سیدجواد علم‌الهدی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی امام خمینی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
علم‌الهدی، سید جواد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۱۰ ش در مشهد در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سید علی علم‌الهدی و جدش حجت‌الاسلام سید حسین مشهور به علم‌الهدی از روحانیان مشهد و منتسب به سادات شهیدی خراسان بودند (شریف رازی، ج ۴، ۶۸۵) که نسبشان به میرزا مهدی خراسانی معروف به شهید رابع (انصاری، ۳۶۲) و از شاگردان علامه آقا باقر بهبهانی می‌رسد. سید جواد علم‌الهدی مقدمات و ادبیات را در حوزه علمیه مشهد و نزد محمدتقی ادیب نیشابوری و محقق نوغانی خواند و آنگاه در درس سطح میرزا احمد مدرس یزدی شرکت کرد (شریف رازی، ج ۴، ۶۸۵). در علم کلام هم از شاگردان پدرش بود (انصاری، ۳۶۲). او در شهریور ۱۳۲۵ همراه با برادر بزرگش سید محمد راهی قم شد و در حوزه علمیه قم به تکمیل تحصیلات حوزوی پرداخت. همراه با سید مصطفی خمینی، درس کفایه‌الاصول را نزد آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی آموخت. سپس در درس کفایه، رسایل و مکاسب سید محمدباقر سلطانی طباطبایی حاضر شد و در سال ۱۳۲۹ ش پس از قبولی در آزمون کفایه، وارد درس خارج فقه و اصول شد و مدت ده سال در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و آن درس را تقریر کرد («بررسی شخصیت آیت...»، ۱۰-۱۱). از ۱۳۳۱ ش وارد درس خارج فقه امام خمینی (از آغاز درس طهارت) در مسجد محمدیه شد و به استفاده از محضر ایشان پرداخت و این درس را که هفت سال طول کشید، تقریر کرد. پس از انتقال درس امام خمینی به مسجد سلماسی، به استفاده از آن درس ادامه داد و با آغاز درس خارج مکاسب، در آن درس نیز حاضر شد که تا تبعید ایشان به خارج از کشور تداوم داشت («نگاهی به حوزه‌های...»، ۴). علاوه بر درس خارج فقه، در درس خارج اصول امام خمینی نیز حضور می‌یافت و در مجموع ۱۲ سال از محضر درس ایشان استفاده کرد («بررسی شخصیت آیت...»، ۱۰-۱۱).
علم‌الهدی، سیدجواد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی. او در سال ۱۳۱۰ ش در مشهد در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سیدعلی علم‌الهدی و جدش حجت‌الاسلام سیدحسین مشهور به علم‌الهدی از روحانیان مشهد و منتسب به سادات شهیدی خراسان بودند <ref>شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵</ref> که نسبشان به میرزا مهدی خراسانی معروف به شهید رابع <ref>انصاری، ص۳۶۲</ref> و از شاگردان علامه آقا باقر بهبهانی می‌رسد. سیدجواد علم‌الهدی مقدمات و ادبیات را در حوزه علمیه مشهد و نزد محمدتقی ادیب نیشابوری و محقق نوغانی خواند و آنگاه در درس سطح میرزا احمد مدرس یزدی شرکت کرد <ref>شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵</ref>. در علم کلام هم از شاگردان پدرش بود <ref>انصاری، ص۳۶۲</ref>. او در شهریور ۱۳۲۵ همراه با برادر بزرگش سیدمحمد راهی قم شد و در حوزه علمیه قم به تکمیل تحصیلات حوزوی پرداخت. همراه با سیدمصطفی خمینی، درس کفایه‌الاصول را نزد آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی آموخت. سپس در درس کفایه، رسایل و مکاسب سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی حاضر شد و در سال ۱۳۲۹ ش پس از قبولی در آزمون کفایه، وارد درس خارج فقه و اصول شد و مدت ده سال در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و آن درس را تقریر کرد <ref>«بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۰-۱۱</ref>. از ۱۳۳۱ ش وارد درس خارج فقه امام‌خمینی (از آغاز درس طهارت) در مسجد محمدیه شد و به استفاده از محضر ایشان پرداخت و این درس را که هفت سال طول کشید، تقریر کرد. پس از انتقال درس امام‌خمینی به مسجد سلماسی، به استفاده از آن درس ادامه داد و با آغاز درس خارج مکاسب، در آن درس نیز حاضر شد که تا تبعید ایشان به خارج از کشور تداوم داشت <ref>«نگاهی به حوزه‌های...»