حزب بعث عراق: تفاوت میان نسخه‌ها

پس از فروپاشی [[عثمانی]]، در همایش «سان رمو» در سال ۱۲۹۹ش/ ۱۹۲۰م کشورهای عربی خاورمیانه زیر قیمومیت انگلیس و فرانسه قرارگرفتند.<ref>احمدی، ریشه‌های بحران، ۱۷۱–۱۷۲.</ref> در اواخر دهه ۱۹۳۰ تا اوایل دهه ۱۹۴۰م جهان عرب شاهد جنبش‌هایی بود که علیه نفوذ [[استعمار]] و برای کسب استقلال کشورهای عربی تلاش می‌کردند. دو روش مورد توجه این جنبش‌ها بود؛ نخست پان‌عربیسم و ایجاد یک کشور عربی متحد و دیگری رد هر گونه اتحاد با قدرت‌های استعماری.<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی، ۳۲۸.</ref> در چنین شرایطی برای مبارزه با استعمار و حیات‌بخشیدن به هویت عرب، حزب «استقلال» با زیربنای فکری [[ناسیونالیسم]] ـ عربیسم در [[سوریه]]، عراق و [[اردن]] تشکیل شد و در بیشتر کشورهای خاورمیانه آغاز به فعالیت کرد؛ اما با نفوذ عوامل استعمار فرانسه و ایجاد انشعاباتی در آن، از هم پاشید و از درون آن دو حزب «ناسیونالیستی عرب» به رهبری زکی ارسوزی و «احیاءالعرب» به رهبری میشل عفلق و صلاح‌الدین بیطار بیرون آمد. این دو حزب پس از چند سال به «حزب بعث عربی» تغییر نام دادند.<ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، ۵۴–۵۵.</ref>

هدف حزب، تجدید حیات یا رستاخیز اعراب برای بیرون‌راندن استعمار<ref>احمدی، سیری در، ۱۶.</ref> و ایجاد حکومت واحد عربی سوسیالیستی در جهان عرب،<ref>احمدی، حزب بعث، ۱۷.</ref> با تشکیل سوریه بزرگ، متشکل از عراق، اردن، [[فلسطین]]، [[لبنان]] و سوریه اعلام شد.<ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، ۵۵.</ref> مقر اصلی و محل تولد حزب بعث در سوریه بود و افزون بر این کشور، در دیگر کشورهای عربی نظیر عراق، اردن، فلسطین و لبنان شاخه‌هایی از حزب تشکیل شد.<ref>احمدی، سیری در، ۲۰–۲۲.</ref> تشکیلات حزب بعث، شامل فرماندهی منطقه‌ای، مجمع سالانه، فرماندهی ملی و مجمع ملی بود؛ اما حزب بعث عراق دارای تشکیلات خاص خود بود. تشکیلات حزب در عراق دارای چند حلقه، متشکل از سه تا پنج عضو و یک دبیر بود. مجموع دبیران، سرگروه را تشکیل می‌دادند که سالی یک بار برای انتخاب فرماندهی منطقه تشکیل جلسه می‌دادند. بالاترین مرجع صلاحیت‌دار حزب در عراق، کنگره بین‌العرب بود که اختیارات تام و مطلق داشت و حتی می‌توانست قانون اساسی را لغو یا ترمیم کند.<ref>احمدی، سیری در، ۲۳–۲۴.</ref>

