اصلاحات ارضی: تفاوت میان نسخه‌ها

==تعریف==

به تغییراتی که دولت در بنیان‌های کشاورزی اعم از روابط اجتماعی‌حقوقیِ موجود میان مردم در مورد تقسیم زمین، یا مؤسسات کشاورزی انجام می‌دهد، اصلاحات ارضی گفته می‌شود. <ref>صدری و دیگران، فرهنگ فارسی اعلام، ۱/۲۷۰؛ علی‌بابایی، فرهنگ علوم سیاسی، ۱/۴۹.</ref> اصلاحات ارضی در [[ایران]] تغییر شیوه مالکیت زمین‌های زراعی از ارباب‌رعیتی به خرده‌مالکی بر اساس قانونی ویژه بود. <ref>ولیان، اصلاحات ارضی و نقش آن در اقتصاد ملی، ۱۳؛ بانک مرکزی، مجله، اصلاح قانون اصلاحات ارضی، ۲۷ ـ ۳۶.</ref>

==پیشینه==

===نقش آب و زمین بر جامعه ایران===

زمین و آب در مناسبات معیشتی و اجتماعی ایران در گذشته نقش اول را بر عهده داشته است <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۹۲ ـ ۹۴.</ref> و تا به امروز کشاورزی در بیشترین دوران‌ها مهم‌ترین منبع درآمد دولت‌ها بوده و اساس درآمد طبقه‌های حاکم و وسیله امرار معاش بیشتر مردم ایران بر کشاورزی استوار بوده و نان گندم و جو غذای اصلی و عمده مردم ایران را تشکیل می‌داده است. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۹۵.</ref><br>

از مشخصه‌های اصلی جامعه روستایی ایران در گذشته وجود نظام ارباب‌رعیتی بود که بر اساس آن بیشتر روستاهای ایران در دست عده‌ای مالک‌ با نفوذ و ثروتمند قرار داشت و قشر عظیمی از کشاورزان بر روی زمین‌های اربابان کار می‌کردند. بیشتر مالکان در شهر اقامت داشتند و بعضی از آنان معروف‌ به داشتن سیصد پارچه ده بودند. بنابر یکی از برآوردها، تنها ۳۷ خانوار، صاحب‌ نوزده ‌هزار ده، یعنی ۳۸درصد کل روستاها بودند. <ref>هلیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ۱۱۵ ـ ۱۱۶.</ref> میان اربابان و رعیت‌ها فاصله طبقاتی عمیقی وجود داشت <ref>فخرایی، سردار جنگل، ۲۸ ـ ۲۹.</ref> و اربابان به شیوه‌های گوناگون از رعیت کار می‌کشیدند. <ref>لمبتون، مالک و زارع در ایران، ۵۷۵ ـ ۵۸۵.</ref>

===آغاز اصلاحات اراضی===

با توجه به نقش و اهمیت کشاورزی در اقتصاد کشورها برای نخستین بار در [[جهان]] در سال ۱۹۴۷م/ ۱۳۲۵ش طرحی درباره اصلاحات ارضی در سوئیس تسلیم مجمع فدرال این کشور شد. <ref>طباطبایی، درباره لایحه اصلاحات ارضی، ۷۱.</ref> در کشورهای سوسیالیستی و زیرمجموعه [[اتحاد جماهیر شوروی]] نیز طرح‌هایی درباره تقسیم زمین‌ها به اجرا درآمد. <ref>سالور، گفتگو و خاطرات، ۲۵۰.</ref><br>

اصلاحات ارضی در ایران برای نخستین بار در جریان [[انقلاب مشروطه]] ۱۲۸۴ ـ ۱۲۹۰ شکل گرفت. از برنامه‌های [[حزب دموکرات]] (عامیون) در مجلس دوم، طرح اصلاحات ارضی بود. <ref>هوگلاند، زمین و انقلاب در ایران «۱۳۴۰ ـ ۱۳۶۰»، ۷۷.</ref> پس از [[شهریور]] ۱۳۲۰ نیز [[حزب توده ایران]]، متأثر از انقلاب سوسیالیستی شوروی، برای مبارزه و الغای نظام ارباب‌رعیتی تبلیغ می‌کرد، <ref>هوگلاند، زمین و انقلاب در ایران «۱۳۴۰ ـ ۱۳۶۰»، ۲۴۶.</ref> چنان‌که فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری [[جعفر پیشه‌وری]] پس از اعلام خودمختاری آذربایجان، قوانینی در جهت اصلاحات ارضی تنظیم و تصویب کرد. <ref>خلجی، اصلاحات امریکایی و قیام ۱۵ خرداد، ۷۱.</ref> [[احمد قوام‌السلطنه]] نیز در سال ۱۳۲۴ برنامه «تقسیم املاک خالصه بین کشاورزان» را ارائه داد. دولت [[محمد مصدق]] نیز در جهت کمک به کشاورزان و روستاها در ۲۲ مرداد ۱۳۳۱ قانونی را به نام «ازدیاد سهم کشاورزان و سازمان عمرانی کشاورزی» به تصویب هیئت دولت رساند که موجب تغییراتی در روابط مالک و زارع می‌شد. <ref>خامه‌ای، ، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، ۱۴۵ ـ ۱۴۶.</ref>

===اهداف امریکا بر اصلاحات ارضی===

با گسترش اندیشه‌ کمونیسم با پیروزی شوروی در [[جنگ جهانی دوم]]، [[امریکا]] به این نتیجه رسید که برای جلوگیری از رشد [[کمونیسم]] میان دهقانان <ref>مؤمنی، ۱۲۴.</ref> و جلوگیری از جنبش‌های ضد استبدادی <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> و حفظ منافع و نفوذ خود در جهان، طرح دکترین ترومن (بهبود و رشد کشورهای در حال توسعه) <ref>قرشی و جمیری، اصل چهار ترومن در ایران، ۷۵ ـ ۸۵.</ref> را در کشورهای زیر نفوذ خود اجرا کند و انجام اصلاحات ارضی برای رسیدن به این هدف یک ضرورت بود. در واقع امریکا با این طرح با تظاهر به انقلابی‌گری رژیم‌های مستبد قصد داشت آنان را از خطر شورش مردمی نجات دهد. <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۳۴.</ref><br>

[[علی امینی]] در [[اردیبهشت]] ۱۳۴۰ در سرمقاله روزنامه اطلاعات با عنوان «[[کودتای سفید]] یا سرخ» اعتراف کرد که اجرای اصلاحات ارضی و دیگر اصلاحات برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم در ایران است. <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۷/۲/۱۳۴۰ش؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۴۰ ـ ۱۴۱.</ref> وابستگی بیشتر ایران به امریکا و انحصار قدرت سیاسی دولت از دیگر اهداف این برنامه بود. این طرح می‌توانست قدرت سیاسی مالکان را کاهش دهد و سرمایه‌های آنان را در جهت تقویت صنایع مونثاژ به کار گیرد، <ref>قدیری و جهان‌محمدی، نقش برنامه‌های عمرانی پیش از انقلاب در مهاجرت‌های روستا ـ شهری کشور، ۷۰.</ref> البته نارضایتی و اعتراض‌ روستاییان به سبب [[ظلم]] و ستم مالکان، پیش از اجرای اصلاحات ارضی کم‌وبیش‌ وجود داشت. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۷ ـ ۴۷۹.</ref>

===تصویب اصلاحات ارضی در ایران===

[[رژیم پهلوی]] برای اجرایی‌کردن اهداف امریکا، اصلاحات ارضی را تصویب کرد و هدف از آن تحکیم پایه‌های اقتصادی کشور و رفاه کشاورزان اعلام شد. <ref>طباطبایی، درباره لایحه اصلاحات ارضی، ۷۱؛ ولیان، اصلاحات ارضی و نقش آن در اقتصاد ملی، ۱۳.</ref> طرح نخست اصلاحات ارضی در [[آذر]] ۱۳۳۸ تهیه شد، <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۴۲.</ref> و در ۲۴ [[اسفند]] همان سال در زمان نخست‌وزیری [[منوچهر اقبال]]، تسلیم [[مجلس شورای ملی]] شد، <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۳۵.</ref> و در ۱۳۳۹/۲/۲۹ به تصویب [[مجلس سنا]] رسید <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۴۲.</ref> و از آنجاکه بیشتر نمایندگان مجلس از زمین‌داران بزرگ بودند، این قانون منافع آنان را تأمین می‌کرد و هر مالک می‌توانست تا چهارصد هکتار زمین آبی یا هشتصد هکتار زمین دیمی را برای خود نگاه دارد. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۰.</ref>

===مخالفت مراجع===

[[محمدرضا پهلوی]] در صدد اجرای اصلاحات ارضی بود که [[سیدحسین بروجردی]] از مراجع تقلید وقت به‌شدت به آن اعتراض کرد. پهلوی در نامه‌ای به وی یادآور شد این کار در کشورهای اسلامی همانند [[ترکیه]] و [[پاکستان]] انجام شده «ما نیز دستور دادیم که قانون اصلاحات ارضی اجرا شود» <ref>بدلا، مصاحبه، ۱۰۷.</ref> بروجردی از [[امام‌خمینی]] و چند تن از بزرگان حوزه برای رایزنی و پاسخ به این نامه دعوت کرد. در این میان امام‌خمینی به جمله «ما دستور دادیم» واکنش شدید نشان داد و آن را بر خلاف [[قانون اساسی]] و مجلس مشروطه شمرد و یادآور شد در کشور مشروطه دارای مجلس، شاه حق چنین دستوری ندارد، <ref>بدلا، مصاحبه، ۱۰۷؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۱۴۲ ـ ۱۴۳.</ref> روز بعد بروجردی در حضور جمعِ یادشده پاسخِ نامه پهلوی را مبنی بر ضرورت اصلاحات ارضی بدین شرح قرائت کرد که اگر در دیگر کشورها اصلاحات ارضی اجرا شده است، آن کشورها نخست جمهوری شدند سپس اصلاحات ارضی اجرا شد. این پاسخ سبب شد تا زمان حیات بروجردی اجرای اصلاحات ارضی متوقف شود. <ref>بدلا، مصاحبه، ۱۰۸.</ref> گفته شده است بروجردی و بیشتر مراجع با رویکردی فقهی و با توجه به اصل شرعی سلطه مالکانه و نامعلومی غصبی و غیر غصبی‌بودن زمین‌های مورد نظر با این مسئله برخورد کردند، نه از دیدگاه سیاسی. <ref>دوانی، مصاحبه؛ عراقچی، خاطرات آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی همدانی، ۲۱۵.</ref><br>

از امام‌خمینی نقل شده است که ایشان در همان جمع مشورتی، از بروجردی خواست تا مستقیماً به محمدرضا پهلوی پاسخ منفی ندهد؛ بلکه از او بخواهد این کار را در اختیار علمای قم قرار دهد؛ زیرا در آن صورت، برنامه را به پس از فوت ایشان موکول می‌کند و نتیجه آن زیان ارباب و رعیت و نابودی کشاورزی خواهد بود. <ref>تهرانی، خاطرات من، ۱۲ ـ ۱۳.</ref>

==لایحه اصلاحات ارضی==

محمدرضا پهلوی پس از درگذشت بروجردی در ۱۳۴۰/۲/۱۶ با فشار امریکا علی امینی را برای نخست‌وزیری بر سرکار آورد. {{ ببینید| علی امینی}} امینی برای به ‌دست ‌آوردن اعتماد علما و مراجع و برنامه اصلاحات ارضی و دفاع از آن در اول [[دی]] ۱۳۴۰ در سفر به [[قم]] با امام‌خمینی نیز دیدار کرد. او انتظار داشت که علما و مراجع قم از تصویب و اجرای اصلاحات اظهار نارضایتی کنند؛ ولی برخلاف تصورش امام‌خمینی در سخنان خود اشاره‌ای به اصلاحات ارضی نکرد، به گونه‌ای که موجب شگفتی امینی شد. <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۳۶ ـ ۱۳۷؛ عقیقی بخشایشی، هشدارهای امام به علی امینی نخست‌وزیر!، ۱۹۶ ـ ۲۰۹.</ref><br>

دولت امینی در [[بهمن]] ۱۳۴۰ قانونی را به عنوان الحاقیه به قانون اصلاحات ارضی به مجلس داد که در واقع قانون کاملاً جدیدی بود <ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۳۵.</ref> و اجرای قانون اصلاحات ارضی را که در زمان دولت منوچهر اقبال متوقف شده بود با انتصاب [[سیدحسن ارسنجانی]] روزنامه‌نویس برای وزارت کشاورزی آغاز کرد. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۳؛ عسکراولادی، خاطرات حبیب‌الله عسکراولادی، ۸۴.</ref><br>

تصویب قانون اصلاحات ارضی موجب همراهی و تشویق خبرگزاری‌ها و نشریات غربی شد و آنان این قانون را گامی مهم در جهت جلوگیری از شورش داخلی و مبارزه با [[کمونیسم]] برشمردند. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۰.</ref> پهلوی که از جایگاه امینی نزد امریکا و مردم بر خود احساس خطر می‌کرد، تصمیم گرفت خود برنامه پیشنهادی امریکا را به اجرا درآورد. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۵.</ref> وی به درخواست دولت امریکا در ۲۱ [[فروردین]] ۱۳۴۱ برای آشناشدن بیشتر با خواسته‌های امریکا با همسرش [[فرح دیبا]] در سفری ۴۵روزه به امریکا رفت. با اطمینان دولت امریکا از فرمانبرداری پهلوی، در ۲۷ [[تیر]] ۱۳۴۱ [[اسدالله علم]] جای امینی را گرفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۵۶ ـ ۱۵۹.</ref> و کار اصلاحات ارضی را ادامه داد. دولت امریکا برای اطمینان از اجرای اصلاحات مورد نظر خود، جانسون لیندون معاون ریاست‌جمهوری را در ۱۳۴۱/۶/۳ به ایران فرستاد. <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۶۰.</ref>

==اجرای اصلاحات ارضی==

اجرای برنامه اصلاحات ارضی سه مرحله را گذراند. <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۸۲ ـ ۱۸۳.</ref>

مرحله اول اجرای لایحه‌ای در نه فصل و ۳۸ ماده بود که برابر این لایحه مالکان، زمین‌های زراعی بیشتر از یک روستا را باید طبق اقساط ده‌ساله به دولت واگذار کنند و دولت آن را برابر اقساط پانزده‌ساله با ده درصد بیشتر به کشاورزان واگذار کند. باغ‌های میوه و چای و نیز زمین‌های زراعیِ مکانیزه بدون مشارکت زارع از این قانون استثنا بودند. <ref>بانک مرکزی، مجله، اصلاح قانون اصلاحات ارضی، ۲۷ ـ ۳۶؛ عمید، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۹.</ref> برابر این برنامه زمین به کشاورزان به طور دسته‌جمعی و بر اساس سهام واگذار می‌شد؛ بنابراین حدود ۵/۱۹ درصد همه زمین‌های قابل کشت از مالکان خریداری و به ۷۵۳,۴۰۶ رعیت واگذار شد <ref>مجد، اصلاحات ارضی در ایران، ۳۲.</ref> اجرای این مرحله به دست ارسنجانی وزیر کشاورزی انجام گرفت. <ref>سرلک، اصلاحات ارضی، بررسی اوضاع کشاورزی در دوره پهلوی دوم، ۱۸۰.</ref> وی نخست برنامه را در مراغه و سپس در مناطق [[اردبیل]]، [[اهر]]، [[کرمانشاه]] و استان‌های [[فارس]] و [[کردستان]] به اجرا درآورد. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۵؛ عمید، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۱.</ref> اسدالله علم وزارت کشاورزی را به [[محمدحسین ریاحی]] سپرد و با گذشت یک سال از تصویب لایحه اصلاحات ارضی در ۱۹ دی ۱۳۴۱ پهلوی به همه‌پرسی مواد شش‌گانه انقلاب سفید ازجمله لایحه اصلاحات ارضی اقدام کرد. <ref>بهنود، از سیدضیا تا بختیار، ۴۶۷.</ref> {{ببینید| انقلاب سفید}}<br>