، ص۴</ref>. علاوه بر درس خارج فقه، در درس خارج اصول امام‌خمینی نیز حضور می‌یافت و در مجموع ۱۲ سال از محضر درس ایشان استفاده کرد <ref>«بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۰-۱۱</ref>. علم‌الهدی درباره جدیت امام‌خمینی در درس می‌گوید: «جلسات درس امام به‌طور دقیق، جدی و منظم حتی در روزهای بارانی و برفی تشکیل می‌شد و ایشان سر ساعت حضور داشتند. حتی به خاطر دارم که سه روز عارضه تب داشتند و برای درس فقه که در مسجد سلماسی نزدیک منزلشان بود نتوانستند تشریف بیاورند؛ پیغام دادند که منزل بیایید. باز هم درس تعطیل نشد؛ با اینکه کنار کرسی لحاف روی پاهایشان کشیده بودند درس را مانند روزهای دیگر ادامه دادند» <ref>سلسله موی دوست، ص۱۵۵-۱۵۶</ref>. او درباره تأکید امام‌خمینی بر اصول اخلاقی می‌گوید: «در آخر روزهای قبل از تعطیلی درس و به هر مناسبتی، امام بیاناتی می‌فرمودند. از جمله در سه ماه رجب، شعبان و رمضان تشریح جملاتی از مناجات شعبانیه و بعضی ادعیه داشتند. ترغیب طلاب به ادعیه و اذکار، سعی در آنکه هیچ‌گاه وقت محصل تلف نشود و نیز قدر معنویت اوقات خاص برای قُرب به مقام ربوبی را تأکید می‌کردند» <ref>همان، ص۱۵۶</ref>. علم‌الهدی درباره برخورد امام‌خمینی با اشکال‌های مطرح‌شده توسط شاگردان می‌گوید: «در طول یازده سال که صبح و عصر افتخار تشرف خدمت استاد در درس فقه و اصول را داشتم، ملکات قدسیه او را در فراست شناخت سؤال‌کنندگان در درس بسیار عالی می‌دیدم. اولاً سؤالِ سؤال‌کننده اگر مربوط به درس بود با کمال عنایت بعد از استماع تمام سؤال یا اشکال به توضیح مبنای خودشان در فقه یا اصول مبادرت می‌ورزیدند و تا شاگرد خوب مطلب را نگرفته بود، اصرار بر ادامه مبنا و توضیح داشتند؛ اما چنانچه احساس می‌فرمودند سؤال، بعد از فهم مبنای استاد، دارای ایراد و اشکال است؛ با لبخندی شیرین می‌فرمودند مطالعه نکردی یا هنوز اشکال زود است؛ و امّا اگر سؤال مربوط به دیگرانی بود که گوینده حامل نظر دیگران بود، بلافاصله می‌فرمودند این حرف از شما نیست، سخن را هر کس گفته است، خود او بیاید و دیگر آنکه اگر کسی به‌طور مزاح و خارج از موضوع یا به‌صورت اتلاف وقت استاد می‌خواست مطالبی را ادامه دهد، استاد به او نگاه نمی‌کردند و به سؤال یا جواب فرد دیگری از حضار توجه می‌کردند و به‌گونه‌ای وانمود می‌شد که حضور ایشان جای مطایبه و حرف‌های بی‌مورد نیست؛ حتی اگر کسی از فلسفه سؤال می‌کرد و استاد با نگاه جذاب احساس می‌کردند که او مبانی فلسفه را ندیده است، می‌فرمودند این سخنان به شما مربوط نیست» <ref>صحیفه دل، ج۱، ص۱۰۷</ref>. سیدجواد علم‌الهدی هم‌زمان با حضور در درس‌های امام‌خمینی، در درس خارج فقه آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی نیز شرکت می‌کرد و پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، مستمراً به استفاده از آن درس پرداخت و در مجموع نه سال در درس آیت‌الله گلپایگانی شرکت داشت و آن درس را نیز تقریر کرد <ref>همان، ص۱۱</ref>. مدتی هم در درس آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد حضور یافت <ref>شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵</ref>. او از آیات امام‌خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی، سیداحمد موسوی خوانساری، سیدابوالقاسم موسوی خویی و سیدمحسن طباطبایی حکیم اجازاتی در امور شرعیه دریافت کرده بود <ref>همان</ref>. او در دوران تحصیل در قم از دوستان نزدیک سیدمحمدرضا سعیدی بود و اغلب درس‌ها را با او مباحثه می‌کرد <ref>همان</ref>. شهید سعیدی در بازجویی در ساواک، از او به‌عنوان یکی از دوستان خود نام برده بود <ref>یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب اول، ص۳۷</ref>. سیدجواد علم‌الهدی در اوایل سال ۱۳۴۲ ش از سوی امام‌خمینی مأمور شد نامه‌های ایشان را به علمای خراسان و سیستان ابلاغ کند. به همین منظور تعداد ده نامه از امام‌خمینی خطاب به علمای خراسان و زاهدان را به آن مناطق بود و در مشهد، تربت، فردوس، بیرجند و زاهدان، نامه‌های فوق را تقدیم علمای آن شهرها کرد <ref>صحیفه دل، ج۱، ص۱۰۲</ref>. او در ۸ مهر ۱۳۴۲ همراه با جمعی از علما، مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم، در نامه‌ای به هیئت دولت، با اشاره به دستگیری امام‌خمینی، ضمن اعتراض به آن اقدام، خواستار آزادی