حزب بعث عراق در سال ۱۳۲۷ش/ ۱۹۴۸م شکل گرفت و سامی شوکت، کمیته حزب بعث عراق را تشکیل داد و در کمتر از سه سال، توانست شعبه‌هایی در سراسر عراق تشکیل دهد. این کمیته در آغاز، پنهانی فعالیت می‌کرد؛ اما در سال ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲م هم‌زمان با تشدید اعتراضات مردم به تجدید قرارداد دولت و شرکت نفت عراق ـ که در اختیار انگلیسی‌ها بود ـ موجودیت خود را اعلام و فعالیتش را آشکار کرد.<ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، ۵۵.</ref> افسران بعثی در کودتای عبدالکریم قاسم علیه نوری سعید، نخست‌وزیر وقت عراق، در سال ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸م شرکت کردند و رژیم دیکتاتوری وی را ساقط کرده، در ایجاد نخستین حکومت جمهوری عراق همکاری کردند؛ اما به دلیل اختلاف شدید کمیته با برنامه‌های قاسم، توطئه‌هایی برای سرنگونی وی انجام داد که نافرجام ماند<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی، ۳۳۸–۳۳۹؛ احمدی، سیری در، ۳۰–۳۱.</ref>؛ گرچه این تلاش‌ها موجب تضعیف و بی‌اعتباری بعثی‌ها شد. تلاش دوباره کمیته برای ترور قاسم در ۱۳۴۱ش/ فوریه ۱۹۶۳م منجر به تشکیل نخستین حکومت بعثی گردید؛ اما بار دیگر به دلیل اختلاف‌های درون‌حزبی و ناسازگاری بعثی‌ها با سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای عبدالسلام عارف؛ رئیس‌جمهور، از صحنه سیاسی عراق کنار گذاشته شدند. آنان در مدت کوتاه حضور خود در قدرت، خاطره تلخی از سرکوب و کشتار هزاران نفر از مردم عراق در شهرهایی مانند [[کاظمین]]، [[نجف]] و [[بصره]] برجا گذاشتند.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۳۹؛ احمدی، سیری در، ۳۲–۳۳.</ref>

حزب بعث، دوباره با کودتای احمد حسن البکر و [[صدام حسین]] تکریتی در ۲۶ تیر ۱۳۴۷ش/ ۱۷ ژوئیه ۱۹۶۸م، به قدرت رسید. پس از آن، تشکیلات حزب، نسبت به تشکیلات دولتی، برتری یافت.<ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، ۵۶–۵۷.</ref> آنان به محض دردست‌گرفتن قدرت و با وجود ادعای طرفداری از آزادی فردی و احزاب سیاسی، از فعالیت احزاب جلوگیری کردند و بی‌درنگ به دستگیری و سرکوب مخالفان پرداختند.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۴۲–۳۴۴.</ref> تداوم کشمکش‌ها و تصفیه‌حساب‌های درون‌حزبی، منجر به استعفای اجباری حسن البکر و به‌قدرت‌رسیدن صدام حسین در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸ش/ ۱۶ ژوئیه ۱۹۷۹م گردید.<ref>احمدی، سیری در، ۳۱–۳۴.</ref> وی با تشکیل حکومتی بر پایه رعب و وحشت، به پاکسازی حزبی و سرکوب گسترده مخالفان و اقلیت‌ها به‌خصوص [[شیعیان]]، کردها، ایرانیان، [[یهودیان]] و کمونیست‌ها پرداخت<ref>کلیدر، جنگ‌های صدام، ۶۵.</ref> و با برخی کشورهای همسایه نظیر [[ایران]]<ref>احمدی، سیری در، ۷۱–۷۳.</ref> و [[کویت]]<ref>احمدی، سیری در، ۷۸.</ref> نیز درگیر جنگ شد.

میشل عفلق، بنیانگذار مسیحی حزب بعث، «[[وحدت]]، [[آزادی]] و [[سوسیالیسم]]» را بنیان فکری و آرمان اصلی حزب اعلام کرده بود.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۲۹؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، ۹۵.</ref> او در آغاز باور داشت وحدت اعراب در قیاس با سایر ارزش‌ها به‌ویژه سوسیالیسم، از جایگاه بالاتری برخوردار است و آزادی، به معنای رهایی از سلطه استعمار نیز در سایه وحدت به دست می‌آید؛ اما این افکار به‌تدریج تغییر کرد و از برتری سوسیالیسم بر وحدت عربی سخن گفته شد.<ref>احمدی، سیری در، ۲۴–۲۵.</ref> عفلق اساساً در ترکیب ناسیونالیسم و سوسیالیسم، متفاوت از اندیشه‌های مشابه در اروپا می‌اندیشید؛ زیرا ایدئولوژی حزب بعث به مثابه نتیجه نهایی مبارزه طبقاتی در نیامده بود؛ بلکه محصول همکاری طبقات و جنبشی درونی بود که آزادی فردی و مالکیت خصوصی را رد نمی‌کرد.<ref>خدوری، گرایش‌های سیاسی در جهان عرب، ۱۶۹–۱۷۰.</ref>