قانون مرحله دوم پس از نقد و بررسی در مجلس شورای ملی و مجلس سنا در ۲۷ دی ۱۳۴۱ به تصویب رسید. در این مرحله تکلیف املاکی که مشمول مقررات مرحله اول نشده بود، تعیین شد و به مالکانی که در مرحله اول روستاهای خود را استثنا کرده بودند، انتخاب یکی از این پنج راه پیشنهاد شد: اجاره‌دادن روستاها و زمین‌ها به دهقانان به مدت سی سال، فروش زمین‌ها به دهقانان با توافق دو طرف، تصرف مالک در زمین‌ها به اندازه سهم مالکانه از زراعت، ایجاد واحد‌های سهامی زراعی، خریداری حق ریشه زارعان از سوی مالکان <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۸۷؛ فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۳.</ref> در این مرحله زن و فرزندان مالکان نیز می‌توانستند هر کدام، یک پارچه آبادی را به خود اختصاص دهند و نیز زمین‌های زیر کشت ماشینی و باغ‌ها از شمول قانون اصلاحات معاف شدند. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۳.</ref> بنیاد‌های مذهبی (اوقاف) مجاز بودند زمین‌های خود را به مدت ۹۹ سال اجاره دهند یا به صورت اجاره پنج‌ساله واگذار کنند، <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۳۸۷؛ عمید، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۲.</ref> البته در صورت دست‌نیافتن به توافق تا ۳۱ [[شهریور]] ۱۳۵۰ اداره اصلاحات ارضی وارد می‌شد و مسئله را نهایی می‌کرد. این پیشنهاد با نارضایتی کشاورزان روبه‌رو شد <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۰.</ref> از این‌رو مرحله سوم اصلاحات ارضی در دی ۱۳۴۷ انجام گرفت و دو راه به مالکان پیشنهاد شد:<br>

یا زمین زراعی میان مالک و اجاره‌داران به نسبت بهره مالکانه تقسیم گردد یا همه زمین به کشاورزان فروخته شود، <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۸۸؛ زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۰.</ref> از آنجاکه دولت مداخله‌ای در تعیین قیمت زمین نکرد، بسیاری از مالکان، زمین را به قیمتی بالاتر از محدوده قانونی فروختند و در تقسیم زمین بر اساس بهره‌ مالکانه نیز بسیاری از مالکان بانفوذ، زمین‌های مرغوب را برای خود نگه داشتند و زمین‌های نامرغوب را در اختیار زارعان قرار دادند <ref>ازکیا، جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران، ۱۱۶.</ref> با اینکه این برنامه نتایج مثبتی نداشت. در رسانه‌ها و نشریات تبلیغات گسترده‌ای برای موفقیت این برنامه انجام گرفت. <ref>ولیان، اصلاحات ارضی و نقش آن در اقتصاد ملی، ۱۳ ـ ۱۵.</ref>

==واکنش مراجع تقلید==

بسیاری از مراجع و علما با اصلاحات ارضی مخالفت کردند. [[سیداحمد خوانساری]] در محکومیت آن اعلامیه صادر کرد <ref>حائری، آنچه گذشت، نقشی از نیم قرن تکاپو، ۳۵۳؛ کریمی، خاطرات آیت‌الله سیدجعفر کریمی، ۲۵ سال در کنار امام راحل، ۷۸ ـ ۷۹.</ref> [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدمحسن حکیم]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[محمدرضا تنکابنی]] و [[میرزاهاشم آملی]] نیز نارضایتی خود را از آن ابراز کردند. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۵۳۸.</ref><br>

رژیم پهلوی برای اینکه اصلاحات ارضی را اسلامی معرفی کند، در [[عید فطر]] ۱۳۴۱ از طریق ارسنجانی وزیر کشاورزی در تلگرامی از علما و مراجع قم و [[نجف]] به سبب پشتیبانی از اصلاحات ارضی تشکر کرد. مراجع قم و نجف در پاسخ، توطئه او را خنثی کردند؛ ازجمله گلپایگانی به‌صراحت اعلام کرد عُلما با قانون اصلاحات ارضی موافقتی نکرده‌اند و هر قانونی برخلاف [[احکام اسلام]] باشد، لغو و بی‌اثر است و نسبت‌دادن موافقت با اصلاحات ارضی به علما تهمت است و خواهان رفع اتهام شد. <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۱۹ ـ ۲۰.</ref> حکیم نیز از نجف، موافقت با اصلاحات ارضی را تهمت خواند و یادآور شد بارها غیر شرعی‌بودن آن را اعلام کرده است <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۲۲ ـ ۲۴.</ref> افزون بر این، گلپایگانی در مخالفت با قصد عوامل پهلوی در ایجاد گردهمایی نمایشی در حمایت از اصلاحات ارضی، درس‌ها را تعطیل و به بازاریان سفارش کرد بازار را تعطیل کنند. <ref>دری نجف‌آبادی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دری نجف‌آبادی، ۵۴ ـ ۵۵.</ref><br>

از [[سیدابوالقاسم خویی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] و [[سیدمحمدهادی میلانی]] موضع‌گیری مستقلی درباره اصلاحات ارضی نقل نشده است؛ ولی آنان با همه‌پرسی انقلاب سفید که اصلاحات ارضی یکی از اصول ششگانه آن بود، مخالفت کرده‌اند. <ref>دوانی، نهضت روحانیون، ۴ ـ ۳/۱۸۸ و ۲۲۲ ـ ۲۲۵.</ref> {{ ببینید| انقلاب سفید}}

==واکنش امام‌خمینی==

درباره واکنش امام‌خمینی به اصلاحات ارضی دو دیدگاه وجود دارد: برخی به جلسه‌ای استناد می‌کنند که در زمان بروجردی دراین‌باره تشکیل شد و امام‌خمینی در آن جلسه با اصلاحات ارضی مخالفت کرد. <ref>صافی گلپایگانی، مصاحبه، ۱۲۳؛ بدلا، مصاحبه، ۱۰۷.</ref> برخی دیگر ازجمله [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] بر آن‌اند که امام‌خمینی اصولاً با اصل اصلاحات ارضی مخالف نبود؛ چنان‌که ایشان در پاسخ پرسشی درباره اصلاحات ارضی، هم مالکیت‌های بزرگ و هم اقدامات رژیم پهلوی را غیر شرعی خواند و یادآور شد هرچند مالکان بزرگ به مردم ظلم کرده‌اند، مبارزه با این ظلم راه‌های درستی دارد. رژیم نه [[حسن نیت]] دارد و نه راه درستی را انتخاب کرده است. در این راه باید از راه حل‌های اسلامی استفاده کرد. <ref>هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۳۲.</ref> [[مهدی عراقی]] نیز معتقد است امام‌خمینی در جایگاه [[حاکم شرع]]، با خود اصلاحات ارضی و تقسیم زمین‌ها میان کشاورزان مخالفتی نداشت؛ زیرا ایشان بیشتر مالکان بزرگ را به دلیل نپرداختن حقوق شرعی خود مالک نمی‌دانست و معتقد بود حاکم شرع می‌تواند زمین‌ها را به همین جهت از آنان بگیرد و در اختیار کشاورزان قرار دهد. <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۲ ـ ۱۵۳.</ref> عراقی در جای دیگر یادآور شده است که امام‌خمینی از منظر فقهی زمین‌داران بزرگ ازجمله خاندان پهلوی را به نوعی غاصب می‌دانست و آنان را برای اصلاح و توزیع زمین‌های دیگران صادق نمی‌شمرد. ایشان وعده داد اگر در جایگاه حاکم شرع به قدرت برسد، بیشتر مالکان روستاها را مالک نمی‌شمرد و اموالشان را مصادره خواهد کرد. <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۳؛ عراقچی، خاطرات آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی همدانی، ۲۱۵.</ref> عده‌ای دیگر از این گروه تحلیل‌های مشابهی ارائه کرده و یادآور شده‌اند که امام‌خمینی نه تنها با اصل اصلاحات ارضی مخالفت نکرد، بلکه برای اینکه رژیم پهلوی روحانیان را به حمایت از مالکانِ بزرگ متهم نکند، تلاش می‌کرد از مخالفت‌های شدید با اصلاحات ارضی جلوگیری کند <ref>بادامچیان، گفتگو، ۹۳.</ref> و استناد علما به «[[قاعده ید]]» برای مخالفت با اصلاحات ارضی را موجب متهم‌شدن روحانیت به طرفداری از خان‌ها و بدبین‌شدن کشاورزان به علما و سوء استفاده رژیم پهلوی از آن می‌شمرد. <ref>عراقچی، خاطرات آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی همدانی، ۲۱۵.</ref>

در واقع امام‌خمینی اصل مالکیت در [[اسلام]] را محترم و تصرف در اموالِ دیگری را بدون رضایت آنان [[حرام]] می‌دانست و با این حال، بر این باور بود با توجه به ‌کار‌های خلاف برخی مالکان و نپرداختن حقوق شرعی، دولت حق استرداد آنها را دارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۴۷۲ ـ ۴۷۳.</ref> ایشان خود در مطلبی که در زمستان ۱۳۴۱ برای مخاطبی نامعلوم نوشته است، از یک سو، قانون اصلاحات ارضی را که رژیم پهلوی در پی اجرای آن بود، مخالف [[عقل]] و [[شرع]] و مصالح کشور و مخالف موازین [[عدل]] و [[فقه اسلامی]] دانسته است و از سوی دیگر، آنچه بسیاری از مالکین بزرگ عمل کرده و می‌کنند و از عمل به احکام اسلامی درباره حقوق فقرا خودداری می‌کنند را نیز مخالف عقل و شرع و مصالح کشور و مخالف موازین عدل و فقه اسلامی شمرده است؛ چنان‌که تصرف در ملک دیگران بدون رضایت آنان را نامشروع شمرده و هم‌زمان منع فقرا از حقوق خود و تصرف در مال آنان را نیز نامشروع و موجب [[گناه کبیره]] دانسته و این حق را برای [[فقیه جامع‌ شرایط]] قائل شده که حق آنان را بگیرد و در جای مقرر شرعی هزینه کند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۹۲.</ref> بر این اساس ملکیت زمین در اسلام، مطلق و نامحدود نیست، بلکه عوامل گوناگونی چون اختیارات حکومت و [[ولیّ فقیه]] که از مهم‌ترین آنهاست، محدود‌کننده مالکیت زمین به شمار می‌رود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۸۱.</ref> {{ ببینید| هیئت‌های هفت‌نفره؛ مالکیت}}<br>

امام‌خمینی، محمدرضا پهلوی و کارگزاران او را نامشروع می‌خواند و فرمان‌دادن او و اطاعت از او و همچنین اصلاحات ارضی را جایز نمی‌دانست؛ اما معتقد بود ولیّ فقیه در صورت مصلحت می‌تواند به چنین کارهایی اقدام کند. {{ ببینید| ولایت فقیه(۱)}} چنان‌که پس از [[انقلاب اسلامی ایران]]، به سه نفر از فقها [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[حسینعلی منتظری]] و [[علی‌اکبر مشکینی]] دستور داد طرحی برای امور زمین‌ها تهیه کنند. این طرح تهیه و به [[شورای انقلاب]] ارائه شد و برای اجرای آن هیئت‌های هفت‌نفره در سراسر کشور به وجود آمدند و اصلاحات ارضی با شرایط و دستورالعملی که شورای انقلاب تهیه کرده بود، صورت گرفت <ref>ستاد مرکزی، عملکرد هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین، ۱۲؛ کیهان، روزنامه، ۲.</ref> از این‌رو باید گفت مخالفت امام‌خمینی با اصلاحات ارضی در روزگار پهلوی با مجریان و شیوه اجرای آن بود <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۳؛ مهدوی‌کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۱۱۱.</ref> و معتقد بود در عصر پهلوی، منطق‌ها و واژه‌ها جای خود را عوض کرده‌اند و مثلاً معنای اصلاحات ارضی، نابود‌کردن کشاورزی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۵۹.</ref> و شیوه اجرای اصلاحات ارضی، موجب نابودی دهقانی و زراعت به ‌طور کلی شده و کشور را در همه چیز وابسته به خارج کرده است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴.</ref>