ایشان و دیگر روحانیان شدند <ref>اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۶</ref>. در فروردین ۱۳۴۳ و پس از بازگشت امام‌خمینی به قم، مراجع تقلید (آیات امام‌خمینی، شریعتمداری و سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی) نمایندگانی را برای سرپرستی طلاب مناطق مختلف در قم تعیین کردند که سیدجواد علم‌الهدی همراه با علی‌اصغر مروارید، به‌عنوان سرپرست طلاب مشهدی در حوزه علمیه قم تعیین شد <ref>آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۳۵</ref>. علم‌الهدی پس از ورود امام‌خمینی به نجف اشرف (۲۳ مهر ۱۳۴۴)، همراه با ده‌ها نفر از مدرسان و محصلان حوزه علمیه قم با ارسال تلگرافی به امام‌خمینی، خوشحالی خود را از حضور ایشان در آن شهر ابراز کردند و ضمن تأکید بر پیروی از «منویات مقدس آن قائد عظیم‌الشأن»، بار دیگر بر ضرورت بازگرداندن امام‌خمینی به کشور تأکید نمودند تا بدین‌وسیله، «مردم ایران از نعمت رهبری‌های ارزنده آن زعیم عالی‌قدر که موجب تأمین مصالح اسلام و مسلمین است، بهره‌مند گردند» <ref>دوانی، ج۵، ص۱۵۸-۱۶۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۷۲-۱۷۴</ref>. وی علاوه بر سفر به شهرهای مختلف ازجمله تهران به ایراد سخنرانی می‌پرداخت و سخنرانی‌هایش با استقبال مردم مواجه می‌شد <ref>شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵</ref>. فعالیت‌های سیاسی او باعث شد تحت نظر و فشار مأموران حکومت پهلوی قرار گیرد؛ مأموران ساواک او را در سال ۱۳۴۸ ش در قم دستگیر و تهدید کردند که در صورت عدم ترک آن شهر، تبعید خواهد شد. براثر این تهدیدها، فضای فعالیت برای او در قم محدود شده بود، بنابراین وقتی با دعوت جمعی از متدینان تهران برای عزیمت به آن شهر مواجه شد، با پذیرش آن دعوت راهی تهران شد <ref>«بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۱</ref> و به اقامه نماز در مسجد صاحب‌الزمان در میدان خراسان تهران پرداخت <ref>شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵</ref>. او سپس با کمک جمعی از متدینان، حوزه علمیه قائم را در جوار آن مسجد بنیان نهاد <ref>«بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۱</ref>. علم‌الهدی پس از درگذشت سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶، همراه با جمعی از علمای برجسته تهران، اعلامیه‌ای مبنی بر برگزاری مجلس ختمی در مسجد جامع بازار تهران صادر کردند و مردم را به شرکت در مجلس ختم او در مسجد جامع بازار تهران فراخواندند <ref>آیت‌الله حاج سید...، ص۳۶۷؛ دوانی، ج۶، ص۵۲۰؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ص۵۱۶؛ «اسناد»، ص۱۹۸</ref>. در پاییز ۱۳۵۷ ش نیز همراه با جمعی از علمای جنوب تهران، با ارسال تلگرافی به امام‌خمینی، نگرانی خود را از وضعیت ایشان در آن کشور ابراز کردند <ref>«فرانسه ـ پاریس...»، ص۲</ref>. او سپس به فرانسه رفت و شش روز در آنجا در خدمت امام‌خمینی بود <ref>صحیفه دل، ج۱، ص۹۹</ref>. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به فعالیت در کمیته انقلاب اسلامی واقع در میدان شهدا پرداخت و آنگاه به تدریس در حوزه علمیه قائم و اداره آن حوزه ادامه داد و سال‌هاست که به تدریس دروس خارج فقه و اصول و اخلاق می‌پردازد. وی هم‌اکنون از مراجع صاحب رساله عملیه است. تألیفات او عبارت است از: رساله الاحکام، حج تجلی‌گاه توحید، تحکیم المبانی (دوره اصول فقه در سه جلد)، عقاید اسلامی در مذهب شیعه، شناخت صهیونیزم بین‌الملل، ما هی الدنیا؟، الاستغفار فی الاثر، النظر المختار فی الجبر و الاختیار، درس‌هایی از علوم قرآن، الصیونیه العالمیه، الآثار الباقیه (تقریرات درس صلاه آیت‌الله بروجردی). آثار غیر چاپی وی هم عبارت است از: تقریرات بحث خمس و قضای آیت‌الله بروجردی، تقریرات بحث فقه (طهارت) امام‌خمینی و تقریرات بحث اصول امام‌خمینی. سیدعبدالجواد علم‌الهدی در ۳۰ مرداد ۱۳۹۹ در تهران درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط محمد امامی کاشانی در تهران و شیخ مصطفی اشرفی در مشهد، در دارالزهد حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد <ref>انصاری، ص۳۶۳</ref>.
علم‌الهدی درباره جدیت امام خمینی در درس می‌گوید: «جلسات درس امام به‌طور دقیق، جدی و منظم حتی در روزهای بارانی و برفی‎ ‏تشکیل می‌شد و ایشان سر ساعت حضور داشتند. حتی به خاطر دارم که سه روز‎ ‏عارضه تب داشتند و برای درس فقه که در مسجد سلماسی نزدیک منزلشان بود‎ ‏نتوانستند تشریف بیاورند؛ پیغام دادند که منزل بیایید. باز هم درس تعطیل نشد؛ با‎ ‏اینکه کنار کرسی لحاف روی پاهایشان کشیده بودند درس را مانند روزهای دیگر ادامه دادند‏» (سلسله موی دوست، ۱۵۵-۱۵۶). او درباره تأکید امام خمینی بر اصول اخلاقی می‌گوید: «در آخر روزهای قبل از تعطیلی درس و به هر مناسبتی، امام بیاناتی می‌فرمودند. از‎ ‏جمله در سه ماه رجب، شعبان و رمضان تشریح جملاتی از مناجات شعبانیه و‎ ‏بعضی ادعیه داشتند. ترغیب طلاب به ادعیه و اذکار، سعی در آنکه هیچ‌گاه وقت‎ ‏محصل تلف نشود و نیز قدر معنویت اوقات خاص برای قُرب به مقام ربوبی را‎ ‏تأکید می‌کردند» (همان، ۱۵۶). علم‌الهدی درباره برخورد امام خمینی با اشکال‌های مطرح‌شده توسط شاگردان می‌گوید: «در طول یازده سال که صبح و عصر افتخار تشرف خدمت استاد در‎ ‏درس فقه و اصول را داشتم، ملکات قدسیه او را در فراست شناخت سؤال‌کنندگان در درس بسیار عالی می‌دیدم. اولاً سؤالِ سؤال‌کننده اگر مربوط‎ ‏به درس بود با کمال عنایت بعد از استماع تمام سؤال یا اشکال به توضیح‎ ‏مبنای خودشان در فقه یا اصول مبادرت می‌ورزیدند و تا شاگرد خوب‎ ‏مطلب را نگرفته بود، اصرار بر ادامه مبنا و توضیح داشتند؛ اما چنانچه‎ ‏احساس می‌فرمودند سؤال، بعد از فهم مبنای استاد، دارای ایراد و اشکال‎ ‏است؛ با لبخندی شیرین می‌فرمودند مطالعه نکردی یا هنوز اشکال زود‎ ‏است؛ و امّا اگر سؤال مربوط به دیگرانی بود که گوینده حامل نظر دیگران‎ ‏بود، بلافاصله می‌فرمودند این حرف از شما نیست، سخن را هر کس گفته‎ ‏است، خود او بیاید و دیگر آنکه اگر کسی به‌طور مزاح و خارج از‎ ‏موضوع یا به‌صورت اتلاف وقت استاد می‌خواست مطالبی را ادامه دهد،‎ ‏استاد به او نگاه نمی‌کردند و به سؤال یا جواب فرد دیگری از حضار‎ ‏توجه می‌کردند و به‌گونه‌ای وانمود می‌شد که حضور ایشان جای مطایبه‎ ‏و حرف‌های بی‌مورد نیست؛ حتی اگر کسی از فلسفه سؤال می‌کرد و استاد با‎ ‏نگاه جذاب احساس می‌کردند که او مبانی فلسفه را ندیده است،‎ ‏می‌فرمودند این سخنان به شما مربوط نیست» (صحیفه دل، ج ۱، ۱۰۷).
==پانویس==
سید جواد علم‌الهدی هم‌زمان با حضور در درس‌های امام خمینی، در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی نیز شرکت می‌کرد و پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، مستمراً به استفاده از آن درس پرداخت و در مجموع نه سال در درس آیت‌الله گلپایگانی شرکت داشت و آن درس را نیز تقریر کرد (همان، ۱۱). مدتی هم در درس آیت‌الله سید محمد محقق داماد حضور یافت (شریف رازی، ج ۴، ۶۸۵). او از آیات امام خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی، سید احمد موسوی خوانساری، سید ابوالقاسم موسوی خویی و سید محسن طباطبایی حکیم اجازاتی در امور شرعیه دریافت کرده بود (همان). او در دوران تحصیل در قم از دوستان نزدیک سید محمدرضا سعیدی بود و اغلب درس‌ها را با او مباحثه می‌کرد (همان). شهید سعیدی در بازجویی در ساواک، از او به‌عنوان یکی از دوستان خود نام برده بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب اول، ۳۷).
{{پانویس}}
سید جواد علم‌الهدی در اوایل سال ۱۳۴۲ ش از سوی امام خمینی مأمور شد نامه‌های ایشان را به علمای خراسان و سیستان ابلاغ کند. به همین منظور تعداد ده نامه از امام خمینی خطاب به علمای خراسان و زاهدان را به آن مناطق بود و در مشهد، تربت، فردوس، بیرجند و زاهدان، نامه‌های فوق را تقدیم علمای آن شهرها کرد (صحیفه دل، ج ۱، ۱۰۲). او در ۸ مهر ۱۳۴۲ همراه با جمعی از علما، مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم، در نامه‌ای به هیئت دولت، با اشاره به دستگیری امام خمینی، ضمن اعتراض به آن اقدام، خواستار آزادی ایشان و دیگر روحانیان شدند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۴ ـ ۱۰۶). در فروردین ۱۳۴۳ و پس از بازگشت امام خمینی به قم، مراجع تقلید (آیات امام خمینی، شریعتمداری و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی) نمایندگانی را برای سرپرستی طلاب مناطق مختلف در قم تعیین کردند که سید جواد علم‌الهدی همراه با علی‌اصغر مروارید، به‌عنوان سرپرست طلاب مشهدی در حوزه علمیه قم تعیین شد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۳۵).
== منابع ==
علم‌الهدی پس از ورود امام خمینی به نجف اشرف (۲۳ مهر ۱۳۴۴)، همراه با ده‌ها نفر از مدرسان و محصلان حوزه علمیه قم با ارسال تلگرافی به امام خمینی، خوشحالی خود را از حضور ایشان در آن شهر ابراز کردند و ضمن تأکید بر پیروی از «منویات مقدس آن قائد عظیم‌الشأن»، بار دیگر بر ضرورت بازگرداندن امام خمینی به کشور تأکید نمودند تا بدین‌وسیله، «مردم ایران از نعمت رهبری‌های ارزنده آن زعیم عالی‌قدر که موجب تأمین مصالح اسلام و مسلمین است، بهره‌مند گردند» (دوانی، ج ۵، ۱۵۸-۱۶۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۷۲ ـ ۱۷۴). وی علاوه بر سفر به شهرهای مختلف ازجمله تهران به ایراد سخنرانی می‌پرداخت و سخنرانی‌هایش با استقبال مردم مواجه می‌شد (شریف رازی، ج ۴، ۶۸۵). فعالیت‌های سیاسی او باعث شد تحت نظر و فشار مأموران حکومت پهلوی قرار گیرد؛ مأموران ساواک او را در سال ۱۳۴۸ ش در قم دستگیر و تهدید کردند که در صورت عدم ترک آن شهر، تبعید خواهد شد. براثر این تهدیدها، فضای فعالیت برای او در قم محدود شده بود، بنابراین وقتی با دعوت جمعی از متدینان تهران برای عزیمت به آن شهر مواجه شد، با پذیرش آن دعوت راهی تهران شد («بررسی شخصیت آیت...»، ۱۱) و به اقامه نماز در مسجد صاحب‌الزمان در میدان خراسان تهران پرداخت (شریف رازی، ج ۴، ۶۸۵). او سپس با کمک جمعی از متدینان، حوزه علمیه قائم را در جوار آن مسجد بنیان نهاد («بررسی شخصیت آیت...»، ۱۱).
آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «اسناد» (۱۳۷۶)، ویژه‌نامه نشریه یاد، مهر؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: آیت‌الله سیدعبدالجواد علم‌الهدی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۸۴، مهر و آبان؛ «بررسی شخصیت آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی و ارتباط ایشان با حضرت امام در گفتگو با حضرت آیت‌الله سیدجواد علم‌الهدی: لطافت و خصوصیتی که در درس آیت‌الله بروجردی بود را در درس ایشان دیدم» (۱۳۹۲)، هفته نامه حریم امام، شماره ۹۵، ۱۲ آذر؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیداحمد علم‌الهدی (۱۳۸۶)، تدوین: تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۴، تهران، اسلامیه؛ صحیفه دل، مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام‌خمینی (س) (۱۳۷۸)، ج ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)؛ «فرانسه ـ پاریس، تلگرام روحانیت جنوب تهران به محضر مبارز زعیم عالی‌قدر جهان تشیع آیت‌الله‌العظمی خمینی» (۱۳۵۷)، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۷۵۱، چهاردهم آبان؛ «نگاهی به حوزه‌های علمیه تهران در گفتگو با آیت‌الله سیدعبدالجواد علم‌الهدی: باید در مسیر مورد رضایت امام عصر حرکت کنیم» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۴۶، ۱۳ آذر؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سیدمحمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
علم‌الهدی پس از درگذشت سید مصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶، همراه با جمعی از علمای برجسته تهران، اعلامیه‌ای مبنی بر برگزاری مجلس ختمی در مسجد جامع بازار تهران صادر کردند و مردم را به شرکت در مجلس ختم او در مسجد جامع بازار تهران فراخواندند (آیت‌الله حاج سید...، ۳۶۷؛ دوانی، ج ۶، ۵۲۰؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ۵۱۶؛ «اسناد»، ۱۹۸). در پاییز ۱۳۵۷ ش نیز همراه با جمعی از علمای جنوب تهران، با ارسال تلگرافی به امام خمینی، نگرانی خود را از وضعیت ایشان در آن کشور ابراز کردند («فرانسه ـ پاریس...»، ۲). او سپس به فرانسه رفت و شش روز در آنجا در خدمت امام خمینی بود (صحیفه دل، ج ۱، ۹۹). پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به فعالیت در کمیته انقلاب اسلامی واقع در میدان شهدا پرداخت و آنگاه به تدریس در حوزه علمیه قائم و اداره آن حوزه ادامه داد و سال‌هاست که به تدریس دروس خارج فقه و اصول و اخلاق می‌پردازد. وی هم‌اکنون از مراجع صاحب رساله عملیه است. تألیفات او عبارت است از: رساله الاحکام، حج تجلی‌گاه توحید، تحکیم المبانی (دوره اصول فقه در سه جلد)، عقاید اسلامی در مذهب شیعه، شناخت صهیونیزم بین‌الملل، ما هی الدنیا؟، الاستغفار فی الاثر، النظر المختار فی الجبر و الاختیار، درس‌هایی از علوم قرآن، الصیونیه العالمیه، الآثار الباقیه (تقریرات درس صلاه آیت‌الله بروجردی). آثار غیر چاپی وی هم عبارت است از: تقریرات بحث خمس و قضای آیت‌الله بروجردی، تقریرات بحث فقه (طهارت) امام خمینی و تقریرات بحث اصول امام خمینی.
سید عبدالجواد علم‌الهدی در ۳۰ مرداد ۱۳۹۹ در تهران درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط محمد امامی کاشانی در تهران و شیخ مصطفی اشرفی در مشهد، در دارالزهد حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد (انصاری، ۳۶۳).
منابع: آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «اسناد» (۱۳۷۶)، ویژه‌نامه نشریه یاد، مهر؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: آیت‌الله سید عبدالجواد علم‌الهدی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۸۴، مهر و آبان؛ «بررسی شخصیت آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی و ارتباط ایشان با حضرت امام در گفتگو با حضرت آیت‌الله سید جواد علم‌الهدی: لطافت و خصوصیتی که در درس آیت‌الله بروجردی بود را در درس ایشان دیدم» (۱۳۹۲)، هفته نامه حریم امام، شماره ۹۵، ۱۲ آذر؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید احمد علم‌الهدی (۱۳۸۶)، تدوین: تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۴، تهران، اسلامیه؛ صحیفه دل، مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام خمینی (س) (۱۳۷۸)، ج ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ «فرانسه ـ پاریس، تلگرام روحانیت جنوب تهران به محضر مبارز زعیم عالی‌قدر جهان تشیع آیت‌الله‌العظمی خمینی» (۱۳۵۷)، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۷۵۱، چهاردهم آبان؛ «نگاهی به حوزه‌های علمیه تهران در گفتگو با آیت‌الله سید عبدالجواد علم‌الهدی: باید در مسیر مورد رضایت امام عصر حرکت کنیم» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۴۶، ۱۳ آذر؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سید محمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.


[[رده:پروژه شاگردان3]]
[[رده:پروژه شاگردان3]]

نسخهٔ ‏۱۸ اسفند ۱۴۰۳، ساعت ۲۲:۳۳

علم‌الهدی، سیدجواد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی. او در سال ۱۳۱۰ ش در مشهد در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سیدعلی علم‌الهدی و جدش حجت‌الاسلام سیدحسین مشهور به علم‌الهدی از روحانیان مشهد و منتسب به سادات شهیدی خراسان بودند [۱] که نسبشان به میرزا مهدی خراسانی معروف به شهید رابع [۲] و از شاگردان علامه آقا باقر بهبهانی می‌رسد. سیدجواد علم‌الهدی مقدمات و ادبیات را در حوزه علمیه مشهد و نزد محمدتقی ادیب نیشابوری و محقق نوغانی خواند و آنگاه در درس سطح میرزا احمد مدرس یزدی شرکت کرد [۳]. در علم کلام هم از شاگردان پدرش بود [۴]. او در شهریور ۱۳۲۵ همراه با برادر بزرگش سیدمحمد راهی قم شد و در حوزه علمیه قم به تکمیل تحصیلات حوزوی پرداخت. همراه با سیدمصطفی خمینی، درس کفایه‌الاصول را نزد آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی آموخت. سپس در درس کفایه، رسایل و مکاسب سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی حاضر شد و در سال ۱۳۲۹ ش پس از قبولی در آزمون کفایه، وارد درس خارج فقه و اصول شد و مدت ده سال در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی حضور یافت و آن درس را تقریر کرد [۵]. از ۱۳۳۱ ش وارد درس خارج فقه امام‌خمینی (از آغاز درس طهارت) در مسجد محمدیه شد و به استفاده از محضر ایشان پرداخت و این درس را که هفت سال طول کشید، تقریر کرد. پس از انتقال درس امام‌خمینی به مسجد سلماسی، به استفاده از آن درس ادامه داد و با آغاز درس خارج مکاسب، در آن درس نیز حاضر شد که تا تبعید ایشان به خارج از کشور تداوم داشت [۶]. علاوه بر درس خارج فقه، در درس خارج اصول امام‌خمینی نیز حضور می‌یافت و در مجموع ۱۲ سال از محضر درس ایشان استفاده کرد [۷]. علم‌الهدی درباره جدیت امام‌خمینی در درس می‌گوید: «جلسات درس امام به‌طور دقیق، جدی و منظم حتی در روزهای بارانی و برفی تشکیل می‌شد و ایشان سر ساعت حضور داشتند. حتی به خاطر دارم که سه روز عارضه تب داشتند و برای درس فقه که در مسجد سلماسی نزدیک منزلشان بود نتوانستند تشریف بیاورند؛ پیغام دادند که منزل بیایید. باز هم درس تعطیل نشد؛ با اینکه کنار کرسی لحاف روی پاهایشان کشیده بودند درس را مانند روزهای دیگر ادامه دادند» [۸]. او درباره تأکید امام‌خمینی بر اصول اخلاقی می‌گوید: «در آخر روزهای قبل از تعطیلی درس و به هر مناسبتی، امام بیاناتی می‌فرمودند. از جمله در سه ماه رجب، شعبان و رمضان تشریح جملاتی از مناجات شعبانیه و بعضی ادعیه داشتند. ترغیب طلاب به ادعیه و اذکار، سعی در آنکه هیچ‌گاه وقت محصل تلف نشود و نیز قدر معنویت اوقات خاص برای قُرب به مقام ربوبی را تأکید می‌کردند» [۹]. علم‌الهدی درباره برخورد امام‌خمینی با اشکال‌های مطرح‌شده توسط شاگردان می‌گوید: «در طول یازده سال که صبح و عصر افتخار تشرف خدمت استاد در درس فقه و اصول را داشتم، ملکات قدسیه او را در فراست شناخت