دومین پایه اصلی اندیشه حزب بعث، شعار «یک ملت عرب، یک مأموریت ابدی» است. بر اساس این ایده، اعراب با وجود تقسیم‌بندی‌های سیاسی و جغرافیایی موجود، ملت واحدی هستند و مرزهای کنونی باید برداشته شود.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۳۱.</ref> در ایدئولوژی حزب بعث، هدف و رسالت تاریخی اعراب، تجدید دیگربار عصر [[امویان]] و [[عباسیان]] است و این هدف، تنها با حاکمیت حزب بعث امکان‌پذیر است.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۳۱.</ref> این اندیشه سامان‌یافته بر اساس نژاد، وطن یا میهن عربی، همه کشورهای عربی از اقیانوس اطلس تا [[خلیج فارس]]، کوه‌های توروس ترکیه و زاگرس ایران و صحرای بزرگ آفریقا را دربر می‌گیرد و تنها اعراب حق اعمال حاکمیت و اداره امور آن را دارند.<ref>خدوری، گرایش‌های سیاسی در جهان عرب، ۲۲۲–۲۲۸؛ احمدی، سیری در، ۲۴؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، ۱۰۰.</ref>

طراح اندیشه حزب بعث با وجود مسیحی‌بودن، از مخالفت صریح با اسلام خودداری ورزید و به دلیل نفوذ آن در میان توده‌های مسلمان عرب، با تفسیر نژادی و قومی، دست به تحریف روح واقعی اسلام زد.<ref>احمدی، سیری در، ۱۷ و ۲۸.</ref> او به اعتبار اینکه رسالت [[دین اسلام]] در آغاز برای عرب‌ها بوده و [[قرآن]] به زبان عربی نازل شده‌است، این دین را در درجه نخست دینی عربی به‌شمار آورد و به ستایش عروبیت، به‌عنوان ارزش تعیین‌کننده در اسلام پرداخت. بعثی‌ها، با اینکه [[پیامبر اسلام(ص)]] را به عنوان نخستین قهرمان قوم عرب که توانست همه اعراب را زیر پرچم اسلام متحد سازد، می‌ستودند، لکن اسلام را در پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه ناتوان دانسته و با تأکید بر [[جدایی دین از سیاست]]، با دخالت دین در شئون اجتماعی و سیاسی به هر روشی مخالفت می‌کردند.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۳۵؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، ۹۷–۹۹.</ref>

== مواضع حزب در برابر ایران و انقلاب اسلامی ==

از زمان فروپاشی [[امپراتوری عثمانی]] و شکل‌گیری عراق کنونی، روابط دو کشور ایران و عراق غالباً به دلیل اختلافات مرزی به‌جای‌مانده از امپراتوری عثمانی به‌ویژه بر سر «اروندرود» و چگونگی کشتیرانی در آن، خصومت‌آمیز بود. حضور پررنگ دولت انگلستان در عراق در تحمیل قرارداد مرزی ۱۳۱۶ش/ ۱۹۳۷م باعث شد خط مرزی بر اساس خط تالوگ (عمیق‌ترین قسمت رودخانه) در مقابل بندر آبادان در حدود هفت کیلومتر تعیین شود و شامل تمام اروندرود نشود.<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۱۷۸–۱۹۱.</ref> این مسئله نقطه بحرانی روابط دو کشور پس از به‌قدرت‌رسیدن حزب بعث در عراق در سال ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸م نیز محسوب می‌شد. حسن البکر آبراه «اروندرود» را جزء جدایی‌ناپذیر خاک عراق نامید. این امر به همراه کارشکنی دولت عراق در تردد کشتی‌های ایران در اروندرود باعث شد دولت ایران در اردیبهشت ۱۳۴۸ عهدنامه مرزی ۱۳۱۶ را ملغا اعلام کند.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۱۳۶–۱۳۷؛ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۳۵۷–۳۵۹.</ref>

فرق‌های ایدئولوژیک دو کشور، گرایش «پان‌عربیستی» شدید رژیم بعث، سیاست‌های ایرانی‌ستیزی عراق در برابر ایرانیان ساکن در این کشور، گرایش دو کشور به قطب‌های مخالف دوران جنگ سرد، حمایت [[محمدرضا پهلوی]] از کردهای جدایی‌طلب در عراق و مخالفت بغداد با حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی در خلیج فارس، بر وخامت اوضاع افزود و روابط دو کشور را تا آستانه جنگ و برخورد نظامی پیش برد<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۳۵۹–۳۶۰.</ref>؛ اما سرانجام با میانجی‌گری کشور [[الجزایر]] و انعقاد قرارداد الجزایر در ۱۵ اسفند ۱۳۵۳ش/ ۶ مارس ۱۹۷۵م به اختلافات مرزی دو کشور پایان داده شد و پهلوی نیز تلویحاً پذیرفت از حمایت کردهای عراق دست بردارد. از آن پس، آرامشی نسبی بر روابط دو کشور حاکم گردید و تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت.<ref>پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، ۱۴۷–۱۵۰.</ref>

با اوج‌گیری نهضت اسلامی در ایران، حکومت بعثی عراق به دلیل احتمال تأثیرپذیری مردم این کشور از انقلاب ایران و چیرگی جامعه شیعی در این کشور، در پی چاره‌اندیشی برای حفظ حیات خود برآمد.<ref>احمدی، سیری در، ۳۹.</ref> حزب بعث حملات سرکوب‌گرایانه خود در داخل را شدت بخشید و بسیاری از هواداران جوان گروه‌های اسلامی چون «حزب‌الدعوه» و «سازمان پیکار اسلامی» را [[اعدام]] و بسیاری را زندانی و [[شکنجه]] کرد.<ref>احمدی، سیری در، ۴۰–۴۱.</ref> نگاه حزب بعث به [[انقلاب اسلامی ایران]] نگاه منفی بود. طرح ادعای کذب بر سر جزایر ایرانی در خلیج فارس، کمک‌های مالی و نظامی به گروه‌های چپ در [[کردستان]] و سایر عناصر ضدانقلاب در [[خوزستان]]، کمک به انفجار خطوط لوله نفت و بمب‌گذاری در مساجد، اخراج ایرانیان مقیم عراق و مصادره اموال آنان و به‌توپ‌بستن پاسگاه‌ها و روستاهای مرزی، از مهم‌ترین اقدام‌های سران حزب بعث علیه انقلاب نوپای ایران بود.<ref>احمدی، سیری در، ۳۹–۴۱.</ref>

آخرین حربه صدام حسین برای بقای خود، جنگ با ایران در چارچوب افق‌های «پان‌عربیسم»<ref>جعفری، بحران در، ۳۹۰.</ref> و آزادسازی سرزمین‌های به زعم او عربی<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۵۵۵ و ۵۶۲.</ref> بود. از سوی دیگر، [[سقوط پهلوی]] به عنوان ژاندارم منطقه و توهم ایجاد خلأ قدرت در منطقه خلیج فارس، فرصتی برای سران حزب بعث فراهم کرد تا برای تحقق رؤیای خود، یعنی رهبری جهان عرب و ایفای نقش ژاندارمی برای آمریکا، در سال ۱۳۵۹ به خاک ایران تجاوز کنند<ref>جعفری، بررسی تاریخی، ۳۵۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جنگ تحمیلی}}.