در نگاه امام‌خمینی پهلوی به دلیل داشتن زمین‌های بسیار، مخالف اصلی اصلاحات ارضی بود و در این برنامه صداقت نداشت <ref>بادامچیان، گفتگو، ۹۳؛ دوانی، نهضت روحانیون، ۴ ـ ۳/۲۱۶ ـ ۲۱۷.</ref> و برنامه اصلاحات ارضی را تنها برای سرگرمی کشاورزان تدوین کرده بود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۲.</ref> ایشان در دیدار با انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲، تأکید کرد [[حوزه علمیه]] هرگز با اصلاحات ارضی مخالف نبوده‌ است؛ اما دولت از علما نظرخواهی نکرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۲.</ref> ایشان پس از اعلام اصول انقلاب سفید که اصلاحات ارضی نیز از اصول مهم آن بود{{ ببینید| انقلاب سفید}} اساس مبارزه با رژیم را در مخالفت با همه‌پرسی قرار داد و بر آن بود که برافراشتن پرچم مخالفت با اصلاحات ارضی به معنای حمایت از مالکان و رویارویی علما با کشاورزان <ref>کریمی، خاطرات آیت‌الله سیدجعفر کریمی، ۲۵ سال در کنار امام راحل، ۷۸ ـ ۷۹؛ بادامچیان، گفتگو، ۹۳.</ref> و سوء ‌استفاده رژیم از موضوع اصلاحات ارضی علیه علما و مراجع خواهد بود. <ref>دری نجف‌آبادی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دری نجف‌آبادی، ۵۰ ـ ۶۱.</ref><br>

[[مرتضی مطهری]] نیز موضع‌گیری منفی در برابر اصلاحات ارضی به عنوان مخالفت با نص اسلام را مایه ایجاد فرصت برای تبلیغ سوء علیه اسلام از سوی توده‌ای‌ها و بهائی‌ها شمرد و خواهان آن بود که چگونگی لحن برخورد با این اقدام رژیم تغییر کند و ازجمله اینکه گفته شود باید شیوه آن را علما معین و پیشنهاد کنند و به هر حال علما نباید مخالف آزادی رعیت معرفی شوند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷۰.</ref> با این حال، محمدرضا پهلوی، امام‌خمینی‌ را عامل‌ اصلی‌ مخالفت‌ با اصلاحات‌ معرفی‌ می‌کرد و مخالفت ایشان را توطئه علیه حکومت خود می‌خواند. <ref>پهلوی، انقلاب سفید، ۴۶.</ref><br>

بعضی روزنامه‌های غربی و شرقی و دوستان محمدرضا پهلوی نیز چنین تبلیغ می‌کردند که مخالفت علما با رژیم پهلوی و اصلاحات ارضی، به دلیل در خطر قرارگرفتن منافع آنها یا به دلیل اغراض و دشمنی شخصی با پهلوی است. امام‌خمینی با ذکر این شایعات و تکذیب هر گونه دشمنی شخصی، تأکید کرد روحانیان هرگز از مالکان بزرگ نبوده‌اند تا اصلاحات ارضی شامل زمین‌های آنان هم بشود و وضع مالی روحانیت نسبت به پیش از اصلاحات ارضی بهتر شده است؛ همچنین از نفوذ کلام آنان نیز کاسته نشده است؛ از این‌رو این دلایل نمی‌تواند دلیل مخالفت آنان با رژیم و اصلاحات ارضی باشد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۴۵ ـ ۳۴۶ و ۴۸۲ و ۵/۲۹۵ ـ ۲۹۶.</ref>

==پیامدهای اصلاحات ارضی==

===تقسیم ناعادلانه اراضی===

هرچند اساس اصلاحات ارضی از نگاه اجتماعی برنامه‌ای پیشروست، اما از آنجاکه پهلوی از اجرای این برنامه در پی عدالت اجتماعی نبود، اصلاحات ارضی به حل بنیادین مشکل ارباب‌رعیتی نینجامید. تقسیم زمین در میان زارعان به صورت نابرابر انجام گرفت و بسیاری از مالکان با رشوه یا استثناکردن خود از قانون توانستند جلوی تقسیم زمین‌های خود را بگیرند و این برنامه نتوانست به رشد و تعالی جامعه کمک کند؛ <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۸۷ و ۱۱۱ ـ ۱۱۲؛ فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۵ ـ ۴۷۶.</ref> چنان‌که بسیاری از زمین‌های مرغوب مانند زمین‌های دشت گرگان میان درباریان و امیران ارتش و خانواده پهلوی تقسیم شد و دست کشاورزان واقعی از آن کوتاه گردید <ref>خارکوهی، انقلاب سفید غارت اراضی گلستان، ۹۰؛ بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، ۲۸ ـ ۳۲.</ref> و اجرای آن در دشت گرگان منجر به نارضایتی کشاورزان و همکاری‌نکردن با مأموران دولتی و مقابله با آنان شد. <ref>خارکوهی، انقلاب سفید غارت اراضی گلستان، ۹۰.</ref>

===افزایش قدرت سیاسی دولت در روستاها===

پس از گذشت ده سال از اجرای قانون اصلاحات ارضی تنها پنجاه درصد از جمعیت روستایی صاحب زمین ناچیزی شدند <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۴.</ref> که‌ کمتر از مقدار لازم‌ برای‌ گذران زندگی بود. اصلاحات ارضی در کوتاه‌مدت توانست قدرت سیاسی دولت را در روستاها افزایش دهد <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۸۷.</ref> اما وابستگى اقتصادى کشور به بیگانگان <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۵۵ و ۵/۴۷۲.</ref> نابودی کلی کشاورزی <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۰۳ و ۵/۱۶۴.</ref> تحمیل اقتصاد تک‌محصولی به کشور <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۰۶.</ref> از میان‌بردن خودکفایی کشور در تولید محصولات غذایی و تبدیل آن به بازار فروش محصولات امریکا از دیگر رهاوردهای آن <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۰۵، ۳۶۹ و ۵/۵۵، ۱۱۵؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۴۱.</ref> بود.

===وابستگی ایران به کشورهای خارجی===

از نظر امام‌خمینی تا پیش از اجرای اصلاحات ارضی، تنها [[استان خراسان]] یا آذربایجان می‌توانست گندم تمام ایران را تأمین کند و اقلام کشاورزی اضافه بر نیاز، صادر می‌شد؛ اما اجرای برنامه اصلاحات ارضی، موجب شد ایران در تأمین آذوقه و گندم وابسته کشورهای خارجی باشد و گفته می‌شد کشاورزی ایران تنها می‌تواند برای سی‌و‌سه روز کشور آذوقه تهیه کند؛ این در حالی بود که رژیم به جای شرمندگی، به واردکردن اقلام غذایی افتخار می‌کرد و به گفته نخست‌وزیر وقت، ۹۳ درصد از مواد غذایی مصرفی ایران، وارد می‌شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۳، ۲۵۰، ۳۰۵، ۳۶۸ و ۴/۲۳، ۸۴.</ref> از این‌رو انقلاب سفید و اصلاحات ارضی، تنها الفاظ زیبا بودند <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۷۵ و ۹/۳۶۳.</ref> که نفع واقعی آن به امریکا می‌رسید و با وابسته‌کردن کشور در همه‌چیز، ایران را به اشغال امریکا درآورد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۰۰ و ۳۳۴.</ref> ایشان معتقد بود اصلاحات ارضی، لطمه‌ای به اقتصاد کشور زد که شاید تا بیست سال دیگر نیز قابل جبران نباشد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴.</ref>

===ایجاد فاصله طبقاتی===

ایران پیش از اصلاحات ارضی از نظر کشاورزی به جز در شکر و روغن نباتی خودکفا بود؛ اما پس از آن دولت ناگزیر شد در مقیاس گسترده‌ای محصولات کشاورزی ازجمله پانصد هزارتن جو و ذرت و به همین مقدار برنج (چهل درصد مصرف داخلی) ۱۳۰ هزارتن گوشت و پنجاه هزار تن پنیر و کره و هفده هزارتن تخم مرغ را در سال ۱۳۵۶ از خارج وارد کند، <ref>صدیقی، انقلاب اسلامی از نگاه دیگران، ۴۵ ـ ۴۶.</ref><br>

از سوی دیگر، اصلاحات ارضی به از هم‌گسیختگی اجتماعی و اقتصادی و آشفتگی بافت جامعه منجر شد و در نتیجه ایران واردکننده عمده مواد کشاورزی شد و بر اثر افزایش درآمد [[نفت]]، واردات مواد کشاورزی جزو برنامه تشویقی دولت قرار گرفت. <ref>دنیای اقتصاد، روزنامه، ۳۲؛ خارکوهی، انقلاب سفید غارت اراضی گلستان، ۸۶ ـ ۸۷.</ref> کوچک‌شدن قطعات زمین بر اثر تقسیم زمین‌ها و پایین‌آمدن سطح تولید مواد غذایی از علت‌های وابستگی دولت به واردات بود. <ref>رابرت، ایران، سراب قدرت، ۴۶.</ref> شرایط اقتصادی کشاورزان و روستاییان بدتر شد و [[فقر]] و بیچارگی‌ مردم‌ افزایش پیدا کرد، <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۲ ـ ۴۸۲؛‌ پزشکی و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ۱۱۱.</ref> چنان‌که امام‌خمینی نیز بر این مطلب تأکید کرده <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۵۲۱؛ ۴/۶۷ و ۵/۲۱۵.</ref> و افزوده است این برنامه به جای رفاه رعیت به گسترش کپرنشینی <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۶۸، ۸۵؛ ۵/۱۱۵؛ ۶/۱۱۵ و ۸/۴۰۰.</ref> و بیچارگی دهقانان <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۸۵.</ref> منجر شد و اصلاحات ارضی آهنگ مهاجرت روستاییان را به شهرها سریع‌تر کرد، <ref>مقدس جعفری، بررسی علل مهاجرت روستائیان به شهر‌ها در ایران از اصلاحات ارضی تا انقلاب اسلامی «۱۳۴۱ ـ ۱۳۵۷»، ۱۸۵ ـ ۱۸۶.</ref> و در حالی‌که در اوایل دهه ۱۳۴۰ در حدود سی‌درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کردند، این رقم در سال ۱۳۵۴ به ۴۵درصد رسید، <ref>میلانی، ابوالهول ایرانی «امیرعباس هویدا و معمای انقلاب ایران»، ۱۸۹.</ref> و مهم‌ترین پیامدهای اجتماعی اصلاحات ارضی، افزایش فاصله طبقاتی شهر و روستا بود. <ref>پزشکی و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ۱۱۱.</ref><br>

