختلافات موجود میان جامعه مدرسین و دولت یا مجلس را موجب شکست دانست و هدایت، خیرخواهی و پشتیبانی جامعه مدرسین از گزینه‌های موجود در دولت و مجلس را خواستار شد. ایشان حفظ بی‌طرفی جامعه مدرسین در مناقشات سیاسی را لازم شمرد و بر عدم غفلت از درس و فقه و بر اشتغال دایم گروهی از اعضای جامعه به این مهم تأکید کرد <ref>۱۹/۳۰۲ ـ ۳۰۵.</ref>
+پس از انتخابات چهارمین دوره ریاست‌جمهوری و به هنگام معرفی مجدد میرحسین موسوی برای نخست‌وزیری به مجلس شورای اسلامی، باوجود تأیید امام‌خمینی این انتخاب با مخالفت جامعه مدرسین و جناح راست همراه بود <ref>محتشمی‌پور، ۲۸ ـ ۳۰؛ هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۲۲۳ ـ ۲۲۵) <ref>← مقاله موسوی، میرحسین.</ref>
+به دنبال تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، به فرمان امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ <ref>← مقاله مجمع تشخیص مصلحت نظام) و اوج‌گیری اختلافات و انشعاب در میان جامعه روحانیت، جامعه مدرسین طی نامه‌ای به امام‌خمینی دغدغه خود را درباره مجمع تشخیص مصلحت و تضعیف شورای نگهبان، انشعاب در میان روحانیت و کنارزدن روحانیت با طرح شعار اسلام امریکایی، به اطلاع ایشان رساند. این نامه که با ادبیات و لحن خاصی نوشته شده بود، انعکاس نامناسبی پیدا کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۱۴.</ref> هم‌زمانی این نامه با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ <ref>← مقاله قطعنامه ۵۹۸) و انتخابات مجلس شورای اسلامی و احتمال ابطال انتخابات برخی حوزه‌ها که با دخالت امام‌خمینی رفع اختلاف شد، حساسیت فوق‌العاده این نامه وگمانه‌زنی درباره آن و نیز انتشار وسیع شب‌نامه‌هایی علیه جامعه مدرسین را موجب گردید. در یکی از شب‌نامه‌ها آمده بود که امام‌خمینی این نامه را مشابه مطالب و دیدگاه‌های نهضت آزادی و مزین به فحش شمرده است <ref>همان، ۲/۴۱۹.</ref> جامعه مدرسین طی نامه‌ای از امام‌خمینی به جهت تکدر خاطر ایشان، عذرخواهی کرد <ref>همان، ۲/۴۲۳ ـ ۴۲۴.</ref>
+امام‌خمینی در سوم تیر ۱۳۶۷ با نامه‌ای به جامعه مدرسین، نیت آنان را برای دفاع از اسلام و خدمت به محرومان، غیر قابل تردید دانست و درباره اتخاذ مواضعی که جامعه را مدافع فئودال‌ها و سرمایه‌داران نشان می‌داد، هشدار داد. ایشان در عین حال، متهم‌کردن جامعه مدرسین به طرفداری از اسلام امریکایی را ناروا دانست و آن را ناشی از مارکسیستی‌دانستن اسلامِ برخی نیروهای انقلاب در حوزه و دانشگاه، از سوی جامعه مدرسین شمرد و هر دو فکر و ایده را دو برداشت از اسلام خواند. ایشان از اعضای جامعه مدرسین خواست مراقب اظهار نظرهای فردی خود و همچنین افراد وابسته به گروه‌ها و جریاناتی باشند که به نام جامعه مدرسین، مقاصد خود را اجرا می‌کنند و اگر برخی از اعضای جامعه می‌خواهند کار حزبی بکنند، باید میان حزب و جامعه مدرسین، یکی را انتخاب کنند <ref>۲۱/۶۸۲ ـ ۶۸۵.</ref> افزون بر این، امام‌خمینی به دلیل ضرورت حفظ وحدت در شرایط جنگ و دوری جبهه‌ها از مناقشات سیاسی، دستور منع توزیع روزنامه رسالت در جبهه را صادر کرد <ref>خرازی.