== موضع امام‌خمینی در برابر اندیشه حزب بعث ==

نقد [[امام‌خمینی]] به اندیشه حزب بعث از یک سو متوجه نظریه‌پرداز اصلی آن، میشل عفلق می‌شد و از سوی دیگر، ادعای عرب‌گرایی و اسلام‌خواهی حزب را به چالش می‌کشید. به‌رغم اینکه ساختار حزب بعث در دو کشور سوریه و عراق تشابه فراوانی داشت، اما امام‌خمینی به دلیل رفتار و عملکرد حزب بعث عراق و شخص صدام حسین، منتقد حزب بعث عراق بود. ایشان با ابراز تردید حتی در مسیحی‌بودن میشل عفلق،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۷.</ref> باور داشت او و طرفدارانش از هیچ آیین و مذهبی پیروی نمی‌کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۶۹.</ref>

در شرایطی که بیشتر ملت عراق به هویت اسلامی خود پایبند بودند، جای شگفتی نبود که طرفداران حزب بعث برای نفوذ در میان توده‌های مسلمان بانگ اسلام‌خواهی سر دهند. امام‌خمینی که بر علاقه خود به عراق که مرکز [[تشیع]] است و مرکز ائمه [[اهل بیت(ع)]]، مانند علاقه به ایران تأکید کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۸۱.</ref> با یادآوری این تبلیغات به‌ویژه مطالبی که هواداران حزب بعث از قرآن و [[نهج البلاغه]] بر دیوارهای شهر می‌نوشتند، آنها را ناشی از دورویی و [[نفاق]] تفکر حزب بعث می‌دانست که هدفی جز نفوذ در میان عامه مردم و از بین‌بردن اسلام با شمشیر اسلام نداشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۴۴–۱۴۵ و ۱۳/۳۶۴.</ref> ایشان با ترسیم چهره منافقانه سران حزب در طرفداری از شعائر اسلامی، ازجمله [[اقامه نماز]] و حضور در اماکن مذهبی، ضمن بیان جنایات آنان علیه اسلام و نمادهای آن ازجمله کشتار عزاداران حسینی و به‌شهادت‌رساندن علما و مفاخر دین، حزب بعث را فریبکار می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۸۰ و ۱۸/۱۳۰–۱۳۱.</ref> به نظر ایشان آنان هرگاه فرصت داشته باشند، اسلام و نمادهای آن را از میان خواهند برد؛ زیرا اسلام با باورها، مقاصد و عملکرد سران حزب بعث که تجاوز و غارت است، تناسبی ندارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۳۹، ۲۶۸ و ۱۸/۱۵۸.</ref>

صدام حسین با وجود باور آشکارش به جدایی دین از سیاست،<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۲۴۱.</ref> تولد [[حضرت علی(ع)]] را تعطیل ملی اعلام می‌کرد و با صرف مقادیر هنگفت به ساخت مسجد و حسینیه می‌پرداخت.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۲۳۶.</ref> امام‌خمینی هم‌نظر با مراجع بزرگ تقلید عراق، مانند [[سیدمحسن حکیم]] که به [[شرک]] و [[تکفیر]] حزب بعث حکم داده بود،<ref>باقری، نجوم امت ۲۱ زندگی مرحوم آیت‌الله حکیم، ۷۱ و ۷۳.</ref> این حزب را [[کافر]] و [[ملحد]] خطاب می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۶–۲۴۷؛ ۱۳/۲۳۷، ۲۵۴ و ۱۴/۲۷۸.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی ادعای عرب‌گرایی حزب بعث و برتری‌دادن به نژاد و قومیت (اصل اول اساسنامه حزب بعث) را بر خلاف دستور قرآن و اسلام که ملاک برتری را [[تقوا]] معرفی کرده‌است<ref>حجرات، ۱۳.</ref> می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۳۹، ۴۴۵ و ۱۴/۸۵.</ref> در باور ایشان، اندیشه حزب بعث در حالی اسلام را در انحصار عربیت تفسیر می‌کند و پیامبر آن را عربی می‌داند که خود هیچ‌گونه اطلاع و باوری به اسلام ندارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۳۸.</ref> و طرفدار بازگشت به دوران مجد [[بنی‌امیه]] و جاهلیت عرب و پیش از اسلام است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۵–۲۴۷.</ref> ایشان باور داشت هدف حزب بعث از طرح مسائل قومی، ایجاد اختلاف میان مسلمانان است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۳۸–۳۳۹.</ref>؛ ضمن اینکه در ادعای طرفداری از خلق عرب نیز صادق نیست؛ زیرا دستش به خون خلق عرب عراق و ایران آغشته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۳۵ و ۱۳/۴۴۴.</ref>