سؤال‌کنندگان در درس بسیار عالی می‌دیدم. اولاً سؤالِ سؤال‌کننده اگر مربوط به درس بود با کمال عنایت بعد از استماع تمام سؤال یا اشکال به توضیح مبنای خودشان در فقه یا اصول مبادرت می‌ورزیدند و تا شاگرد خوب مطلب را نگرفته بود، اصرار بر ادامه مبنا و توضیح داشتند؛ اما چنانچه احساس می‌فرمودند سؤال، بعد از فهم مبنای استاد، دارای ایراد و اشکال است؛ با لبخندی شیرین می‌فرمودند مطالعه نکردی یا هنوز اشکال زود است؛ و امّا اگر سؤال مربوط به دیگرانی بود که گوینده حامل نظر دیگران بود، بلافاصله می‌فرمودند این حرف از شما نیست، سخن را هر کس گفته است، خود او بیاید و دیگر آنکه اگر کسی به‌طور مزاح و خارج از موضوع یا به‌صورت اتلاف وقت استاد می‌خواست مطالبی را ادامه دهد، استاد به او نگاه نمی‌کردند و به سؤال یا جواب فرد دیگری از حضار توجه می‌کردند و به‌گونه‌ای وانمود می‌شد که حضور ایشان جای مطایبه و حرف‌های بی‌مورد نیست؛ حتی اگر کسی از فلسفه سؤال می‌کرد و استاد با نگاه جذاب احساس می‌کردند که او مبانی فلسفه را ندیده است، می‌فرمودند این سخنان به شما مربوط نیست» [۱۰]. سیدجواد علم‌الهدی هم‌زمان با حضور در درس‌های امام‌خمینی، در درس خارج فقه آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی نیز شرکت می‌کرد و پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، مستمراً به استفاده از آن درس پرداخت و در مجموع نه سال در درس آیت‌الله گلپایگانی شرکت داشت و آن درس را نیز تقریر کرد [۱۱]. مدتی هم در درس آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد حضور یافت [۱۲]. او از آیات امام‌خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی، سیداحمد موسوی خوانساری، سیدابوالقاسم موسوی خویی و سیدمحسن طباطبایی حکیم اجازاتی در امور شرعیه دریافت کرده بود [۱۳]. او در دوران تحصیل در قم از دوستان نزدیک سیدمحمدرضا سعیدی بود و اغلب درس‌ها را با او مباحثه می‌کرد [۱۴]. شهید سعیدی در بازجویی در ساواک، از او به‌عنوان یکی از دوستان خود نام برده بود [۱۵]. سیدجواد علم‌الهدی در اوایل سال ۱۳۴۲ ش از سوی امام‌خمینی مأمور شد نامه‌های ایشان را به علمای خراسان و سیستان ابلاغ کند. به همین منظور تعداد ده نامه از امام‌خمینی خطاب به علمای خراسان و زاهدان را به آن مناطق بود و در مشهد، تربت، فردوس، بیرجند و زاهدان، نامه‌های فوق را تقدیم علمای آن شهرها کرد [۱۶]. او در ۸ مهر ۱۳۴۲ همراه با جمعی از علما، مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم، در نامه‌ای به هیئت دولت، با اشاره به دستگیری امام‌خمینی، ضمن اعتراض به آن اقدام، خواستار آزادی ایشان و دیگر روحانیان شدند [۱۷]. در فروردین ۱۳۴۳ و پس از بازگشت امام‌خمینی به قم، مراجع تقلید (آیات امام‌خمینی، شریعتمداری و سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی) نمایندگانی را برای سرپرستی طلاب مناطق مختلف در قم تعیین کردند که سیدجواد علم‌الهدی همراه با علی‌اصغر مروارید، به‌عنوان سرپرست طلاب مشهدی در حوزه علمیه قم تعیین شد [۱۸]. علم‌الهدی پس از ورود امام‌خمینی به نجف اشرف (۲۳ مهر ۱۳۴۴)، همراه با ده‌ها نفر از مدرسان و محصلان حوزه علمیه قم با ارسال تلگرافی به امام‌خمینی، خوشحالی خود را از حضور ایشان در آن شهر ابراز کردند و ضمن تأکید بر پیروی از «منویات مقدس آن قائد عظیم‌الشأن»، بار دیگر بر ضرورت بازگرداندن امام‌خمینی به کشور تأکید نمودند تا بدین‌وسیله، «مردم ایران از نعمت رهبری‌های ارزنده آن زعیم عالی‌قدر که موجب تأمین مصالح اسلام و مسلمین است، بهره‌مند گردند» [۱۹]. وی علاوه بر سفر به شهرهای مختلف ازجمله تهران به ایراد سخنرانی می‌پرداخت و سخنرانی‌هایش با استقبال مردم مواجه می‌شد [۲۰]. فعالیت‌های سیاسی او باعث شد تحت نظر و فشار مأموران حکومت پهلوی قرار گیرد؛ مأموران ساواک او را در سال ۱۳۴۸ ش در قم دستگیر و تهدید کردند که در صورت عدم ترک آن شهر، تبعید خواهد شد. براثر این تهدیدها، فضای فعالیت برای او در قم محدود شده بود، بنابراین وقتی با دعوت جمعی از متدینان تهران برای عزیمت به آن شهر مواجه شد، با پذیرش آن دعوت راهی تهران شد [۲۱] و به اقامه نماز در مسجد صاحب‌الزمان در میدان خراسان تهران پرداخت [۲۲]. او سپس با کمک جمعی از متدینان، حوزه علمیه قائم را در جوار آن مسجد بنیان نهاد [۲۳]. علم‌الهدی پس از درگذشت سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶، همراه با جمعی از علمای برجسته تهران، اعلامیه‌ای مبنی بر برگزاری مجلس ختمی در مسجد جامع بازار تهران صادر کردند و مردم را به شرکت در مجلس ختم او در مسجد جامع بازار تهران فراخواندند [۲۴]. در پاییز ۱۳۵۷ ش نیز همراه با جمعی از علمای جنوب تهران، با ارسال تلگرافی به امام‌خمینی، نگرانی خود را از وضعیت ایشان در آن کشور ابراز کردند [۲۵]. او سپس به فرانسه رفت و شش روز در آنجا در خدمت امام‌خمینی بود [۲۶]. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به فعالیت در کمیته انقلاب اسلامی واقع در میدان شهدا پرداخت و آنگاه به تدریس در حوزه علمیه قائم و اداره آن حوزه ادامه داد و سال‌هاست که به تدریس دروس خارج فقه و اصول و اخلاق می‌پردازد. وی هم‌اکنون از مراجع صاحب رساله عملیه است. تألیفات او عبارت است از: رساله الاحکام، حج تجلی‌گاه توحید، تحکیم المبانی (دوره اصول فقه در سه جلد)، عقاید اسلامی در مذهب شیعه، شناخت صهیونیزم بین‌الملل، ما هی الدنیا؟، الاستغفار فی الاثر، النظر المختار فی الجبر و الاختیار، درس‌هایی از علوم قرآن، الصیونیه العالمیه، الآثار الباقیه (تقریرات درس صلاه آیت‌الله بروجردی). آثار غیر چاپی وی هم عبارت است از: تقریرات بحث خمس و قضای آیت‌الله بروجردی، تقریرات بحث فقه (طهارت) امام‌خمینی و تقریرات بحث اصول امام‌خمینی. سیدعبدالجواد علم‌الهدی در ۳۰ مرداد ۱۳۹۹ در تهران درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط محمد امامی کاشانی در تهران و شیخ مصطفی اشرفی در مشهد، در دارالزهد حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد [۲۷].

پانویس

  1. ↑ شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵
  2. ↑ انصاری، ص۳۶۲
  3. ↑ شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵
  4. ↑ انصاری، ص۳۶۲
  5. ↑ «بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۰-۱۱
  6. ↑ «نگاهی به حوزه‌های...»، ص۴
  7. ↑ «بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۰-۱۱
  8. ↑ سلسله موی دوست، ص۱۵۵-۱۵۶
  9. ↑ همان، ص۱۵۶
  10. ↑ صحیفه دل، ج۱، ص۱۰۷
  11. ↑ همان، ص۱۱
  12. ↑ شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵
  13. ↑ همان
  14. ↑ همان
  15. ↑ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب اول، ص۳۷
  16. ↑ صحیفه دل، ج۱، ص۱۰۲
  17. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۶
  18. ↑ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ص۳۵
  19. ↑ دوانی، ج۵، ص۱۵۸-۱۶۳؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج۳، ص۱۷۲-۱۷۴
  20. ↑ شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵
  21. ↑ «بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۱
  22. ↑ شریف رازی، ج۴، ص۶۸۵
  23. ↑ «بررسی شخصیت آیت...»، ص۱۱
  24. ↑ آیت‌الله حاج سید...، ص۳۶۷؛ دوانی، ج۶، ص۵۲۰؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ص۵۱۶؛ «اسناد»، ص۱۹۸
  25. ↑ «فرانسه ـ پاریس...»، ص۲
  26. ↑ صحیفه دل، ج۱، ص۹۹
  27. ↑ انصاری، ص۳۶۳

منابع

آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «اسناد» (۱۳۷۶)، ویژه‌نامه نشریه یاد، مهر؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: آیت‌الله سیدعبدالجواد علم‌الهدی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۸۴، مهر و آبان؛ «بررسی شخصیت آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی و ارتباط ایشان با حضرت امام در گفتگو با حضرت آیت‌الله سیدجواد علم‌الهدی: لطافت و خصوصیتی که در درس آیت‌الله بروجردی بود را در درس ایشان دیدم» (۱۳۹۲)، هفته نامه حریم امام، شماره ۹۵، ۱۲ آذر؛ خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیداحمد علم‌الهدی (۱۳۸۶)، تدوین: تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۴، تهران، اسلامیه؛ صحیفه دل، مطالب و خاطراتی از شاگردان حضرت امام‌خمینی (س) (۱۳۷۸)، ج ۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (س)؛ «فرانسه ـ پاریس، تلگرام روحانیت جنوب تهران به محضر مبارز زعیم عالی‌قدر جهان تشیع آیت‌الله‌العظمی خمینی» (۱۳۵۷)، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۷۵۱، چهاردهم آبان؛ «نگاهی به حوزه‌های علمیه تهران در گفتگو با آیت‌الله سیدعبدالجواد علم‌الهدی: باید در مسیر مورد رضایت امام عصر حرکت کنیم» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۴۶، ۱۳ آذر؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۵)، کتاب ۵۹: آیت‌الله حاج سیدمحمدصادق لواسانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.

برگرفته از «http://fa.wiki.khomeini.ir/w/index.php?title=سیدجواد_علم‌الهدی&oldid=48785»