</ref> نامه امام‌خمینی به‌ویژه بخش مربوط به وابستگی برخی از اعضای جامعه مدرسین به گروه‌ها، در جلسات جامعه بحث و بررسی شد و برخی از اعضا، کلام امام‌خمینی را ازجمله ناظر به این موضوعات دانستند: ۱. روزنامه رسالت و مقالات احمد آذری قمی در مخالفت با دولت با این تصور که روزنامه مذکور زیر نظر جامعه اداره می‌شود؛ ۲. حضور تأثیرگذار مسئول فرهنگستان علوم اسلامی؛ ۳. نقش سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (جریان راست در اداره جامعه مدرسین به واسطه حسین راستی کاشانی) <ref>← مقاله سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی)؛ ۴. ارتباط ابوالقاسم خزعلی با انجمن حجتیه. این اعضا معتقد بودند نظر امام‌خمینی بر قطع ارتباط جامعه با این گروه‌ها و روزنامه رسالت است؛ اما برخی دیگر این نظر را رد کردند و ارتباط این افراد با سازمان‌های یادشده را با تأیید امام‌خمینی دانستند و معتقد بودند ایشان روزنامه رسالت را تأیید و دستور ارسال آن به جبهه‌ها را صادر کرده است. در جمع‌بندی نهایی این جلسه، مقرر شد اعلام شود جامعه مدرسین با هیچ گروه و حزبی، ارتباط تشکیلاتی ندارد و ارتباط تک‌تک اعضا با برخی روزنامه‌ها و گروه‌ها، شخصی و با مسئولیت خود آنان است <ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۲/۴۳۲ ـ ۴۳۴.</ref> در همین زمینه آذری قمی طی نامه‌ای به امام‌خمینی، در خصوص ادامه همکاری خود با جامعه مدرسین و روزنامه رسالت کسب تکلیف کرد <ref>همان، ۲/۴۳۵ ـ ۴۳۶)؛ امام‌خمینی ضمن ابراز علاقه و تأیید سوابق علمی و دینی وی <ref>← مقاله آذری قمی، احمد)، تشخیص مصلحت را بر عهده جامعه مدرسین و خود ایشان واگذار کرد <ref>۲۱/۱۴۱.</ref>
+چندی بعد، امام‌خمینی در پیام منشور روحانیت، خطاب به روحانیان، مراجع، مدرسان و طلاب، ضمن نکوهش روحانیان متحجر، وابسته و مقدس‌نمای حوزه که مروج اسلام امریکایی‌اند و علیه انقلاب و اسلام ناب محمدی فعالیت می‌‌کنند، اظهار امیدواری کرد اختلاف اصولی میان طلاب انقلابی و جامعه مدرسین نباشد. ایشان ضمن یادآوری مبارزات جامعه مدرسین در دوران نهضت و پشتیبانی آنان از جبهه‌ها و رزمندگان، آنان را ستون محکم انقلاب در حوزه‌های علمیه نامید و شکست جامعه مدرسین و هر جناح از روحانیان انقلابی را موجب حاکمیت غیر روحانیان یا روحانیان وابسته به استکبار بر حوزه برشمرد. از نظر ایشان اختلاف و جبهه‌بندی میان نیروهای انقلاب، به هر شکلی که باشد کوبنده و مایه سوء استفاده دشمن خواهد بود. ایشان همچنین در این پیام با فراخواندن روحانیان طرفدار اسلام ناب محمدی و انقلاب به تحرک برای حل مسائل و اختلافات میان خود، از جامعه مدرسین خواست، طلاب انقلابی و زجرکشیده را از خود بداند و با آنان مشورت کند و از دیدگاه آنان بهره گیرد؛ چنان‌که از طلاب هم خواست، مدرسان طرفدار انقلاب را محترم بشمرند <ref>۲۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref>
+امام‌خمینی همچنین در انتخابات حوزه علمیه قم در اردیبهشت ۱۳۶۸، با دفاع از عملکرد جامعه مدرسین و تشویق طلاب جوان در اقبال به آن، بیان کرد رویگردانی از جامعه مدرسین گرفتاری به مروجان اسلام امریکایی را در پی خواهد داشت. ایشان همچنین بار دیگر با درخواست از جامعه مدرسین و طلاب انقلابی برای هماهنگ عمل کردن در امور انقلاب و تلاش برای رسیدن به نقطه وحدت، هشدار داد در غیر این ‌صورت هر دو شکننده خواهند بود <ref>۲۱/۳۶۷.</ref>
+==پانویس==
+{{پانویس}}
 ==منابع==
 {{منابع}}
-* اطلاعات، روزنامه، ۲۵/۲/۱۳۵۹.