== مواضع امام‌خمینی در دوران حضور در عراق ==

در دوران حضور امام‌خمینی در عراق، سران حزب بعث به فراخور نوع روابط خود با ایران، تلاش بسیاری صرف همراه‌ساختن امام‌خمینی با اهداف سیاسی خود می‌کردند؛ اما با تدبیر و هوشیاری ایشان به توفیقی در این زمینه نرسیدند.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۱۳۶.</ref> حدود سه سال پس از اقامت امام‌خمینی در [[نجف اشرف]]، احمد حسن البکر و معاونش صدام حسین، در رأس قدرت قرار گرفتند و ایدئولوژی حزب بعث بر تمام شئون زندگی مردم عراق سایه افکند. با مطرح‌شدن ادعای حسن البکر مبنی بر حاکمیت کامل عراق بر اروندرود، روابط دو کشور به‌شدت متشنج و به سمت درگیری نظامی پیش رفت.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۳۵۷–۳۵۸.</ref>

حزب بعث در این ایام تلاش کرد با استقبال گرم از [[تیمور بختیار]] رئیس سابق سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) که پس از اختلاف با [[رژیم پهلوی]] به عراق گریخته بود {{ببینید|متن=ببینید|ساواک}} و برقراری ارتباط میان او و امام‌خمینی علیه رژیم پهلوی فعالیت کند<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۲/۴۶۱–۴۷۳.</ref>؛ اما امام‌خمینی از این امر استقبال نکرد و حاضر به همکاری نشد<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۲/۴۶۴، ۴۶۷، ۴۶۹ و ۴۷۰.</ref> و خود منابع ساواک نیز موضوع همکاری را نادرست شمرده‌اند<ref>مؤسسه تنظیم، ۲۰/۱۱۵.</ref>؛ چنان‌که به گزارش ساواک در سال ۱۳۴۸، امام‌خمینی با رد درخواست مأموران حزب بعث برای محکوم‌کردن دولت ایران، تأکید کرد اختلاف ایشان با دولت ایران به این معنی نیست که علیه کشور خود و به نفع عراق، اقدام کند. ایشان در مقابل تهدید دولت عراق مبنی بر اخراج ایشان از این کشور، اعلام کرد در این کار پیش‌قدم خواهد بود. در این شرایط و به‌ویژه پس از تهدید سیدمحسن حکیم به ترک خاک عراق در صورت اخراج امام‌خمینی، دولت عراق از تعقیب موضوع خودداری کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۲۰/ ۷۰، ۸۰، ۱۱۰ و ۱۱۶.</ref>

امام‌خمینی همچنین در برابر اعمال ضد انسانی و ضداسلامی حزب بعث نسبت به حکیم و خانواده او، واکنش نشان داد و در شرایطی که حکومت بعثی، حکیم را در خانه خود زندانی کرده بود و کسی جرئت نزدیک‌شدن به خانه وی را نداشت،<ref>جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۷۱؛ ملایی‌پور، شهید مصطفی خمینی در نگاه تاریخ، ۶۷.</ref> [[سیدمصطفی خمینی]]، فرزند ارشد خود را بدون ترس و بی هیچ واهمه‌ای به دیدار وی می‌فرستاد.<ref>فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، ۲۹۸.</ref> همچنین ایشان با حضور در مجلس بزرگداشت و ترحیم حکیم (۱۳۴۹)، تنها فردی بود که به رجال و نمایندگان حزب بعث حاضر در مجلس احترام نگذاشت و با آنان با بی‌اعتنایی برخورد کرد.<ref>محتشمی‌پور، پابه‌پای آفتاب، ۳/۸۵–۸۶.</ref> بر اساس برخی اسناد ساواک مربوط به سال ۱۳۴۹، افزایش قدرت نفوذ امام‌خمینی در عراق، موجب بروز شایعاتی دربارهٔ احتمال ترور ایشان از سوی دولت عراق شد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۷/۲۹–۳۱.</ref>

