نظام سلطنتی: تفاوت میان نسخه‌ها

نظام به تشکیلات، سیستم، شیوه روشمند، سنن و قواعدی که قوام و انتظام چیزی بر آن نهاده شده، معنا شده است<ref> آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، 699؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 8/7853.</ref>. [[سلطنت]] نیز به معنای قدرت، غلبه، تسلط، ملک، پادشاهی، حکومت‌کردن و فرمان‌راندن آمده است<ref> دهخدا، لغتنامه دهخدا، 8/12104؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 5/4233؛ آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، 295 ـ 296.</ref>. در نظام سلطنتی، رئیس حکومت پادشاه یا ملکه یا معادل آن است، مانند قیصر، تزار، خاقان و شاهنشاه<ref> آشوری، دانشنامه سیاسی، 201.</ref>. [[ارسطو]] سلطنت را فرمانروایی یک‌نفره تعریف کرده و «دُژسالاری» (جباریت، استبداد) را صورت فاسد آن ‌شمرده است<ref> آشوری، دانشنامه سیاسی، 102 و 201.</ref>. این نوع حکومت، معمولاً موروثی است و با زور و غلبه شکل می‌گیرد و به ‌صورت حکومتی جبار در می‌آید<ref> نجفی، تأملات سیاسی، 3/472؛ بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، 88.</ref>. مردم نیز به جهت [[ترس]] از خشونت، در برابر آن تسلیم می‌شوند<ref> بروکر، رژیم‌های غیر دموکراتیک، 91.</ref>.

پادشاهی کهن‌ترین شکل حکومت است. امپراتور‌های باستان شرقی مانند سومریان، آشوریان، ایرانیان، مصریان و چینی‌ها، نخستین نظام‌های سلطنتی بودند که در کنار مناطق حاصل‌خیزی نظیر رود نیل، گنگ، سند، بین‌النهرین، رود زرد و یانگ‌تسه تشکیل شدند. نظام‌های پادشاهی در [[غرب]] نیز در قالب امپراتورهای دریایی، در کنار دریای اژه و امپراتوری روم شکل گرفتند<ref> عالم، بنیادهای علم سیاست، 277 و 218 ـ 222.</ref>.

در ایران نخستین پادشاهی آریایی، در اواخر قرن هشتم پیش از میلاد، با قدرت‌یافتن مادها آغاز شد و با [[فتوحات]] کوروش هخامنشی، ادامه یافت. در مدت 1300 سال که با سقوط سلسله ساسانی پایان یافت، حکومت میان سه تیره از اقوام آریایی ماد، پارس و پارت، دست به دست شد. این [[اقوام]] به‌ترتیب پادشاهی ماد، هخامنشی و اشکانی را شکل دادند<ref> گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، 87، 136، 285 و 345.</ref>. پس از شکست ایرانیان از سپاهیان مسلمان در جنگ نهاوند در سال 21ق/ 642م که موجب سقوط سلسله ساسانی شد، ایران نیز جزئی از سرزمین‌های [[خلافت اسلامی]] گردید که در نواحی مختلف آن فرمانروایان [[مسلمان]] و عرب از جانب [[خلیفه]] مسلمانان حکومت می‌کردند<ref> پیرنیا و اقبال، تاریخ کامل ایران، 245 ـ 246.</ref>.

در میان مسلمانان، [[معاویةبن‌ابی‌سفیان]] نخستین کسی بود که به نام خلیفه مسلمانان به طور رسمی سلطنت را آغاز کرد و برای پشتوانه این عمل خود، به جعل حدیث، دست زد. وی خود را خلیفه ‌خواند و تلاش کرد با تعیین فرزندش به ولیعهدی، موروثی‌شدن [[حکومت]] را تثبیت کند<ref> جعفریان، تاریخ خلفا، 415 ـ 418.</ref>. لقب سلطان که نخست تنها بر خلیفه گفته می‌شد، به‌تدریج و با افول شوکت و قدرت خلیفه، به صاحبان واقعی قدرت و امیران استیلا(کسانی که به واسطه قدرت نظامی بر سرزمین‌های خلیفه مستولی شده بودند)  منتقل شد و سلسله‌های مستقلی چون سامانیان، صفاریان و آل‌بویه را سلسله‌های سلاطین اسلامی نامیدند؛ البته عنوان سلطان در این سطح توقف نکرد و با زوال خلافت و برآمدن سلسله‌های بزرگ نظامی، لقب سلطان نیز ارتقا یافت و به عالی‌ترین مقام نظامی سیاسی گفته شد و به سبب کاربرد بسیار، تعیّن و غلبه پیدا کرد؛ بدین ترتیب سلطنت اسلامی با تمامی عناوین، القاب، تشکیلات و لوازم آن، جایگزین خلافت اسلامی شد<ref> فیرحی، دانش و مشروعیت در اسلام، 201 ـ 202.</ref>. در این دوره، جامعه اسلامی در دوراهی هرج و مرج و آشوب و سلطنت مقتدر، به‌ناگزیر بر حضور استیلایی سلطان رضایت داد و اگرچه همواره در تلاش برای حل مسئله، به ارائه راه حل‌هایی چون سلطنت ایران‌شهری، الگوی افلاطونی و به‌ویژه امامت شیعی می‌پرداخت، لیکن در عمل چاره‌ای جز توجیه نظری سلطه و اقتداری که به آن گرفتار آمده بود، نداشت<ref> فیرحی، دانش و مشروعیت در اسلام، 203.</ref>. [[نهضت مشروطیت]] در ایران اگرچه تحول نسبتاً اساسی در سلطنت پدید آورد، اما نفی تمامی مبانی، ساختارها و کارویژه‌های سلطنت با وقوع [[انقلاب اسلامی]] ایران در سال 1357 رخ داد<ref> طباطبایی‌فر، نظام سلطانی، 398.</ref>.

در این حکومت که بر پایه شخص استوار است<ref> لاپیر، قدرت سیاسی، 126.</ref>، پادشاه رئیس واقعی دولت است و قدرت و اختیارات خود را بنا به اراده خود اعمال می‌کند<ref> عالم، بنیادهای علم سیاست، 278.</ref>. برخی از امتیازات نسبی این نوع حکومت را می‌توان این موارد دانست:

*احتمال حاکم‌شدن فردی ضعیف و بی‌کفایت<ref> عالم، بنیادهای علم سیاست، 279 ـ 281.</ref>.

نظامی است که قدرت [[شاه]] بر اساس قانون محدودتر می‌شود و او تحت نظارت قوانین نهادهای قانون‌گذار حکومت می‌کند<ref> نجفی، تأملات سیاسی، 3/472؛ پازارگاد، مکتب‌های سیاسی، 186 ـ 187؛ عالم، بنیادهای علم سیاست، 278.</ref>. مشروطه سلطنتی یا پادشاهی مشروطه، در میان نظام‌های سیاسی کاملاً دیکتاتوری و کاملاً مشروط و محدود قرار دارد. شکل‌های مختلف این نظام، عبارت‌اند از:

سلطنت مشروطه پارلمانی که در آن مجالس مقننه به ‌طور غیر مستقیم در [[قوه مجریه]] دخالت دارند و شاه سلطنت می‌کند نه حکومت، و سلطنت مشروطه دوگانه که قوه مجریه به ریاست شاه، از استقلال تمام برخوردار است. از امتیازات نظام سلطنتی مشروطه، یکی آن است که مشارکت مردم در اداره [[نظام سیاسی]] با نمایندگان پارلمان سازماندهی می‌شود و احساس مشارکت اجتماعی، موجب دوام حمایت مردم از نظام سیاسی می‌گردد و دیگر آنکه قدرت و خودسری شاه به کمک قانون اساسی محدود می‌شود. در عین حال این نظام سیاسی نیز برخی عیب‌های نظام سلطنتی را مانند انتخاب پادشاه بر اساس وراثت، احتمال سلطنت فردی نالایق و بی‌کفایت، امکان تسلط شاه بر دستگاه حکومت و گسترش سلطه استبدادی وی با ابزار قانون و به شکل غیر مستقیم، با خود دارد<ref> نصرتی، نظام سیاسی اسلام، 57 ـ 58.</ref>.

اگرچه صفت ویژه نظام سلطنتی، موروثی‌بودن است، اما ممکن است پادشاه به صورت انتخابی از سوی مردم یا آزادانه از سوی پادشاه پیشین تعیین گردد<ref> آشوری، دانشنامه سیاسی، 202.</ref>؛ بر این اساس، سلطنت را به موروثی و انتخابی نیز تقسیم کرده‌اند. پادشاهی انتخابی به گذشته‌ها تعلق دارد، مانند امپراتوران نخستین روم و پادشاهان لهستان. با گذر زمان، پادشاهی انتخابی به موروثی تبدیل شد. در پادشاهی موروثی، شاه بنا به قاعده استوار جانشینی، به حکومت می‌رسد و به طور معمول بزرگ‌ترین فرزند پسر پس از مرگ پدر جانشین وی می‌گردد. چگونگی این جانشینی را قانون اساسی یا نظام‌نامه‌ای خاص یا هر روال معین دیگری مشخص می‌کند<ref> عالم، بنیادهای علم سیاست، 277 ـ 278.</ref>.

امام‌خمینی با اشاره به هردو نوع نظام سلطنتی مطلقه(استبدادی) و مشروطه، به نقد این نظام‌ها می‌پردازد و معتقد است در سلطنت مطلقه، رئیس دولت، حاکمی مستبد و مسلط بر جان و مال مردم است که خودسرانه در اموال مردم دخل و تصرف می‌کند و در حکومت مشروطه نیز نمایندگان [[مردم]] به قانون‌گذاری می‌پردازند؛ در حالی‌که قانون‌گذاری و تشریع تنها در اختیار خداست<ref> امام‌خمینی، ولایت فقیه،  43 ـ 44.</ref>. از نگاه ایشان اینکه مردم ایران سلطنت مشروطه را در زمان قاجار پذیرفتند، به دلیل عدم‌ توانایی بر طرح حکومت اسلامی و تنها برای کاهش [[ظلم]] و استبداد بود<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/429.</ref>.

ارسطو پس از برشمردن انواع حکومت، سلطنت فردی را به دو نوع مشروع و نامشروع(نیک‌کردار و تبهکار) تقسیم کرده است. سلطنت در نظامی که حاکم بر اساس قانون حکم می‌راند و منافع عمومی را در نظر دارد، مشروع(نیک‌کردار) است و در نوع نامشروع(تبهکار) آن، حاکمیت سلطانی است که همیشه به‌رغم خواست رعیت، حکومت را در راستای منافع شخصی خود و بدون پایبندی به قانون در پیش می‌گیرد<ref> اَمام، خودکامه، 173 ـ 174.</ref>. در تاریخ اندیشه سیاسی و حقوق اساسی هم، هرجا احراز قدرت به موجب [[قانون اساسی]]، به صورت موروثی یا انتخابی صورت گیرد و شکلِ فرمانروایی مقبول داشته باشد، مشروع شمرده می‌شود؛ اما فرمانروایی که با کودتا به قدرت برسد یا در طی پادشاهی به سبب اعمال خود، تنزل کند، غاصب، نامشروع و دیکتاتور تلقی می‌شود<ref> نویمان، آزادی و قدرت و قانون، 324 ـ 325.</ref>.

امام‌خمینی در تبیین نظام مطلوب و مشروع مورد نظر خود، حکومت را در اصل از آنِ خداوند می‌داند<ref> امام‌خمینی، کشف اسرار، 183 ـ 185.</ref>، و حکومتی را که مشروعیت خود را از غیر خداوند کسب کرده باشد و عملکردی ظالمانه و غیر الهی داشته باشد و تحمیلی باشد، نامشروع می‌خواند<ref> ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، 173؛ خالقی، مشروعیت قدرت، 54.</ref>. در منطق ایشان همه حکومت‌های نامشروع، ذیل عنوان [[طاغوت]] جای می‌گیرند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 17/133؛ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، 175.</ref>{{ببینید|طاغوت}} ایشان سلطنت مشروع را همان حکومت الهی(سلطنت خدایی) و به دور از خیانت و ظلم می‌داند و سلطنت نامشروع را سلطنت موروثیِ مساوی با غارتگری می‌خواند و معتقد است در اسلام سلطنت مبتنی بر ولایتعهدی وجود ندارد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/178 ـ 180؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه،  13 ـ 14.</ref>؛ بر همین اساس امام‌خمینی تبدیل خلافت به سلطنت به دست معاویه را که با هدف تغییر معنویت به طاغوت و وارونه‌کردن اسلام صورت گرفت، از اصل غصب خلافت خطرناک‌تر می‌داند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 8/9.</ref>. از نظر ایشان اصل نظام شاهنشاهی، باطل<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/290، 516 و 6/11.</ref> و خلاف قانون و قواعد عقلی و حقوق بشر<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 6/11.</ref> است و از عوامل مهم نامشروع ‌بودن سلطنت، اتکای آن به زور و سرنیزه و دخالت ‌نکردن مردم در انتخاب و بقای شخص حاکم و ولیعهد و جانشین وی است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/492 ـ 494.</ref>.

امام‌خمینی از یک‌سو حکومت در [[عصر غیبت]] را تعطیل‌بردار ندانسته و از سوی دیگر، در این زمان مراجعه به سلاطین جور و قضات آنان را مراجعه به طاغوت شمرده است. ایشان معتقد است از آنجاکه بر اساس آیات قرآن کریم<ref> نساء، 60.</ref> رجوع به طاغوت منع شده است<ref> امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، 23؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه،  27، 88 و 150.</ref>، بهترین حکومت در عصر غیبت، حکومتی است که بر اساس احکام خدا و [[عدل الهی]] تأسیس شده باشد<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، 186.</ref>؛ در نتیجه بر اساس این مقدمات، امر قضا و سیاست و حکومت در زمان غیبت، به حسب تعیین ائمه(ع) ، بر عهده فقیه جامع‌ شرایط است<ref>امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، 24؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه،  75 ـ 82.</ref>.

از نگاه امام‌خمینی حکومت اسلامی، نه مانند نظام استبدادی است که بر مبنای آرا و گرایش‌های فردی اداره شود و نه حتی مثل نظام‌های مشروطه و جمهوری بر اساس قوانین بشری و افکار و خواسته‌های جمعی از انسان‌ها، بر کل [[جامعه]]، حاکمیت پیدا می‌کند، بلکه حکومتی است که در همه زمینه‌ها مبتنی بر وحی و قانون الهی است<ref> امام‌خمینی، البیع، 2/618 ـ 619.</ref> و از آنجاکه وظیفه چنین حکومتی اجرای قانون الهی وگسترش عدالت است، حاکم آن هم باید دارای دو ویژگی علم به قانون و عدالت باشد و این هر دو صفت در فقیه عادل جمع است<ref> امام‌خمینی، البیع، 2/623.</ref>؛ البته امام‌خمینی(در سال‌های دهه بیست و پیش از اوج مبارزه)، نیازی به ولایت و حکومت مستقیم فقیه نمی‌دید و چنین حکومتی را حتی در صورت انتخاب یک پادشاه عادل از سوی جمعی از فقهای جامع‌ شرایط که خود حق حاکمیت دارند، ممکن می‌دانست<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، 185 و 187.</ref>{{ببینید|حکومت اسلامی}}

امام‌خمینی حکومت پهلوی را مصداق بارز حکومت نامشروع می‌دانست و معتقد بود رضا و محمدرضا پهلوی، علاوه بر نداشتن شرایط حاکم اسلامی، بر اساس قانون اساسیِ مشروطیت هم که مقام سلطنت را موهبتی الهی و تفویض‌شده از سوی مردم معرفی کرده است، غاصب حکومت بودند و حکومتشان نامشروع محسوب می‌شد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 5/19 ـ 20.</ref>؛ زیرا این حکومت با سرنیزه و حمایت بیگانگان به قدرت رسیده و با مجلس فرمایشی، سلطنت خود را قانونی و موروثی کرده بود<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/173 ـ 174، 205 ـ 206 و 5/7، 61، 63.</ref>. بنابراین [[اطاعت]] از چنین حکومتی، از نظر امام‌خمینی خیانت<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 5/331.</ref>، [[حرام شرعی]] و جرم قانونی<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 5/427.</ref> شمرده می‌شد.

در نظر امام‌خمینی، ساختار و شکل حکومت، نقش چندانی در حفظ دموکراسی و تأمین آرمان‌های انسانی ملت ندارد، بلکه مهم ویژگی‌های حاکمان و کارگزاران حکومت و ضوابطی است که باید آنان رعایت کنند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 5/334.</ref>{{ببینید|کارگزاران}} در عین حال ایشان، «جمهوری» را که نقش مردم در آن برجسته‌تر است، در مقایسه با نظام سلطنتی که آن را غیر الهی، غیر توحیدی و طاغوتی می‌دانست، عاقلانه‌تر می‌شمرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/494؛ 8/484 و 11/291، 448.</ref>{{ببینید|‌دموکراسی| جمهوری اسلامی}} زیرا استمرار و دوام سلطنت بدون نظارت مردم، ناگزیر فسادآور است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/494.</ref>.

امام‌خمینی معتقد است در نظام‌های سلطنتی(مطلقه یا مشروطه)، سلطان یا نمایندگان مردم، به وضع قوانین دلخواه و تحمیل آن بر مردم می‌پردازند؛ در صورتی که در اسلام، قدرت مقننه و اختیار تشریع، به خداوند اختصاص دارد و شارع مقدس، یگانه‌قدرت مقننه است. هیچ‌کس حق قانون‌گذاری ندارد و هیچ قانونی جز حکم شارع را نمی‌توان به اجرا گذاشت<ref> امام‌خمینی، ولایت فقیه، 44.</ref>. ایشان معتقد است حکومت به شیوه سلطنت که حاکمان بر [[جان]] و مال مردم مسلط‌اند و خودسرانه در آن دخل و تصرف می‌کنند، موجب فساد و ظلم و غارتگری است، بر خلاف حکومت به شیوه اسلامی که در آن حاکم دارای صفات علم، عدالت، عقل و تدبیر است و در صورت تحقق این شیوه در جامعه، اثری از مفاسد و غارتگری نخواهد ماند<ref> امام‌خمینی، ولایت فقیه، 46 ـ 48.</ref>.

امام‌خمینی مخالفت با سلاطین و دربارهای فاسد و ظالم را سیره [[پیامبر(ص)]] و [[امامان معصوم(ع)]] می‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/100 و 216؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه،  150.</ref> و معتقد بود اصل تحمیل و مسلط‌شدن یک نفر بر مردم، بدون رضایت و اختیار آنان، امری کهنه، ارتجاعی<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/490 و 494.</ref> و مساوی با استبداد، قلدری و [[دیکتاتوری]]<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/37 ـ 38 و 40.</ref> و منشأ بدبختی و عقب‌ماندگی جوامع<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/262، 276 ـ 277 و 490.</ref> است. ایشان اساساً گردش قدرت در سلطنت بر مبنای توارث و تحمیل بر مردم<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 5/173.</ref> به‌ویژه بر نسل‌های آینده را، غیر منطقی و باطل می‌خواند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/493 ـ 494 و 516.</ref> و شاه را دارای چنین حقی نمی‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 6/32.</ref>.

* قرآن کریم؛ آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران، نی، چاپ دوم، 1381ش.  

* آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، 1386ش.  

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، 1384ش.  

* امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و ...، چاپ پنجم، 1389ش.  

* امام‌خمینی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1379ش.  

* امام‌خمینی، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه،  حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، 1388ش.  

* اَمام، امام‌ عبدالفتاح، خودکامه، ترجمه حمیدرضاآژیر و محمدرضا مروارید، تهران، سروش، چاپ اول، 1377ش؛انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، 1382ش.  

* ایزدهی، سجاد، فقه سیاسی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1390ش.  

* بروکر، پل، رژیم‌های غیر دموکراتیک، ترجمه علیرضا سمیعی اصفهانی، تهران، کویر، چاپ اول، 1383ش.  

* بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چاپ دوم، 1370ش.  

* پازارگاد، بهاءالدین، مکتب‌های سیاسی، تهران، اقبال، 1343ش.  

* پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانی، تاریخ کامل ایران، تهران، شهرزاد، چاپ اول، 1389ش.  

* جعفریان، رسول، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان، ‌قم، دلیل ما، چاپ پنجم، 1385ش.  

* خالقی، علی، مشروعیت قدرت از دیدگاه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1381ش.  

* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373ش.  

* طباطبایی‌فر، سیدمحسن، نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه (دوره صفویه و قاجاریه)، تهران، نی، چاپ اول، 1384ش.  

* عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، 1378ش.  

* فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)، تهران، نی، چاپ چهارم، 1383ش.  

* گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1364ش.  

* لاپیر، ژ.و، قدرت سیاسی، ترجمه بزرگ نادرزاده، تهران، کتاب زمان، 1362ش.  

* نجفی، موسی، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1377ش.  

* نصرتی، علی‌اصغر، نظام سیاسی اسلام، قم، هاجر، چاپ اول، 1383ش.  

* نویمان، فرانتس، آزادی و قدرت و قانون، تدوین هربرت مارکوزه، ترجمه عزت‌الله فولادوند، تهران، خوارزمی، چاپ اول، 1373ش.

نرگس زارعی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/37/ نظام سلطنتی]، دانشنامه امام خمینی، ج 10، ص37-41.