عصیان و انقلاب مردم نیز از پیامدهایی بود که امام‌خمینی، پس از برنامه‌های خلاف شرع پهلوی که به نام اصلاحات و انقلاب اجرا شد، پیش‌بینی کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۵۳ ـ ۱۵۴.</ref>

===سرکوب مخالفان رژیم===

از سوی دیگر، اصلاحات ارضی فرصتی را فراهم آورد تا رژیم پهلوی افراد و مالکانی را که جرئت و جسارت مخالفت با رژیم را در خود می‌دیدند، به این بهانه سرکوب کند. در [[استان فارس]] ملک عابدی رئیس اصلاحات ارضی منطقه فیروزآباد به ‌دست عده‌ای با گلوله از پای درآمد و رژیم با استفاده از این فرصت به تبلیغات شدید علیه مالکان و نیروهای مخالف اصلاحات ارضی دست زد و تعدادی از رئیسان عشایر را بازداشت کرد و به زندان انداخت و برخی را نیز اعدام کرد، <ref>سالور، گفتگو و خاطرات، ۲۶۳ ـ ۲۶۴.</ref> چنان‌که گفته شده مأموران رژیم نزدیک به ۱۱۷ تن از مردان و زنان و کودکان عشایر لارستان فارس به‌ویژه طوایف کوهمره سرخی را که از نهضت امام‌خمینی حمایت کرده بودند، <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۰۸، ۲۷۲ و ۳۱۷؛ وثوقی، زندگی و مبارزات آیت‌الله حاج‌سیدعبدالعلی آیت‌اللهی، ۸۴ ـ ۸۹.</ref> به اتهام مخالفت با اصلاحات ارضی در حال اقامه [[نماز صبح]] به [[شهادت]] رساندند. <ref>وثوقی، زندگی و مبارزات آیت‌الله حاج‌سیدعبدالعلی آیت‌اللهی، ۸۷؛ بصیرت‌منش، فتوای امام‌خمینی و قیام عشایر لارستان.</ref>

==دیدگاه امام درباره اصلاح اراضی==

پس از اوج‌گیری نهضت اسلامی، امام‌خمینی در پاسخ به پرسشی درباره آینده برنامه اصلاحات ارضی، تأکید کرد ایران به سرعت می‌تواند مشکل کشاورزی خود را حل کند؛ به ‌طوری‌ که هم کشاورز به زندگی انسانی در حد دیگران برسد، هم کشور از واردات غذایی بی‌نیاز ‌شود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۱۴.</ref> ایشان ادامه برنامه اصلاحات ارضی در کشور را بر پایه قواعد و احکام اسلامی ممکن دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۶۷.</ref> و معتقد بود اصلاحات ارضی، به شکلی که رژیم پهلوی آن را اجرا کرد، از بزرگ‌ترین خیانت‌ها به کشور بود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۶۷.</ref> ایشان همچنین با تکذیب شایعه پس‌گرفتن زمین‌ها از مردم و بازگرداندن آنها به مالکان بزرگ در حکومت آینده، تأکید کرد در حکومت اسلامی حساب یک‌یک مالکان و [[وجوه شرعی]] پرداخت‌شده آنان رسیدگی می‌شود و در صورت نپرداختن [[مالیات]] دولت اسلامی، باید خسارت آن را جبران کنند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۳۸ و ۲۹۶.</ref> {{ ببینید| مصادره اموال}}<br>

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تأکید داشت که برنامه اصلاحات ارضی ناشی از اشتباه رژیم پهلوی نبود، بلکه نابودی اقتصاد کشور به نام اصلاحات ارضی، جریانی امریکایی بود که با آگاهی و عامدانه صورت گرفت و [[ایران]] را به بازاری برای کشورهای دیگر تبدیل کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۵۰ و ۸/۱۳۵.</ref>

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* بدلا، سیدحسین، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‌ش‌م‌ و چ‌راغ‌ م‌رج‌عیت‌، ب‌ه ‌ک‌وش‌ش‌ م‌ج‌ت‌بی‌ اح‌م‌دی‌ و دیگ‌ران‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* خلجی، عباس، اصلاحات امریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* سرلک، رضا، اصلاحات ارضی، بررسی اوضاع کشاورزی در دوره پهلوی دوم، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ۲۱۱ ـ ۲۱۲، ۱۳۸۴ش.

* صافی گلپایگانی، علی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‌ش‌م‌ و چ‌راغ‌ م‌رج‌عیت‌، ب‌ه ‌ک‌وش‌ش‌ م‌ج‌ت‌بی‌ اح‌م‌دی‌ و دیگ‌ران‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* طباطبایی، علی‌محمد، درباره لایحه اصلاحات ارضی، مجله کانون وکلا، شماره ۶۷ ـ ۶۸، ۱۳۳۸ش.

* مقدس جعفری، محمدحسن، بررسی علل مهاجرت روستائیان به شهر‌ها در ایران از اصلاحات ارضی تا انقلاب اسلامی (۱۳۴۱ ـ ۱۳۵۷) مجله پژوهشهای فلسفی، شماره ۱۴۶ ـ ۱۴۷، ۱۳۷۲ش.

* هوگلاند، زمین و انقلاب در ایران (۱۳۴۰ ـ ۱۳۶۰) ترجمه فیروزه مهاجر، تهران، شیرازه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

==پیوند به بیرون==

سیدحسن قریشی کرین، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/56/ اصلاحات اراضی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۶-۶۴.