|
|
| (۵۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''قمار'''، حکم شرعی بازی به همراه برد و باخت مالی.
| |
|
| |
|
| == مفهوم‌شناسی ==
| |
| قِمار مصدر باب مفاعله و از ریشه «قمر» و در اصل به معنای سفیدی در چیزی است و ماه نیز به سبب سفیدبودن، قمر نامیده شده است. وجه نامیدن قمار نیز شباهت آن به قمر شمرده شده است؛ زیرا قمارباز دایم در حال زیاد و کم‌کردن مال خود است؛ چنان‌که قمر در طول ماه ناقص و کامل می‌شود.<ref>← ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۵/۲۵ ـ ۲۶.</ref> قمار به بازی همراه با برد و باخت و شرط‌بندی (رهن) بر چیزی گفته می‌شود.<ref>جوهری، الصحاح، ۲/۷۹۹؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۱۱۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۶۳.</ref> از قمار به «مَیسر» از ریشه «یسر» به معنای آسانی نیز تعبیر شده است؛<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۶/۱۵۶؛ فیروز آبادی، القاموس المحیط، ۲/۲۶۳.</ref> زیرا مال غیر به آسانی و بدون زحمت تصاحب می‌شود.<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۳/۵۲۰.</ref> برخی کاربرد میسر را در بازی با تیرهای شرط‌بندی که نوعی قمار بوده<ref>جوهری، الصحاح، ۲/۸۵۷؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۲۹۸.</ref> یا شتری که پس از تقسیم گوشت آن با استفاده از تیرهای خاصی بر آن شرط‌بندی می‌شده<ref>فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۲/۲۶۳؛ زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۷/۶۳۶.</ref> شمرده‌اند. قمار و میسر در [[منابع دینی]] و [[منابع فقهی|فقهی]] نیز به همان معنای لغوی‌شان به‌کار رفته‌اند؛ از این‌رو فقیهان ازجمله [[امام‌خمینی]] در آغاز، برای فهم درست آن، به بررسی کاربردهای لغوی قمار و بیان دیدگاه‌های اهل لغت و روایاتی که این واژگان در آنها ذکر یا بر مواردی تطبیق داده شده، پرداخته‌اند.
| |
|
| |
| ==پیشینه==
| |
| قمار در میان ملل مختلف مانند هند، [[مصر]] و روم وجود داشته است.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۲۰۱، ۴۵۷، ۴۶۴ و ۳/۴۵۱.</ref>. در [[اهل کتاب ۲|آیین یهود]]، [[حکیمان]] همه انواع شرط‌بندی قمار را نوعی راهزنی تلقی می‌کردند.<ref>اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ۲۳۷.</ref> در [[دوره جاهلیت|دوره جاهلی]] عرب نیز انواعی از قمار، رواج داشته است.<ref>ثعلبی، الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی)، ۲/۱۵۰؛ سالم، تاریخ عرب قبل از اسلام، ۳۶۹.</ref> برخی با قمار به دنبال کسب ثروت و مال بودند و هر آنچه داشتند، در این راه صرف می‌کردند.<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۵/۱۲۷.</ref> ازجمله قمار و میسر، بازی با تیرهای شرط‌بندی و علامت‌دار بوده که با آن، گوشت شتری را میان خود تقسیم می‌کردند و سهم هر یک از برندگان بر اساس آن تیرها تعیین می‌شد و برنده سهم خود را بر می‌داشت.<ref>ابن‌کلبی، بت‌های عرب، ۲۲۳.</ref> چگونگی انجام آن، این‌گونه بوده است که شتری را خریده و نحر کرده و به ۲۸ قسمت تقسیم می‌کردند؛ سپس ده عدد چوبه تیر با اسامی مختلف انتخاب و برای هر یکی به ترتیب یک تا هفت سهم انتخاب می‌کردند، جز سه تیر آخر که بدون سهم بود. پس از آن به نام هر کسی یکی از تیرها را خارج می‌کردند و کسانی که بازنده می‌شدند، پول شتر را پرداخت می‌کردند. برخی از برندگان برای آنکه از ایشان به نیکی یاد شود، سهم خود را به فقیران می‌دادند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱/۲۵۹ ـ ۲۶۱؛ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۲/۳۲۹ ـ ۳۳۲؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ۲/۱۹۲.</ref>
| |
|
| |
| در [[قرآن کریم]]، از قمار با نام میسر یادشده و در کنار شراب از آن نکوهش شده و در آیاتی به آن<ref>بقره، ۲۱۹؛ مائده، ۹۰ و ۹۱.</ref> یا به تیرهای شرط‌بندی (ازلام)<ref>مائده، ۳ و ۹۰؛ صافات، ۱۴۱.</ref> اشاره شده است. همچنین بر اساس روایاتی دستور خداوند به پرهیز از رجس<ref>حج، ۳۰.</ref> و نهی از پرستش بت‌ها،<ref>انبیاء، ۵۲.</ref> به [[شطرنج]] تفسیر شده است.<ref>حر عاملی تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۱۰ و ۳۱۸؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۷۶/۲۳۶.</ref> همچنین پرهیز از «اکل مال به باطل»،<ref>بقره، ۱۸۸.</ref> به قمار تفسیر شده است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۴، ۱۶۶ و ۱۶۷.</ref> در روایات چندی از قمار، نهی و احکام و آثار زیان‌بار آن بر زندگی دنیوی و اخروی بیان شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۱۲۴؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۴ ـ ۱۶۸ و ۳۱۸ ـ ۳۲۶.</ref> در حدیثی [[امام‌صادق(ع)]] ضمن اشاره به برخی از مصادیق قمار، بازی با آن را، [[شرک]] و مصرف درآمد کسب‌شده با آن را، حرام و جایگاه بازی‌کنندگان با آن را، آتش دانسته است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۲۳.</ref>
| |
|
| |
| با استناد به آیات و روایات، این بحث در نخستین کتاب‌ها و [[منابع فقهی]] مطرح شده است.<ref>مفید، المقنعه، ۷۲۶؛ حلبی، الکافی فی الفقه، ۲۸۱.</ref> قمار در آغاز در ابواب سبق و رمایه،<ref>طوسی، المبسوط، ۶/۲۹۳.</ref> [[شهادت]]؛<ref>طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۱ ـ ۲۲۲؛ طوسی، النهایه، ۳۲۷.</ref> تعیین محرّمات<ref>حلبی، الکافی فی الفقه، ۲۸۱.</ref> یا اطعمه و اشربه حرام<ref>ابن‌زهره، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، ۳۹۹.</ref> مطرح شد. در این میان برخی آن را در باب کسب‌های حرام مطرح کرده‌اند<ref>سلار، المراسم العلویة و الاحکام النبویة فی الفقه الامامی، ۱۷۰؛ ابن‌براج، المهذب، ۱/۳۴۴.</ref> و به مرور در همین باب، جایگاه ثابت پیدا کرد؛<ref>ابن‌ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۲/۲۱۵؛ حلی، محقق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۲/۳ ـ ۴.</ref> البته به مناسبت ارتکاب عمل حرام در سایر ابواب مانند شهادت و وصیت و غیر آن نیز به قمار اشاره شده است.<ref>حلی، محقق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۴/۱۱۷؛ حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۴۶۰.</ref> همین امر در دوره‌های بعدی نیز جریان داشته<ref>← نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹.</ref> و تا دوران معاصر کشیده‌شده است.
| |
|
| |
| امام‌خمینی این بحث را در [[کتاب المکاسب المحرمه]] به صورت استدلالی مطرح کرده<ref>امام‌خمینی، المکاسب المحرمه، ۱/۱۷۲ و ۲/۷ ـ ۴۷.</ref> و در [[تحریر الوسیله]]<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۱ و ۲/۵۹۰ ـ ۵۹۱.</ref> و [[رساله نجاة العباد]]،<ref>امام‌خمینی، رساله نجاة العباد، ۲۲۲.</ref> احکام آن را به‌اجمال ذکر کرده و در استفتائات<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۹.</ref> به مسائل جدید آن پاسخ داده است.
| |
|
| |
| ==حقیقت قمار==
| |
| پیرو تحریم قمار در آیات و روایات، فقیهان از موضوع حرمت و حقیقت قمار بحث کرده‌اند و به تبیین معنای مَیسر و قِمار پرداخته‌اند که آیا قمار چنان‌که بیشتر فقها قائل شده‌اند؛ بازی با ابزار مخصوص قمار با برد و باخت مالی (رهان) است یا تنها وجود ابزار مخصوص دخیل است و رهان در صدقِ قمار اعتباری ندارد یا برعکس. این اختلاف نظر در پی اختلاف برداشت از سخنان اهل لغت و دلالت روایات به وجود آمده است.
| |
|
| |
| عموم فقها قمار را بازی با ابزاری خاص شمرده‌اند؛<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۱۲۳؛ کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ۴/۲۴؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ۸/۴۱؛ عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، ۱۲/۱۸۴ ـ ۱۸۵؛ نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۴/۱۰۴؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹.</ref> هرچند برخی در صدق قمار، بازی با ابزار خاص را معتبر ندانسته‌اند.<ref>خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۹ ـ ۵۷۰.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز قمار را بازی با ابزار خاص دانسته است؛ از این‌رو قائل شده است در عرف، به مطلق غلبه و برد و باخت مال در بازی‌های مختلف مانند دویدن و تیراندازی قمار گفته نمی‌شود.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۸.</ref> ایشان با اشاره به اختلاف نظر اهل لغت معتقد است هرچند ظاهر کلام برخی از اهل لغت این است که قمار مطلق غلبه و برد و باخت مالی است،<ref>← ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۱۱۵؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۲/۲۰۷.</ref> اما تصریح برخی دیگر مانند طریحی<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۶۳.</ref> این است که بازی با ابزار خاص قمار، در صدق آن دخالت دارد و بعید نیست از ظاهر سخنان برخی مانند جوهری<ref>جوهری، الصحاح، ۲/۷۹۹.</ref> نیز قابل استفاده باشد؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۳ ـ ۲۴.</ref> بنابراین اگر از ابزاربودن بیرون بیاید، قمار صدق نمی‌کند.
| |
|
| |
| اما در اعتبار برد و باخت مال (رهان) برای صدق قمار، گروهی از فقها صرف بازی با ابزار خاص قمار مانند نرد و [[شطرنج]] را کافی دانسته‌اند؛ گرچه بدون برد و باخت مال باشد؛<ref>کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ۴/۲۴؛ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۳/۱۲۳؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ۸/۴۱؛ طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ۱۰/۲۳۹؛ ایروانی، حاشیة المکاسب، ۱/۳۷ ـ ۳۸.</ref> زیرا ظاهر برخی از کتاب‌های [[اهل لغت]] مانند الصحاح و مصباح المنیر این است که قمار مطلق بازی با ابزار خاص قمار است.<ref>← نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹.</ref> در برابر، گروهی دیگر از فقها<ref>نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۴/۱۰۴؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۱۱۷، ۳۷۲؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۷۱ ـ ۵۷۳.</ref> و امام‌خمینی،<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۷ ـ ۸.</ref> وجود برد و باخت مال را در صدق قمار معتبر دانسته‌اند. ایشان اصل نسبت مطلقی که به اهل لغت داده شده و استفاده از عبارات آنان را صحیح ندانسته و تأکید کرده است، بسیاری از اهل لغت به برد و باخت مال نیز تصریح کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۸.</ref> ایشان در فرض صحتِ نسبتِ به اهل لغت، آن را بیان صرف استعمال و اعم از [[حقیقت]] تلقی‌کرده و در صورت حقیقت‌بودن، آن را مخالف با عرف عام دانسته است؛ در نتیجه امام‌خمینی همانند بیشتر فقها، قمار را بازی با ابزار خاص آن در عرف، همراه با برد و باخت مال دانسته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۹.</ref> البته ایشان در ادامه با بهره‌گیری از لغت و روایات به طور مبسوط به بررسی معنای واژه «میسر» در آیه ۹۰ سوره مائده پرداخته و همانند برخی دیگر،<ref>ایروانی، حاشیة المکاسب، ۳۸؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۹ ـ ۵۷۰.</ref> آن را برابر با مطلق قمار معرفی کرده است؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۰.</ref> همچنین در حکم حرمت بازی با غیر ابزار قمار یا بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت مال، گرچه قائل است قمار صدق نمی‌کند، می‌گوید می‌توان به روایات خاص دیگر استناد کرد که باید بررسی شود.
| |
|
| |
| ==حرمت قمار==
| |
| منابع دینی قمار را حرام دانسته‌اند و فقها بر حرمت آن اتفاق نظر دارند<ref>حلی، علامه، منتهی المطلب، ۱۵/۳۷۷؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ۸/۴۱.</ref> و حتی برخی حرمت آن را ضروری [[دین اسلام]] نامیده‌اند.<ref>خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۴.</ref> فقیهان بسیاری دلالت آیه میسر<ref>مائده، ۹۰.</ref> را بر حرمت قمار به وجوه مختلفی پذیرفته‌اند.<ref>حلی، علامه، منتهی المطلب، ۱۵/۳۷۶؛ بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، ۱۸/۱۸۶؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹؛ خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۲۷.</ref> دراین‌باره روایات متعددی نیز وجود دارد<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵ ـ ۴۳۶؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۷.</ref> که ادعای کثرت و [[استفاضه]]،<ref>بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، ۱۸/۱۸۶.</ref> بلکه [[تواتر]] آنها<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۷۱؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۴.</ref> شده است.
| |
|
| |
| برخی دیگر با اذعان به حرمت قمار، آن را از [[گناهان صغیره]] دانسته‌اند که در عدالت فرد جز در صورت اصرار بر آن، خللی پدید نمی‌آورد.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴/۱۷۷؛ سبزواری، کفایة الفقیه، ۲/۷۵۲.</ref> در برابر، برخی دیگر با اشکال در گفته یادشده، قمار را از [[گناهان کبیره]] دانسته‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۴۱/۴۵؛ نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۸/۱۳۲.</ref> امام‌خمینی قمار را از گناهان کبیره می‌داند و برای اثبات آن به ظاهر آیه مَیسر و ذیل آن<ref>مائده، ۹۰.</ref> استناد می‌کند که خداوند گناهِ آن را بزرگ (اثم کبیر) معرفی کرده است؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۴۴.</ref> همچنین دراین‌باره روایات متعددی وجود دارد<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۱۹، ۳۲۱ و ۳۲۳.</ref> که دلالت برخی از آنها درباره اقسام مختلف قمار، مورد قبول ایشان است؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۴۴ ـ ۴۷.</ref> نیز حضور در مجالس قمار تحریم شده است.<ref>بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، ۱۸/۱۸۹.</ref>
| |
|
| |
| ==گونه‌های قمار==
| |
| میان فقیهان این بحث مطرح شده است که بر اساس معیارهای گفته شده درباره حقیقت قمار، چه هنگام قمار و میسر صدق می‌کند و آیه و روایات تحریم، شامل چه صورت‌هایی از آن می‌شوند. دراین‌باره چهار فرض ذکر شده است: ۱. بازی با ابزار قمار با برد و باخت مال؛ ۲. بازی بدون برد و باخت مال؛ ۳. بازی با غیر این ابزار با برد و باخت مال؛ ۴. بازی با غیر این ابزار بدون برد و باخت.
| |
| # بازی با ابزار قمار با برد و باخت مال: این صورت قدر متیقن از عنوان قمار و میسر و دلایل حرمت از [[قرآن|کتاب]] و [[سنت (اصول فقه)|سنت]] و [[اجماع]] است<ref>حلبی، الکافی فی الفقه، ۲۸۱؛ حلی، علامه، منتهی المطلب، ۱۵/۳۷۶ ـ ۳۷۷؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۷.</ref> و فرقی میان انواع ابزار قمار از نرد و شطرنج و غیر آن دو، حتی بازی با مثل گردو و تخم مرغ نیست؛ چون قمار بر بازی با اینها صدق می‌کند و به سبب متعارف‌بودن قمار با این اشیا، همه آنها حرام خواهند بود؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۷.</ref>
| |
| # بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت مال: گروهی از فقها بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت مال را نیز حرام دانسته‌اند؛<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ۱۴/۱۷۶؛ عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، ۱۲/۱۸۴؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۵.</ref> اما بعضی جز در نرد و شطرنج، به سبب دلیل خاص قائل به تحریم نشده‌اند<ref>نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۴/۱۰۵ ـ ۱۰۶.</ref> و گروهی در تمام دلایل قول به تحریم، تشکیک کرده‌اند.<ref>خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۲۷ ـ ۲۸.</ref> اما در استدلال بر آن بنابر نظر [[امام‌خمینی]] و برخی دیگر از فقها، بر بازی بدون برد و باخت مال، قمار صدق نمی‌کند؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۸.</ref> از این‌رو حکم این صورت از دلایلی که درباره حرمت قمار وارد شده، قابل استفاده نیست و باید از دلایل دیگری کمک گرفت. [[شیخ انصاری]] دراین‌باره به کمک برخی روایات<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۲۱.</ref> میسر در آیه<ref>مائده، ۹۰.</ref> را به معنای ابزار قمار دانسته که در نتیجه، صرف بازی با آنها حرام می‌شود؛ حتی اگر بدون برد و باخت مال باشد؛<ref>انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۷۳ ـ ۳۷۴.</ref> از این‌رو ایشان و برخی دیگر<ref>خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۴ ـ ۵۶۶.</ref> مراد از آن را قمارکردن ندانسته‌اند تا احتمال انصراف آن به قمارهای رایج که با برد و باخت مال بوده مطرح شود.
| |
| [[امام‌خمینی]] دراین‌باره با بسط و تفصیل به بررسی دلالت آیه میسر و بیان احتمال‌های چهارگانه در آن پرداخته است. ایشان برای هر یک از چهار احتمال، اینکه میسر ابزار قمار، مال مورد برد و باخت، هر دو با هم یا همان قمار باشد، روایاتی ذکر<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۵ و ۱۶۷.</ref> و در همه آنها اشکال کرده<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۰ ـ ۱۴.</ref> و روایاتی را پذیرفته است که میسر را مطلق قمار دانسته‌اند؛ مانند روایتی از [[امام‌رضا(ع)]] که میسر را همان قمار دانسته است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۷.</ref> امام‌خمینی همین را مطابق با کلمات اهل لغت و برخی از مفسران شمرده است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۰ ـ ۱۱.</ref> ایشان این روایات را شاهد جمع میان مجموعه روایات قرار داده و روایات دیگر را ناظر به بیان مصادیق میسر گرفته است. پس میسر در آیه همان چیزهایی است که ذکر شده است، اعم از ابزار قمار، عمل و گرو و مال؛ از این‌رو امام‌خمینی دلالت آیه<ref>مائده، ۹۰.</ref> بر حرمت بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت مال را پذیرفته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۵.</ref>
| |
| امام‌خمینی در ادامه ذیل آیه را که می‌گوید [[شیطان]] می‌خواهد دشمنی و کینه را میان مردم ایجاد کند، اشاره به حکمت تشریع این حکم دانسته و آن را به این معنا گرفته که قماربازان در معرض وقوع دشمنی و کینه‌اند، نه اینکه علت آن، وقوع دشمنی و کینه باشد و شکی نیست که این درمعرض‌بودن، با قماربازی بدون برد و باخت مال نیز حاصل می‌شود.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۶.</ref> ایشان تعداد دیگری از روایات را به صورت دلیل مستقل ذکر<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۶ ـ ۲۳.</ref> و مانند گروهی از فقها<ref>ایروانی، حاشیة المکاسب، ۱/۳۸؛ خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۲۸؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۶ ـ ۵۷۰.</ref> در سند یا دلالت تعدادی از آنها بر بازی با مطلق ابزار قمار اشکال کرده است؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۹ ـ ۲۱.</ref> اما دلالت برخی از آنها مانند موثقه زراره یا روایات حرمت [[شطرنج]]<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۲۱ ـ ۳۲۲.</ref> را می‌پذیرد<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۸.</ref> و درباره روایت معمربن‌خلاد<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۲۳.</ref> می‌گوید امام(ع) در صدد نفی خصوصیت از نرد و شطرنج است؛ پس روایت را شامل سایر ابزار قمار دانسته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۲ ـ ۲۳.</ref> از همین جا امام‌خمینی برای شطرنج خصوصیتی ندیده و آن را به صورت مطلق حرام ندانسته است، بلکه معیار در حرمت آن را از باب صدق آلت قمار دانسته که بعدها در پاسخ استفتائی اشاره کرده است اگر احراز شود شطرنج در عرف از ابزار قمار خارج شده و به صورت بازی فکری درآمده، بازی با آن بدون برد و باخت مال جایز است.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۱۰؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹ و ۱۴۹ ـ ۱۵۱.</ref> ایشان در [[فتوا|فتوای]] خویش نیز بازی با انواع ابزار قمار را حتی بدون برد و باخت، حرام شمرده است؛<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۹ و ۱۱.</ref>
| |
| # بازی با غیر ابزار قمار با برد و باخت مال: فقها در حرمت بازی با غیر ابزار مخصوص قمار با برد و باخت مال، اختلاف نظری ندارند<ref>← انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۷۵؛ خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۲۸.</ref> و حتی [[محقق نجفی]] حرمت را ظاهر [[اجماع فقیهان]] دانسته است (۲۸/۲۲۰).
| |
| امام‌خمینی نیز حرمت را پذیرفته است،<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۲ ـ ۲۳.</ref> اما در مقام استدلال بر آن، استناد به اجماع را با توجه به وجود دلایل مختلف و احتمال مدرکی‌بودن نپذیرفته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۳.</ref> ایشان برخلاف برخی دیگر<ref>خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۶۹ ـ ۵۷۰.</ref> صدق قمار در بازی با غیر ابزار مخصوص را صحیح ندانسته<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۳ ـ ۲۴.</ref> و نظر [[شیخ انصاری]] را که می‌گوید از برخی روایات، صدق قمار بر این موارد فهمیده می‌شود (المکاسب، ۱/۳۷۷) نمی‌پذیرد و احتمال می‌دهد موارد یادشده در روایات ناظر به ابزاری است که در آن زمان، قمار با آنها متعارف بوده است (همان، ۲/۲۴). امام‌خمینی آیه پرهیز از «اکل مال به باطل»<ref>نساء، ۲۹.</ref> و تعدادی از روایات در تفسیر این آیه<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۴، ۱۶۶ و ۱۶۷.</ref> و روایاتی را که درباره میسر وارد شده<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۱۶۵ و ۱۶۷.</ref> می‌آورد و دلالت آنها را نمی‌پذیرد؛<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۴ ـ ۳۰.</ref> اما دلالت مرسله صدوق در باب سبق و رمایه<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۴/۵۹.</ref> بر حرمت بازی با غیر ابزار قمار با برد و باخت را قبول می‌کند و این روایت را ازجمله مرسله‌هایی می‌داند که به صرف ارسال در سند، قابل کنارگذاشتن و مناقشه نیستند.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۳۲.</ref>
| |
| فقها با توجه به دلایل یادشده مسابقات مختلف را جز در موارد مخصوص مانند اسب‌دوانی و مانند آن و تیراندازی، در صورتی که با برد و باخت مال باشد، حرام دانسته‌اند و بر حرمت آن ادعای اجماع کرده، آن را از مصادیق قمار برشمرده‌اند.<ref>← طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ۱۰/۲۳۸ ـ ۲۳۹.</ref> امام‌خمینی نیز بازی‌های مختلف را با برد و باخت مال، حرام شمرده است.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۹.</ref>
| |
| از مسائلی که از مصادیق صورت سوم به شمار می‌رود، [[بلیط بخت‌آزمایی]] است که امروزه در زبان عربی به آن «یانصیب» گویند.<ref>حلی، ۴۹؛ بستانی، ۱۰۰.</ref> امام‌خمینی مطلق معامله بلیط‌های بخت‌آزمایی رایج در زمان [[رژیم پهلوی]] را که افراد در ازای دریافت بلیط، پولی پرداخت کرده و آن شرکت به قید قرعه به برنده مبلغ معینی می‌داد، باطل و غیر مجاز شمرده است؛ هرچند در آن زمان در برهه‌ای اسم آن عوض شده و با عنوان [[اعانه]] به [[مؤسسات خیریه]]، معرفی شده بود؛<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۵۹۰.</ref> البته ایشان در ادامه فرض می‌کند اگر واقعاً مؤسسه‌ای پیدا شود و برای کمک به مراکز خیریه و نیازمندان، بلیط‌هایی منتشر کند و مردم هم برای کمک به این مراکز، مبلغی بدهند و آن شرکت پول‌ها را صرف آن کار خیر کند و از مال خودش یا از وجوهی که از انتشار بلیط به دست می‌آید، با رضایت پول‌دهندگان، مبلغی به اشخاصی پرداخت کند که قرعه به نام آنان درمی‌آید، جایز است؛<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۵۹۰ ـ ۵۹۱.</ref>
| |
| # بازی با غیر ابزار مخصوص بدون برد و باخت: گروهی از فقها بازی و مسابقه با غیر ابزار مخصوص قمار بدون برد و باخت را جز در موارد منصوص حرام می‌دانند؛<ref>← طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ۱۰/۲۳۹.</ref> حتی برخی بر آن ادعای اجماع کرده‌اند.<ref>حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، ۳۵۴؛ ← انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۸۰.</ref> در برابر، گروهی دیگر از فقها حکم این صورت را جواز دانسته‌اند.<ref>سبزواری، کفایة الفقیه، ۱/۷۲۰ ـ ۷۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۳۰؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۱/۳۸۰.</ref> امام‌خمینی، چنان‌که گذشت، در بازی بدون برد و باخت، قمار را صادق نمی‌داند و در دیگر ادله قائلان حرمت مانند اجماع و روایات مختلف از باب سبق و رمایه و غیر آن<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۱۹ و ۱۹/۲۵۳، ۲۵۵.</ref> اشکال می‌کند و ظاهر کلام ایشان، قبول جواز می‌باشد.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۳۶ ـ ۴۱.</ref> ایشان بر اساس مبنای یادشده مسابقات مختلف مانند فوتبال، والیبال، کشتی و غیر آن را تنها در صورت برد و باخت مال، حرام می‌داند و در غیر آن صورت، جایز می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۹.</ref>
| |
|
| |
| ==اموال قمار==
| |
| [[فقها]] تصرف در اموالی که در بازی قمار به دست فرد می‌رسد، حرام و آن را همانند [[مقبوض]] به معاملات فاسد می‌دانند که باید عین آن یا مثل و قیمت آن در صورت تلف، به مالکش بازگردد.<ref>عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، ۱۲/۱۸۴ ـ ۱۸۶؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۱۱۰؛ خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ۳/۲۹؛ خویی، موسوعة الامام‌الخوئی، ۳۵/۵۷۷.</ref>
| |
|
| |
| [[امام‌خمینی]] تصرف در این مال را به عنوان قمار، با استدلال بر روایاتی ازجمله صحیحه معمربن‌خلاد که هر آنچه با آن قمار شود میسر معرفی کرده،<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۷/۳۲۳.</ref> حرام بلکه از [[گناهان کبیره]] دانسته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۴۷.</ref> به نظر ایشان این حرمت به دلیل تصرف در مال دیگران نیست، بلکه از باب صدق عنوان مال قمار است؛ از این‌روی تصرف در آن شامل همه افراد است و حتی برای مالک آن نیز حرام می‌باشد؛ البته اگر مالک از باب نادیده‌گرفتن قمار و انتقال به سبب آن، در مال تصرف کند و آن را باز پس گیرد، اشکال ندارد.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۴۲ ـ ۴۴.</ref>
| |
|
| |
| امام‌خمینی در بحث بلیط بخت‌آزمایی نیز پس از بیان بطلان معامله در فرض یادشده، پول پرداخت‌شده برای بلیط و پولی را که با قرعه برای برنده به دست می‌آید، حرام و موجب ضمان دانسته است و اگر بتوانند صاحب آن را پیدا کنند، باید به صاحب آن بازگردانند و اگر نمی‌شود، آن مال مجهول‌المالک بوده، باید از طرف صاحبان [[صدقه]] داده شود و احتیاط لازم را کسب اجازه از [[حاکم شرع]] دانسته است. ایشان در ادامه تأکید می‌کند اگر کسی پول قرعه به دست او رسیده و [[فقر|فقیر]] باشد، نمی‌تواند خودش آن را به عنوان صدقه از طرف صاحبش بردارد، بلکه بر او لازم است آن را به دیگر فقرا صدقه بدهد.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۵۹۱.</ref>
| |
|
| |
| ==حکم ابزار قمار==
| |
| به نظر فقها از آنجاکه ابزار مخصوص قمار، تنها منفعت حرام دارند، ساخت، خرید و فروش و کسب با آنها حرام است.<ref>طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، ۸/۱۴۰ و ۱۷۰؛ عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، ۱۲/۱۰۴ ـ ۱۰۶؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۲۲/۲۵ و ۴۱/۴۳ ـ ۴۶.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز ساخت و خرید و فروش این ابزار را حرام و باطل دانسته است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۱۷۲ ـ ۱۷۳؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۱؛ امام‌خمینی، نجاة العباد، ۲۲۲.</ref> بر این اساس ایشان در احکام مسافر نیز سفر برای خرید ابزار مخصوص قمار را از مصادیق سفر حرام شمرده که [[نماز مسافر|نماز]] این مسافر، شکسته نمی‌باشد؛<ref>امام‌خمینی، نجاة العباد، ۱۳۴.</ref> همچنین در [[احکام وصایا]]، [[وصیت]] باید به چیزی باشد که منفعت حلال داشته باشد از این‌رو ایشان وصیت به منفعت ابزار لهو و قمار را صحیح ندانسته است.<ref>امام‌خمینی، نجاة العباد، ۳۱۲.</ref>
| |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس}}
| |
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| * قرآن کریم.
| |
| * ابن‌ادریس حلی، محمدبن‌منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
| |
| * ابن‌براج، قاضی‌عبدالعزیز، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
| |
| * ابن‌زهره، سیدحمزة‌بن‌علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
| |
| * ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، تفسیر ابن‌عاشور، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
| |
| * ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
| |
| * ابن‌کلبی، هشام‌بن‌محمد، بت‌های عرب، ترجمه یوسف فضائی، تهران، عطائی، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.
| |
| * ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
| |
| * اردبیلی، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق مجتبی عراقی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
| |
| * اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، ترجمه باقر طالبی، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله نجاة العباد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
| |
| * انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
| |
| * ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
| |
| * بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، تصحیح محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
| |
| * بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، ترجمه رضا مهیار، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
| |
| * ثعلبی نیشابوری، احمدبن‌محمد، الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی)، تحقیق ابی‌محمدبن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
| |
| * جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
| |
| * حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
| |
| * حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، تصحیح رضا استادی، اصفهان، کتابخانه امام‌امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
| |
| * حلی، حسین، بحوث فقهیه، تقریر سیدعزالدین بحرالعلوم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
| |
| * حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۸ق.
| |
| * حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
| |
| * حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
| |
| * خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
| |
| * خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخوئی، مصباح الفقاهه، تقریر میرزامحمدعلی توحیدی تبریزی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
| |
| * دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ج۱، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
| |
| * دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، قیصر و مسیح، ج۳، ترجمه پرویز داریوش، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
| |
| * زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
| |
| * سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
| |
| * سبزواری، محمدباقر، کفایة الفقیه، مشهور به کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
| |
| * سلار، حمزةبن‌عبدالعزیز، المراسم العلویة و الاحکام النبویة فی الفقه الامامی، تصحیح محمود دبستانی، قم، حرمین، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
| |
| * شهید ثانی، زین‌الدین‌‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
| |
| * صدوق، محمد‌بن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
| |
| * طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق محمد بهره‌مند و دیگران، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
| |
| * طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
| |
| * طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
| |
| * طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
| |
| * طوسی، محمدبن‌حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
| |
| * عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
| |
| * علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالساقی، چاپ چهارم، ۱۴۲۲ق.
| |
| * فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
| |
| * کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق.
| |
| * کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
| |
| * مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
| |
| * مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
| |
| * نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
| |
| * نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
| |
| * یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
| |
| {{پایان}}
| |
| ابوالقاسم مقیمی حاجی
| |