از سوی دیگر، حکومت بعث عراق در زمستان ۱۳۵۰ به‌شکل دسته‌جمعی ایرانیان مقیم عراق را اخراج و اموال آنان را مصادره کرد.<ref>امینی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی، ۲۲۴؛ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۱۴۶؛ فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، ۲۹۹.</ref> امام‌خمینی با وصف حاکمان عراق به گروهی که یک مغز متفکر و عاقل در میان آنان نیست تا حقایق را درک کند و کسانی که به دست خود، عراق را به تباهی خواهند کشید،<ref>مؤسسه تنظیم، ۲۰/۱۳۰.</ref> در برابر این اقدام رژیم بعث، به‌صراحت موضع گرفت و با فرستادن تلگرام برای حسن البکر، به این اقدام اعتراض و آن را خلاف مصالح دولت عراق از نظر سیاسی و اقتصادی شمرد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۲/۴۰۳–۴۰۴.</ref> ایشان در همان روز علیه رژیم بعث سخنرانی و در ضمن اعلام کرد در اعتراض به این رفتار رژیم عراق، آن کشور را به مقصد لبنان ترک خواهد کرد. ایشان با مقایسه تقاضای دولت عراق برای خروج [[یهودیان]] در سال‌ها پیش، که با مهلت‌دادن و خرید عادلانه اموال آنها همراه بود، با رفتار عراق در اخراج ملت شیعه و ایرانی‌ها، این رفتار را برای خود غیرقابل تحمل و ناگوار شمرد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۲/۴۰۵–۴۰۷.</ref> ایشان در سخنان دیگری در نجف (۱۰/۱۰/۱۳۵۰)، با اشاره به برکات [[هجرت رسول خدا(ص)]]، وضع کسانی را که وجه‌المصالحه دو دولت قرار گرفته و با شرایطی ناگوار از عراق اخراج می‌شوند، فجیع خواند و از ایرانیان خواست تا با کسانی که در ایران دوست و خویشاوندی ندارند، خوش‌رفتار باشند و آنان را میهمان خود بدانند. ایشان همچنین رفتن خود از عراق را بر اساس مصالحی لازم شمرد و تأکید کرد دیگران باید بمانند و حوزه علمیه را حفظ کنند؛ دیر یا زود حوزه علمیه به حال اول خود بازمی‌گردد و تلاش همگان در هر حال باید حفظ اسلام باشد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۲/۴۱۰–۴۱۳.</ref>

حرکت بی‌سابقه امام‌خمینی با وجود جو وحشت و خفقان ناشی از حکومت پلیسی حزب بعث، مقامات عراقی را به وحشت انداخت؛ به طوری که تصمیم گرفتند موقتاً اخراج ایرانیان را متوقف کنند و نماینده حزب بعث مأمور ابلاغ سیاست جدید به امام‌خمینی شد. ایشان تقاضای ملاقات هیئت اعزامی را رد کرد، اما به اصرار و توصیه علمای حوزه نجف آنان را پس از چند روز سرگردانی به حضور پذیرفت.<ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۱/۲۷۵–۲۷۷؛ فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، ۲۹۸–۳۰۲.</ref>

امام‌خمینی در شرایط غربت و تنهایی نجف و عدم پشتیبانی حوزه نجف و مردم عراق، از مبارزه و نهضت اسلامی ناامید نشد و از راه‌های گوناگون به مبارزه علیه حزب بعث عراق پرداخت.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۷۵۶–۷۵۷.</ref> ایشان در چهارده آذر ۱۳۵۳ که خبردار شد رژیم بعثی عراق در شب پانزده آذر قصد اعدام گروهی از انقلابیان مسلمان عراقی را دارد، بی‌درنگ فرماندار نجف را احضار کرد و به‌شدت به این اقدام اعتراض و به پیامدهای شوم آن برای آن رژیم توجه داد و آن را مانند رفتار جنایت‌آمیز [[رضاشاه پهلوی]] در ایران در برخورد با بی‌گناهان شمرد که سرانجام مجبور به فرار از کشور شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی ۳/۵۶.</ref>

آزار و اخراج روحانیان و شیعیان ایرانی مقیم عراق در این سال‌ها به شکل‌های مختلف، ادامه داشت<ref>مؤسسه تنظیم، ۲۰/۱۸۶–۱۸۷، ۱۹۴–۱۹۵.</ref> و پس از بهبود روابط سیاسی دو کشور ایران و عراق، امضای قرارداد الجزایر در سال ۱۳۵۳<ref>امینی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی، ۲۲۵.</ref> و درخواست محمدرضا پهلوی از حکومت عراق برای اعمال محدودیت بیشتر بر امام‌خمینی، اخراج روحانیان و طلاب مقیم نجف، با شدت بیشتر از سر گرفته شد<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۱۵۲؛ مؤسسه تنظیم، ۲۰/ ۲۰۰–۲۰۴.</ref>؛ چنان‌که دولت بعثی در تیر ۱۳۵۴<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۱۵۲.</ref> با فرستادن هیئت بلندپایه‌ای از امام‌خمینی خواست از میزان فعالیت‌های سیاسی خود در عراق بکاهد؛ اما ایشان با لحنی قاطع و صریح اعلام کرد حتی اگر مجبور شود خاک عراق را ترک کند، به وظیفه خود عمل می‌کند.<ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۲/۱۷۳–۱۷۵.</ref>

استاندار نجف در تیرماه ۱۳۵۴ با پیغام تحیات و دوستی از سوی رئیس‌جمهور عراق و خبر توقف اخراج طلاب به استثنای کسانی که جاسوس خارجی خوانده شدند، به دیدار امام‌خمینی رفت؛ اما ایشان با اعتراض به رفتار دولت عراق با روحانیان، سخن‌گفتن از اجازه اقامت و «تحیات» با وجود اخراج حدود سیصد طلبه را بی‌فایده و «ماستمالی‌کردن» وقایع خواند و تأکید کرد در حوزه علمیه هیچ جاسوسی وجود ندارد و دولت عراق نمی‌تواند به این بهانه، روحانیان را بیرون کند. ایشان همچنین در پاسخ به سخن استاندار دربارهٔ صدور اجازه اقامت برای افراد مورد اطمینان و معرفی‌شده از سوی امام‌خمینی، همه افراد حوزه را از هر کشوری که باشند، عزیز و بزرگ شمرد.<ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۳/۱۰۴–۱۰۵.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

رژیم بعث عراق در پایان جنگ علیه ایران، به نتیجه دلخواه خود دست نیافت؛ اما ماهیت آن بار دیگر در حمله و اشغال [[کویت]]، بازتاب یافت و پیش‌بینی امام‌خمینی مبنی بر اینکه صدام حسین در صورت تسلط، تمام منطقه را به آتش می‌کشد و کشورهای خلیج فارس و کویت را از میان می‌برد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۸۴–۸۵.</ref> در حال وقوع بود. پرونده حزب بعث و سران آن با حمله حامیان پیشین عراق، یعنی آمریکا و متحدان آن در ۲۰ فروردین ۱۳۸۲ش/ ۹ آوریل ۲۰۰۳م و در ادامه شکل‌گیری دولت جدید عراق و فروپاشی حزب بعث و دستگیری و اعدام بسیاری از سران این رژیم ازجمله صدام حسین، بسته شد و وعده امام‌خمینی مبنی بر اینکه صدام و حزب کافرش سرنوشتی جز هلاکت ندارند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۶۴.</ref> محقق گردید.

 

== پانویس ==

{{پانویس|۲}}

 

== منابع ==

* کلیدر، عباس، جنگ‌های صدام، ترجمه سیداصغر کیوان حسینی، مجله سیاست دفاعی، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۷۷ش.

* محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، از ایران به ایران، قم، کوثر النبی (ص)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.

* مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.