-* ۳۰/۴/۱۳۵۹ و ۴/۲/۱۳۶۳ش.
 * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
-* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۲/۱۳۶۷ و ۱۹/۳/۱۳۶۸ش.
+* جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.
-* جوانمرد، سیداحسان، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
+* خرازی، سیدصادق مصاحبه، پایگاه اطلاع‌رسانی بولتن نیوز، کد خبر: ۱۶۹۴۵۷، ۱۲/۵/۱۳۶۷ش.
-* روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
+* خزعلی، ابوالقاسم، خاطرات آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی، به کوشش حمید کرمی‌پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
-* سلیمی بنی، صادق و آیت مظفری، جامعه روحانیت مبارز، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
+* دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
-* سلیمی بنی، صادق و آیت مظفری، مجمع روحانیون مبارز، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
+* سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ب‍ه ‌ک‍وش‍ش‌ م‍ج‍ت‍بی‌ اح‍م‍دی‌ و دیگ‍ران‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
-* شادلو، عباس، تکثرگرایی در جریان اسلامی (ناگفته‌های تاریخی از علل پیدایش جریان راست و چپ مذهبی ۱۳۸۰ ـ ۱۳۶۰.)، تهران، وزرا، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
+* شیرخانی، علی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* شعبانی، علی، تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات آیت‌الله شهید بهشتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
 * صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
-* عمید زنجانی، عباسعلی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین و پژوهش حاجی‌بیگی کندری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
+* طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
-* کردی، علی، جامعه روحانیت مبارز تهران از شکل‌گیری تا انشعاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
+* فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* کردی، علی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
+* مبرقعی، سیدمرتضی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ب‍ه ‌ک‍وش‍ش‌ م‍ج‍ت‍بی‌ اح‍م‍دی‌ و دیگ‍ران‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
-* کیهان، روزنامه، ۲۶/۱۲/۱۳۵۸ش.
 * محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، چندصدایی در جامعه و روحانیت، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
 * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
-* مطهری، مرتضی، نامه‌ها و ناگفته‌ها، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
+* مسعودی خمینی، علی‌اکبر، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، تدوین جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
-* منتظری، حسینعلی، خاطرات آیت‌الله منتظری، قم، بی‌نا، ۱۳۷۹ش.
+* منتظری، حسینعلی، بخشی از خاطرات، قم، بی‌نا، ۱۳۷۹ش.
-* موحدی ساوجی، علی، خاطرات حجت‌الاسلام موحدی ساوجی، تدوین عباس پناهی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
 * موسوی تبریزی، سیدحسین، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* مهدوی کنی، محمدرضا، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، تدوین غلامرضا خواجه‌سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
+* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۲، آرامش و چالش، به کوشش مهدی هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
-* ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ج۱، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
-* ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ج۲، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* نعمتی زرگران، مرتضی، شهید دکتر محمدجواد باهنر، مبارزات، مواضع و دیدگاه‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* نیکبخت، رحیم، زندگی و مبارزات آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
-* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، روزهای پایداری، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
-* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه‌ و خاطرات‌، سال ۱۳۶۰‌، عبور از بحران‌، به اهتمام یاسر هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف‌ انقلاب، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
 * هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، به کوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
-* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۴، امید و دلواپسی، به اهتمام سارا لاهوتی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
+* هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
-* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ ـ ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
+* هاشمی رفسنجانی، اکبر، خاطرات، مجله یاد، شماره، ۳۳ ـ ۳۴، ۱۳۷۳ش.
-* هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
+* یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
 {{پایان}}
 ==پیوند به بیرون==
-زهره رضایی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص ...
+* محمدحسن روزبه، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص...