بازگشت امام‌خمینی به ایران: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
== تبعید امام و بازگشت از تبعید == | == تبعید امام و بازگشت از تبعید == | ||
امام‌خمینی پس از موضع‌گیری علیه تصویب مصونیت قضایی اتباع [[آمریکا]] {{ببینید|متن=ببینید|کاپیتولاسیون | امام‌خمینی پس از موضع‌گیری علیه تصویب مصونیت قضایی اتباع [[آمریکا]] {{ببینید|متن=ببینید|کاپیتولاسیون}} در ۱۳۴۳/۸/۱۳ بازداشت و به [[کشور ترکیه]] تبعید شد.{{ببینید|متن=ببینید|تبعید امام‌خمینی}} گسترش نارضایتی‌ها و اعتراض شخصیت‌های حقیقی و حقوقی و مجامع داخلی و خارجی به تبعید ایشان و همچنین مشکلات دولت ترکیه در کنترل فعالیت‌های امام‌خمینی {{ببینید|متن=ببینید|بورسا}} و مهم‌تر از همه، رکود و سکون حاکم بر فضای [[حوزه نجف]]، موجب شد [[رژیم پهلوی]] تصمیم بگیرد امام‌خمینی را پس از یک سال در ۱۳۴۴/۷/۱۳ به [[عراق]] منتقل کند. [[محمدرضا پهلوی]] تصور می‌کرد امام‌خمینی در کنار علمای نامدار نجف و دور از ایران، خطر چندانی برای او و دولت آمریکا محسوب نمی‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|حوزه علمیه نجف}}. | ||
== زمینه‌های بازگشت == | == زمینه‌های بازگشت == | ||
پس از پیروزی دموکرات‌ها در آمریکا که تغییرات ظاهری و اجرای فضای باز سیاسی در ایران را به دنبال داشت، با روی کارآمدن «دولت آشتی ملی» در ۱۳۵۷/۶/۵، رویارویی رژیم پهلوی با مشکلات جامعه تغییر کرد.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۶۱.</ref> {{← مقاله‌های جعفر شریف‌امامی|عید فطر}} [[شریف‌امامی]] پس از آزادکردن فعالیت سیاسی احزاب و بازگرداندن تاریخ رسمی کشور به تاریخ هجری {{ببینید|متن=ببینید|تغییر تاریخ هجری}}، به گمان خود در صدد رفع اختلاف با مراجع تقلید برآمد.<ref>اطلاعات، ۵/۶/۱۳۵۷، ۱ و ۴؛ مرکز اسناد، آیا او تصمیم دارد، ۳۶ و ۳۸.</ref> او همچنین اعلام کرد بازگشت گروهی از روحانیان ـ که خارج از قانون اساسی، مطالبی مطرح می‌کنند ـ به ایران بدون مانع است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۳۱۴؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۶۵.</ref> | پس از پیروزی دموکرات‌ها در آمریکا که تغییرات ظاهری و اجرای فضای باز سیاسی در ایران را به دنبال داشت، با روی کارآمدن «دولت آشتی ملی» در ۱۳۵۷/۶/۵، رویارویی رژیم پهلوی با مشکلات جامعه تغییر کرد.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۶۱.</ref> {{← مقاله‌های جعفر شریف‌امامی|عید فطر}} [[شریف‌امامی]] پس از آزادکردن فعالیت سیاسی احزاب و بازگرداندن تاریخ رسمی کشور به تاریخ هجری {{ببینید|متن=ببینید|تغییر تاریخ هجری}}، به گمان خود در صدد رفع اختلاف با [[مرجعیت|مراجع تقلید]] برآمد.<ref>اطلاعات، ۵/۶/۱۳۵۷، ۱ و ۴؛ مرکز اسناد، آیا او تصمیم دارد، ۳۶ و ۳۸.</ref> او همچنین اعلام کرد بازگشت گروهی از روحانیان ـ که خارج از قانون اساسی، مطالبی مطرح می‌کنند ـ به ایران بدون مانع است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۳۱۴؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۶۵.</ref> | ||
در ۱۳۵۷/۶/۶ صفحه نخست روزنامه اطلاعات به گزارش‌های مهم خبرگزاری‌ها دربارهٔ مذاکرات آشتی دولت با نجف اختصاص یافت؛ در حالی‌که امام‌خمینی یک روز پیش در پیامی خطاب به ملت ایران در مورد شایعه مذاکره و آشتی با دولت شریف‌امامی هشدار داده و آن را تکذیب کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۹–۴۵۱؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۴۱۲–۴۱۳.</ref> همچنین ایشان در مصاحبه‌های مختلف، بازگشت خود به ایران در آن شرایط را کاملاً منتفی دانست و صریحاً اعلام کرد تا زمانی که | در ۱۳۵۷/۶/۶ صفحه نخست [[روزنامه اطلاعات]] به گزارش‌های مهم خبرگزاری‌ها دربارهٔ مذاکرات آشتی دولت با نجف اختصاص یافت؛ در حالی‌که امام‌خمینی یک روز پیش در پیامی خطاب به ملت ایران در مورد [[شایعه]] مذاکره و آشتی با دولت شریف‌امامی هشدار داده و آن را تکذیب کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۹–۴۵۱؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۴۱۲–۴۱۳.</ref> همچنین ایشان در مصاحبه‌های مختلف، بازگشت خود به ایران در آن شرایط را کاملاً منتفی دانست و صریحاً اعلام کرد تا زمانی که محمدرضا پهلوی در قدرت است به ایران باز نخواهد گشت؛ زیرا از نظر امام‌خمینی حضور در خارج از ایران برای افشای جرم‌های پهلوی در سطح جهانی مناسب‌تر بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۴.</ref> و تجارب تلخ ملت از سلطنت، هیچ راه حلی در چارچوب سلطنت [[محمدرضا پهلوی]] باقی نگذاشته بود؛ بنابراین اعلام کرد بازگشت ایشان به ایران بستگی به پیشرفت اهداف نهضت دارد که همان سرنگونی [[نظام سلطنتی|رژیم سلطنتی]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴۷، ۲۴۵ و ۳۵۸.</ref> | ||
=== تبعید امام از عراق به پاریس === | === تبعید امام از عراق به پاریس === | ||
دولت عراق در ۱۳۵۷/۷/۱ در اقدامی هماهنگ با دولت ایران، پس از محاصره خانه امام‌خمینی در نجف، به ایشان ابلاغ کرد در صورت ادامه فعالیت سیاسی باید خاک عراق را ترک کند؛ بنابراین امام‌خمینی در ۱۳۵۷/۷/۱۲ پس از سیزده سال، نجف را به قصد [[کویت]] ترک کرد؛ اما با توجه به اجازه‌ندادن مقامات کویتی برای ورود ایشان به آن کشور، در ۱۳۵۷/۷/۱۴ پیشنهاد سفر به [[پاریس]] را پذیرفت و عازم [[فرانسه]] شد. {{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی}} اقامت ۱۱۸روزه امام‌خمینی در پاریس به‌سرعت کانون توجه رسانه‌های گروهی غرب شد و به مبارزات ملت ایران سرعت بخشید. {{ببینید|متن=ببینید|نوفل لوشاتو}} امام‌خمینی پس از راهپیمایی میلیونی مردم در آذر ۱۳۵۷ {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}} طی اعلامیه‌ای در ۱۳۵۷/۹/۲۱ این راهپیمایی را «رفراندوم علیه شاه خیانتکار» خواند و تظاهرات این دو روز را رأی ملت به غیرقانونی بودن و رسمیت‌نداشتن محمدرضا پهلوی دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۲۱–۲۲۲.</ref> | دولت عراق در ۱۳۵۷/۷/۱ در اقدامی هماهنگ با دولت ایران، پس از محاصره خانه امام‌خمینی در نجف، به ایشان ابلاغ کرد در صورت ادامه فعالیت سیاسی باید خاک عراق را ترک کند؛ بنابراین امام‌خمینی در ۱۳۵۷/۷/۱۲ پس از سیزده سال، نجف را به قصد [[کویت]] ترک کرد؛ اما با توجه به اجازه‌ندادن مقامات کویتی برای ورود ایشان به آن کشور، در ۱۳۵۷/۷/۱۴ پیشنهاد سفر به [[پاریس]] را پذیرفت و عازم [[فرانسه]] شد. {{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی}} اقامت ۱۱۸روزه امام‌خمینی در پاریس به‌سرعت کانون توجه رسانه‌های گروهی غرب شد و به مبارزات ملت ایران سرعت بخشید. {{ببینید|متن=ببینید|نوفل لوشاتو}} امام‌خمینی پس از راهپیمایی میلیونی مردم در آذر ۱۳۵۷ {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}} طی اعلامیه‌ای در ۱۳۵۷/۹/۲۱ این راهپیمایی را «رفراندوم علیه شاه خیانتکار» خواند و تظاهرات این دو روز را رأی ملت به غیرقانونی بودن و رسمیت‌نداشتن محمدرضا پهلوی دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۲۱–۲۲۲.</ref> | ||
[[شاپور بختیار]] پس از به قدرت رسیدن در ۱۳۵۷/۱۰/۹ | [[شاپور بختیار]] پس از به قدرت رسیدن در ۱۳۵۷/۱۰/۹ در مصاحبه‌های خود ضمن وعده‌های متعدد ازجمله خروج قریب‌الوقوع محمدرضا پهلوی از کشور برای استراحت، از امام‌خمینی که او را شخصیتی مورد احترام خواند، دعوت کرد به میهن بازگردد.<ref>اطلاعات، ۱۶/۱۰/۱۳۵۷، ۶.</ref> امام‌خمینی بازگشت خود را بی‌نیاز از دعوت خواند و به وقت مقتضی موکول کرد، بسته به اینکه در چه مکانی بیشتر می‌تواند به ملت ایران خدمت کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۴۵، ۳۴۷ و ۳۸۱.</ref> | ||
=== مخالفت‌ها با تصمیم امام برای بازگشت به ایران === | === مخالفت‌ها با تصمیم امام برای بازگشت به ایران === | ||
در ۱۳۵۷/۱۰/۱۴ زمانی که پهلوی هنوز در ایران بود، سران چهار کشور غربی فرانسه، [[آمریکا]]، [[انگلیس]] و [[آلمان]] در جزیره گوادلوپ فرانسه، در یک گردهمایی غیررسمی دربارهٔ موضوعات مختلف ازجمله انقلاب ایران به مذاکره پرداختند.<ref>بیدخوری، در گوادلوپ چه گذشت، ۹.</ref> جیمی کارتر رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در این کنفرانس توانست سه کشور غربی را به اجرای راه حل اول جرج بال (مأمور رسیدگی به امور بحرانی در ایران که در گزارش خود، پنج وضعیت احتمالی برای ایران پیش‌بینی کرده بود)، مبنی بر ایجاد مشروطه سلطنتی در ایران و حمایت از دولت ائتلافی متقاعد سازد<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۵۲–۱۵۵.</ref> کارتر در ۱۳۵۷/۱۰/۱۸به واسطه نمایندگان والری ژیسکاردستن، رئیس‌جمهور فرانسه، پیامی برای امام‌خمینی فرستاد و با اعلام حمایت آمریکا از دولت بختیار، تهدید کرد در صورت مخالفت ایشان با بختیار، وقوع یک کودتای نظامی حتمی است و بهتر است ایشان در بازگشت به ایران عجله نکند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۳۰ و ۲۸۲؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۸۷؛ سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۴۵۸–۴۵۹.</ref> اما امام‌خمینی پس از خروج پهلوی از کشور {{ببینید|متن=ببینید|فرار شاه}} و راهپیمایی میلیونی مردم در [[اربعین حسینی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۹/۱۰/۱۳۵۷.</ref> که رفراندومی دیگر علیه رژیم پهلوی بود، در پیامی اعلام کرد به‌زودی به ایران باز خواهد گشت تا در خدمت مردم باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۰۱–۵۰۲.</ref> با این تصمیم که در اوج حمایت مردم از امام‌خمینی گرفته شد، زمان مورد نیاز ژنرال رابرت هایزر ـ که برای جلب حمایت ارتش از بختیار، به ایران آمده بود ـ از دست رفت؛ بنابراین تلاش بختیار برای تعویق سفر امام‌خمینی آغاز شد.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۳۰–۲۳۲؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، ۲۰۱–۲۱۲.</ref> برخی مبارزان داخل ایران نیز به دلیل نامعلوم بودن واکنش رژیم، با تصمیم بازگشت مخالفت کردند.<ref>کیهان، ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۴.</ref> | در ۱۳۵۷/۱۰/۱۴ زمانی که پهلوی هنوز در ایران بود، سران چهار کشور غربی فرانسه، [[آمریکا]]، [[انگلیس]] و [[آلمان]] در جزیره گوادلوپ فرانسه، در یک گردهمایی غیررسمی دربارهٔ موضوعات مختلف ازجمله [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب ایران]] به مذاکره پرداختند.<ref>بیدخوری، در گوادلوپ چه گذشت، ۹.</ref> [[جیمی کارتر]] رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در این کنفرانس توانست سه کشور غربی را به اجرای راه حل اول جرج بال (مأمور رسیدگی به امور بحرانی در ایران که در گزارش خود، پنج وضعیت احتمالی برای ایران پیش‌بینی کرده بود)، مبنی بر ایجاد مشروطه سلطنتی در ایران و حمایت از دولت ائتلافی متقاعد سازد<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۵۲–۱۵۵.</ref> کارتر در ۱۳۵۷/۱۰/۱۸به واسطه نمایندگان والری ژیسکاردستن، رئیس‌جمهور فرانسه، پیامی برای [[امام‌خمینی]] فرستاد و با اعلام حمایت آمریکا از دولت بختیار، تهدید کرد در صورت مخالفت ایشان با بختیار، وقوع یک کودتای نظامی حتمی است و بهتر است ایشان در بازگشت به ایران عجله نکند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۳۰ و ۲۸۲؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۱۸۷؛ سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۴۵۸–۴۵۹.</ref> اما امام‌خمینی پس از خروج پهلوی از کشور {{ببینید|متن=ببینید|فرار شاه}} و راهپیمایی میلیونی مردم در [[اربعین حسینی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۹/۱۰/۱۳۵۷.</ref> که رفراندومی دیگر علیه رژیم پهلوی بود، در پیامی اعلام کرد به‌زودی به ایران باز خواهد گشت تا در خدمت مردم باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۰۱–۵۰۲.</ref> با این تصمیم که در اوج حمایت مردم از امام‌خمینی گرفته شد، زمان مورد نیاز ژنرال رابرت هایزر ـ که برای جلب حمایت ارتش از بختیار، به ایران آمده بود ـ از دست رفت؛ بنابراین تلاش بختیار برای تعویق سفر امام‌خمینی آغاز شد.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۳۰–۲۳۲؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، ۲۰۱–۲۱۲.</ref> برخی مبارزان داخل ایران نیز به دلیل نامعلوم بودن واکنش رژیم، با تصمیم بازگشت مخالفت کردند.<ref>کیهان، ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۴.</ref> | ||
افزایش تهدیدها امام‌خمینی را متقاعد ساخت که رژیم پهلوی با همکاری آمریکا در صدد ایجاد توطئه‌ای است و این تهدیدها صرفاً برای به دست آوردن زمان است؛ بنابراین تصمیم قطعی برای بازگشت فوری (ششم بهمن) به ایران گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۸۲.</ref> خبر بازگشت امام‌خمینی به میهن، شور و هیجان وصف‌ناپذیری را در میان ملت پدیدآورد. مردم در نقاط مختلف کشور با تشکیل کمیته‌های استقبال و آذین‌بندی شهرها، خود را برای استقبال از ایشان آماده کردند و بسیاری از آنان نیز راهی [[تهران]] شدند.<ref>اطلاعات، ۲/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲.</ref> واکنش بختیار در برابر این خبر، تشکیل جلسه اضطراری شورای امنیت ملی و دستور بستن فرودگاه بود.<ref>اطلاعات، ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> بعدها در کتاب خاطرات برژینسکی (مشاور وقت امنیت ملی آمریکا) فاش شد که بختیار علاوه بر این تصمیم، تمهیدات دیگری نیز برای مهار عواقب بازگشت احتمالی امام‌خمینی اندیشیده بود که انحراف هواپیما و دستگیری ایشان ازجمله این تمهیدات بود. رئیس‌جمهور آمریکا نیز با وجود مخالفت جدی برخی مشاورانش، حمایت خود را از این تصمیم اعلام کرده بود.<ref>برژینسکی، خاطرات برژینسکی، سقوط شاه، جان گروگان‌ها و منافع ملی، ۵۶–۵۷.</ref> | افزایش تهدیدها امام‌خمینی را متقاعد ساخت که [[رژیم پهلوی]] با همکاری آمریکا در صدد ایجاد توطئه‌ای است و این تهدیدها صرفاً برای به دست آوردن زمان است؛ بنابراین تصمیم قطعی برای بازگشت فوری (ششم بهمن) به ایران گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۸۲.</ref> خبر بازگشت امام‌خمینی به میهن، شور و هیجان وصف‌ناپذیری را در میان ملت پدیدآورد. مردم در نقاط مختلف کشور با تشکیل کمیته‌های استقبال و آذین‌بندی شهرها، خود را برای استقبال از ایشان آماده کردند و بسیاری از آنان نیز راهی [[تهران]] شدند.<ref>اطلاعات، ۲/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲.</ref> واکنش بختیار در برابر این خبر، تشکیل جلسه اضطراری شورای امنیت ملی و دستور بستن فرودگاه بود.<ref>اطلاعات، ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> بعدها در کتاب خاطرات برژینسکی (مشاور وقت امنیت ملی آمریکا) فاش شد که بختیار علاوه بر این تصمیم، تمهیدات دیگری نیز برای مهار عواقب بازگشت احتمالی امام‌خمینی اندیشیده بود که انحراف هواپیما و دستگیری ایشان ازجمله این تمهیدات بود. رئیس‌جمهور آمریکا نیز با وجود مخالفت جدی برخی مشاورانش، حمایت خود را از این تصمیم اعلام کرده بود.<ref>برژینسکی، خاطرات برژینسکی، سقوط شاه، جان گروگان‌ها و منافع ملی، ۵۶–۵۷.</ref> | ||
=== تلاش دولت برای به تعویق انداختن بازگشت امام === | === تلاش دولت برای به تعویق انداختن بازگشت امام === | ||
از ۱۳۵۷/۱۱/۴ ده‌ها هزار نفر از مردم تهران که با مسدود شدن فرودگاه و پروازنکردن هواپیمای در نظر گرفته شده مواجه شدند.<ref>کیهان، ۴/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۴.</ref> به همراه بسیاری از مردم شهرستان‌ها که برای استقبال از امام‌خمینی به تهران سفر کرده بودند، با وجود کشتار قبلی و تهدید رژیم پهلوی، در خیابان آزادی به سوی فرودگاه مهرآباد و نیز [[دانشگاه تهران]] | از ۱۳۵۷/۱۱/۴ ده‌ها هزار نفر از مردم تهران که با مسدود شدن فرودگاه و پروازنکردن هواپیمای در نظر گرفته شده مواجه شدند.<ref>کیهان، ۴/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۵/۱۱/۱۳۵۷، ۴.</ref> به همراه بسیاری از مردم شهرستان‌ها که برای استقبال از امام‌خمینی به تهران سفر کرده بودند، با وجود کشتار قبلی و تهدید رژیم پهلوی، در خیابان آزادی به سوی فرودگاه مهرآباد و نیز [[دانشگاه تهران]] راهپیمایی کردند و خواستار بازگشت امام‌خمینی شدند.<ref>کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۳؛ ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۴؛ ۱۰/۱۱/۱۳۵۷، ۲ و ۱۱/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> امام‌خمینی ضمن تشکر از مردمی که از نقاط دور و نزدیک برای استقبال به تهران آمده بودند، سفر خود را به تعویق انداخته، اعلام کرد روز هشتم بهمن به میهن بازخواهد گشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۸.</ref> | ||
گسترش اعتراضات به ممانعت از ورود امام‌خمینی<ref>کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۳.</ref> بختیار را مصمم ساخت تا شخصاً به پاریس برود و با امام‌خمینی مذاکره کند.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۷۶؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۳۸.</ref> او همچنین در مصاحبه با خبرگزاری‌های غربی، بازگشت امام‌خمینی را زود دانست و از ایشان خواست برای تضمین امنیت، به دولت فرصت برنامه‌ریزی دهد.<ref>کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۵.</ref> هم‌زمان با اعلام سفر بختیار به پاریس در ۱۳۵۷/۱۱/۷ پیام امام‌خمینی مبنی بر رد سازش و نپذیرفتن دیدار با بختیار پیش از استعفا منتشر شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۳۶؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۲/۶۳۰؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۱۵–۳۵۶.</ref> پیش از این نیز [[سیدجلال‌الدین تهرانی]] (رئیس شورای سلطنت) برای دیدار با امام‌خمینی به پاریس رفته بود که امام‌خمینی تنها به شرط استعفا و اعلام غیرقانونی‌بودنِ شورای سلطنت، وی را پذیرفت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۲؛ یزدی، پشت صحنه، ۱۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شورای سلطنت}} | گسترش اعتراضات به ممانعت از ورود امام‌خمینی<ref>کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۳.</ref> بختیار را مصمم ساخت تا شخصاً به [[پاریس]] برود و با امام‌خمینی مذاکره کند.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۷۶؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۳۸.</ref> او همچنین در مصاحبه با خبرگزاری‌های غربی، بازگشت امام‌خمینی را زود دانست و از ایشان خواست برای تضمین امنیت، به دولت فرصت برنامه‌ریزی دهد.<ref>کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۵.</ref> هم‌زمان با اعلام سفر بختیار به پاریس در ۱۳۵۷/۱۱/۷ پیام امام‌خمینی مبنی بر رد سازش و نپذیرفتن دیدار با بختیار پیش از استعفا منتشر شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۳۶؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۲/۶۳۰؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۱۵–۳۵۶.</ref> پیش از این نیز [[سیدجلال‌الدین تهرانی]] (رئیس شورای سلطنت) برای دیدار با امام‌خمینی به پاریس رفته بود که امام‌خمینی تنها به شرط استعفا و اعلام غیرقانونی‌بودنِ شورای سلطنت، وی را پذیرفت.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۲؛ یزدی، پشت صحنه، ۱۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شورای سلطنت}} | ||
== تحصن روحانیان در دانشگاه تهران == | == تحصن روحانیان در دانشگاه تهران == | ||
بامداد هشتم بهمن، تعدادی از روحانیان در اعتراض به ممانعت دولت از بازگشت امام‌خمینی، اقدام به تحصن در دانشگاه تهران کردند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۰؛ کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۴.</ref> برای جلوگیری از توجه و پیش‌دستی و ممانعت رژیم پهلوی، نخست [[حسینعلی منتظری]]، [[علی مشکینی]] و گروهی دیگر، از [[مدرسه علوی]] به سوی دانشگاه حرکت کردند و در مسجد دانشگاه مستقر شدند. سپس بسیاری از روحانیان [[قم]] و تهران مانند [[سیدمحمود طالقانی]] و نیز علمای شهرستان‌ها که جهت استقبال از امام‌خمینی به تهران سفر کرده بودند، به آنان پیوستند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۶۹؛ مشکینی، زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، ۲۷۸؛ کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> | بامداد هشتم بهمن، تعدادی از روحانیان در اعتراض به ممانعت دولت از بازگشت امام‌خمینی، اقدام به تحصن در دانشگاه تهران کردند.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۰؛ کیهان، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۴.</ref> برای جلوگیری از توجه و پیش‌دستی و ممانعت رژیم پهلوی، نخست [[حسینعلی منتظری]]، [[علی مشکینی]] و گروهی دیگر، از [[مدرسه علوی]] به سوی دانشگاه حرکت کردند و در مسجد دانشگاه مستقر شدند. سپس بسیاری از روحانیان [[قم]] و تهران مانند [[سیدمحمود طالقانی]] و نیز علمای شهرستان‌ها که جهت استقبال از امام‌خمینی به تهران سفر کرده بودند، به آنان پیوستند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۶۹؛ مشکینی، زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، ۲۷۸؛ کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> | ||
انتشار خبر تحصن روحانیان، که به دلیل مرکزیت و اهمیت دانشگاه در مبارزه، در مسجد دانشگاه تهران برگزار شده بود، به نوعی وحدت عملی میان حوزه و دانشگاه را نشان داد و موجب حمایت گسترده مردم و دانشگاهیان شد.<ref>بیدار، از منظر یک روحانی، ۲۸؛ منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱.</ref> روحانیان متحصن در دانشگاه، در نخستین اعلامیه خود، ضمن غیرقانونی دانستن دولت بختیار و اعتراض به کشتار ششم بهمن در [[تهران]] و چند شهر دیگر، بستن فرودگاه‌های کشور به روی رهبر محبوب ملت را موجب جریحه‌دارکردن قلب مردم ایران و خشم سهمگین ملت دانستند و اعلام کردند برای اعتراض به اعمال ضد انسانی دولت، از ساعت نُه صبح یکشنبه هشتم بهمن تا بازگشت امام‌خمینی به آغوش ملت، در مسجد دانشگاه تهران تحصن می‌کنند و از این محل در کنار برادران دانشجوی خود، ندای حق‌طلبانه ملت ایران را به گوش جهانیان خواهند رسانید.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۶۹–۱۷۰؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۷۱۴.</ref> در این حال تظاهرات مردم در نقاط مختلف شهر ازجمله مقابل ساختمان ژاندارمری در میدان ۲۴ اسفند (انقلاب)، به رگبار گلوله بسته شد.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۹۲؛ کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱، ۴ و ۵.</ref> صدور اعلامیه‌هایی از سوی مجامع مختلف، ازجمله شورای مرکزی هماهنگی سازمان‌های دولتی و ملی ایران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، انجمن اسلامی معلمان، نویسندگان<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱؛ ۱۰/۱۱/۱۳۵۷، ۲ و ۱۱/۱۱/۱۳۵۷، ۳.</ref> و علما و روحانیانِ شهرهای مختلف در حمایت از روحانیان<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱–۴۳۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۷۰؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۳/۵۴۲–۵۴۳، ۵۴۴ و ۴/۷۱۵.</ref> به این تحصن ابعاد تازه‌ای داد. | انتشار خبر تحصن روحانیان، که به دلیل مرکزیت و اهمیت دانشگاه در مبارزه، در مسجد دانشگاه تهران برگزار شده بود، به نوعی وحدت عملی میان [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] و [[دانشگاه]] را نشان داد و موجب حمایت گسترده مردم و دانشگاهیان شد.<ref>بیدار، از منظر یک روحانی، ۲۸؛ منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱.</ref> روحانیان متحصن در دانشگاه، در نخستین اعلامیه خود، ضمن غیرقانونی دانستن دولت بختیار و اعتراض به کشتار ششم بهمن در [[تهران]] و چند شهر دیگر، بستن فرودگاه‌های کشور به روی رهبر محبوب ملت را موجب جریحه‌دارکردن قلب مردم ایران و خشم سهمگین ملت دانستند و اعلام کردند برای اعتراض به اعمال ضد انسانی دولت، از ساعت نُه صبح یکشنبه هشتم بهمن تا بازگشت امام‌خمینی به آغوش ملت، در مسجد دانشگاه تهران تحصن می‌کنند و از این محل در کنار برادران دانشجوی خود، ندای حق‌طلبانه ملت ایران را به گوش جهانیان خواهند رسانید.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۶۹–۱۷۰؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۷۱۴.</ref> در این حال تظاهرات مردم در نقاط مختلف شهر ازجمله مقابل ساختمان ژاندارمری در میدان ۲۴ اسفند (انقلاب)، به رگبار گلوله بسته شد.<ref>هایزر، مأمویت به تهران، ۲۹۲؛ کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱، ۴ و ۵.</ref> صدور اعلامیه‌هایی از سوی مجامع مختلف، ازجمله شورای مرکزی هماهنگی سازمان‌های دولتی و ملی ایران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، انجمن اسلامی معلمان، نویسندگان<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱؛ ۱۰/۱۱/۱۳۵۷، ۲ و ۱۱/۱۱/۱۳۵۷، ۳.</ref> و علما و روحانیانِ شهرهای مختلف در حمایت از روحانیان<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱–۴۳۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۱۷۰؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۳/۵۴۲–۵۴۳، ۵۴۴ و ۴/۷۱۵.</ref> به این تحصن ابعاد تازه‌ای داد. | ||
برنامه اصلی متحصنان، راهپیمایی مشترک مردم و روحانیان در محوطه دانشگاه و سپس سخنرانی در مسجد دانشگاه بود.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱؛ بیدار، از منظر یک روحانی، ۲۸.</ref> حضور حدود سیصد خبرنگار از خبرگزاری‌های مختلف در این تحصن، زمینه خوبی برای مصاحبه با خبرگزاری‌های خارجی و تبلیغ برای نهضت فراهم کرد.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱.</ref> همچنین در این شب‌ها، گروه‌های زیادی از مردم برای تأمین وسایل ضروری متحصنان، مانند غذا و پوشاک و سایر نیازها، پیش از ساعت منع عبور و مرور در تلاش بودند.<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> روز نهم بهمن، روحانیان قم نیز به تأسی از روحانیان تهران، با صدور اعلامیه‌ای در [[مسجد اعظم قم]] اعلام تحصن کردند. همچنین عده‌ای از مردم در سایر شهرها مانند [[بیرجند]] و [[تبریز]] نیز به تظاهرات و تحصن در مساجد و دانشگاه‌ها پرداختند.<ref>کیهان، ۱۰/۱۱/۱۳۵۷، ۲ و ۴.</ref> | برنامه اصلی متحصنان، راهپیمایی مشترک مردم و روحانیان در محوطه دانشگاه و سپس سخنرانی در مسجد دانشگاه بود.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱؛ بیدار، از منظر یک روحانی، ۲۸.</ref> حضور حدود سیصد خبرنگار از خبرگزاری‌های مختلف در این تحصن، زمینه خوبی برای مصاحبه با خبرگزاری‌های خارجی و تبلیغ برای نهضت فراهم کرد.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات آیت‌الله حسینعلی منتظری، ۱/۴۳۱.</ref> همچنین در این شب‌ها، گروه‌های زیادی از مردم برای تأمین وسایل ضروری متحصنان، مانند غذا و پوشاک و سایر نیازها، پیش از ساعت منع عبور و مرور در تلاش بودند.<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> روز نهم بهمن، روحانیان قم نیز به تأسی از روحانیان تهران، با صدور اعلامیه‌ای در [[مسجد اعظم قم]] اعلام تحصن کردند. همچنین عده‌ای از مردم در سایر شهرها مانند [[بیرجند]] و [[تبریز]] نیز به تظاهرات و تحصن در مساجد و دانشگاه‌ها پرداختند.<ref>کیهان، ۱۰/۱۱/۱۳۵۷، ۲ و ۴.</ref> | ||
بختیار پس از توفیق‌نیافتن برای سفر به پاریس، در نهم بهمن بدون مشورت با شورای سلطنت، ارتش و شورای امنیت ملی، در مصاحبه‌ای مطبوعاتی از بازگشایی فرودگاه و برطرف‌شدن منع برای بازگشت امام‌خمینی خبر داد.<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> به‌زعم وی، امام‌خمینی پس از بازگشت، به قم می‌رفت و به‌تدریج فراموش می‌شد و او دوباره آرامش را در کشور برقرار می‌کرد.<ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، ۲۷۷–۲۷۸.</ref> | بختیار پس از توفیق‌نیافتن برای سفر به پاریس، در نهم بهمن بدون [[مشورت]] با شورای سلطنت، ارتش و شورای امنیت ملی، در مصاحبه‌ای مطبوعاتی از بازگشایی فرودگاه و برطرف‌شدن منع برای بازگشت امام‌خمینی خبر داد.<ref>کیهان، ۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.</ref> به‌زعم وی، امام‌خمینی پس از بازگشت، به قم می‌رفت و به‌تدریج فراموش می‌شد و او دوباره آرامش را در کشور برقرار می‌کرد.<ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی، ۲۷۷–۲۷۸.</ref> | ||
روز دهم بهمن، شمار روحانیان متحصن در دانشگاه تهران که در آغاز صد نفر بودند،<ref>اطلاعات، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> به دو هزار نفر رسید.<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۱۲.</ref> روحانیت مبارز در همین روز بیانیه شماره ۳ را در حفظ نظم و آرامش و فراهم‌کردن زمینه مساعد برای ورود امام‌خمینی و نیز هشدار به مردم برای خنثی‌ساختن توطئه عناصر سازمان اطلاعات و امنیت کشور ( | روز دهم بهمن، شمار روحانیان متحصن در دانشگاه تهران که در آغاز صد نفر بودند،<ref>اطلاعات، ۸/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> به دو هزار نفر رسید.<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۱۲.</ref> روحانیت مبارز در همین روز بیانیه شماره ۳ را در حفظ نظم و آرامش و فراهم‌کردن زمینه مساعد برای ورود امام‌خمینی و نیز هشدار به مردم برای خنثی‌ساختن توطئه عناصر [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) صادر کرد.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۷۱۶.</ref> | ||
[[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] از مراجع تقلید وقت به همراه [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، در ۱۱ بهمن در تحصن روحانیان قم شرکت و با فرستادن نامه‌ای خطاب به علمای تهران، حمایت خود را از آنان اعلام کردند.<ref>گلپایگانی، زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد، ۵۳۷–۵۳۸.</ref> پس از قطعی‌شدن بازگشت امام‌خمینی به میهن در دوازدهم بهمن ۱۳۵۷<ref>کیهان، ۱۱/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲.</ref> روحانیان متحصن در دانشگاه تهران نیز با صدور بیانیه شماره ۶، ضمن تأکید بر ادامه مبارزه تا پیروزی نهایی، اعلام کردند همگام با مردم، دانشگاه را ترک می‌کنند و در مقابل درِ جنوبی دانشگاه، در مسیر حرکت امام‌خمینی به صفوف استقبال‌کنندگان می‌پیوندند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۷۱۹.</ref> | [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] از مراجع تقلید وقت به همراه [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، در ۱۱ بهمن در تحصن روحانیان قم شرکت و با فرستادن نامه‌ای خطاب به علمای تهران، حمایت خود را از آنان اعلام کردند.<ref>گلپایگانی، زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد، ۵۳۷–۵۳۸.</ref> پس از قطعی‌شدن بازگشت امام‌خمینی به میهن در دوازدهم بهمن ۱۳۵۷<ref>کیهان، ۱۱/۱۱/۱۳۵۷، ۱ و ۲.</ref> روحانیان متحصن در دانشگاه تهران نیز با صدور بیانیه شماره ۶، ضمن تأکید بر ادامه مبارزه تا پیروزی نهایی، اعلام کردند همگام با مردم، دانشگاه را ترک می‌کنند و در مقابل درِ جنوبی دانشگاه، در مسیر حرکت امام‌خمینی به صفوف استقبال‌کنندگان می‌پیوندند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب، ۴/۷۱۹.</ref> | ||
== چگونگی بازگشت == | == چگونگی بازگشت == | ||
[[مدرسه رفاه]] که از مدتی پیش محل تجمع و هدایت جریان انقلاب بود. {{ببینید|متن=ببینید|مدرسه رفاه | [[مدرسه رفاه]] که از مدتی پیش محل تجمع و هدایت جریان انقلاب بود.{{ببینید|متن=ببینید|مدرسه رفاه و مدرسه علوی}} از اوایل بهمن و پس از اعلام بازگشت امام‌خمینی به ایران، ستاد استقبال معرفی شد. کمیته استقبال مرکب از سه شخصیت روحانی [[مرتضی مطهری]]، [[محمد مفتح]] و [[فضل‌الله محلاتی]] و شش غیر روحانی [[هاشم صباغیان]]، [[اسدالله بادامچیان]]، [[کاظم سامی]]، [[حسین شاه‌حسینی]]، [[علی‌اصغر تهرانچی]] و [[علی دانش‌منفرد]] با سازماندهی بسیاری از جوانان، سازمان‌بخشیدن و تدارکات برنامه استقبال از امام‌خمینی را بر عهده گرفت.<ref>دانش‌منفرد، خاطرات علی دانش‌منفرد، ۶۶ و ۷۰؛ منصوری، سیر تکوینی انقلاب اسلامی، ۳۵۴.</ref> آموزش حدود چهل نفر نیروی مسلح در قالب تیم‌های حفاظتی، برای استقرار در فرودگاه و مسیر [[بهشت زهرا (س)]]، ازجمله تمهیدات این کمیته بود.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۱۲–۱۱۴.</ref> پیش از بازگشت امام‌خمینی، این کمیته با در اختیار داشتن حدود سی خط تلفن، تلکس و تلویزیون مداربسته ـ که با همیاری مردم و کارمندان اعتصابی مخابرات فراهم شده بود ـ برای ارتباط مستمر با پاریس، به مرکز پخش اخبار انقلاب تبدیل شد. انتشار نشریه «رسانه» شامل پیام‌ها و اخبار امام‌خمینی که نخستین شماره آن در ۱۳۵۷/۱۱/۱۰ منتشر شد، ازجمله فعالیت‌های کمیته استقبال بود.<ref>دانش‌منفرد، خاطرات علی دانش‌منفرد، ۷۰–۸۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|کمیته استقبال}} | ||
امام‌خمینی که در چهارم بهمن از همراهان خود در پاریس قدردانی، عذرخواهی و خداحافظی کرده و به سبب خطرهای احتمالی سفر، رفع بیعت کرده بود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۵–۵۲۷.</ref> پس از قطعی‌شدن بازگشت، در سخنانی با مردم ساکن [[نوفل لوشاتو]] که برای خداحافظی جلوی خانه ایشان گرد آمده بودند، از آنان به دلیل سلب آسایش و آرامش محله در این مدت، عذرخواهی کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۲/۶۳۴؛ طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۵.</ref> ایشان همچنین ساعت ۱۰ شب در یک دیدار جمعی با خدمتگزاران و نیروهای مستقر در نوفل لوشاتو، از زحمات همه تشکر<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۳.</ref> و طی پیام و نامه‌ای جداگانه از دولت و ملت فرانسه و اهالی محترم نوفل لوشاتو قدردانی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۶.</ref> در آخرین لحظات حضور امام‌خمینی در فرانسه مصاحبه کوتاهی انجام شد و آخرین بیانیه سیاسی ایشان در فرودگاه پاریس، به خواست ایشان به دو زبان انگلیسی و فرانسه قرائت شد.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۸؛ حبیبی، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر (خاطرات)، ۴۴۵.</ref> | امام‌خمینی که در چهارم بهمن از همراهان خود در پاریس قدردانی، عذرخواهی و خداحافظی کرده و به سبب خطرهای احتمالی سفر، رفع بیعت کرده بود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۵–۵۲۷.</ref> پس از قطعی‌شدن بازگشت، در سخنانی با مردم ساکن [[نوفل لوشاتو]] که برای خداحافظی جلوی خانه ایشان گرد آمده بودند، از آنان به دلیل سلب آسایش و آرامش محله در این مدت، عذرخواهی کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۲/۶۳۴؛ طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۵.</ref> ایشان همچنین ساعت ۱۰ شب در یک دیدار جمعی با خدمتگزاران و نیروهای مستقر در نوفل لوشاتو، از زحمات همه تشکر<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۳.</ref> و طی پیام و نامه‌ای جداگانه از دولت و ملت فرانسه و اهالی محترم نوفل لوشاتو قدردانی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۶.</ref> در آخرین لحظات حضور امام‌خمینی در فرانسه مصاحبه کوتاهی انجام شد و آخرین بیانیه سیاسی ایشان در فرودگاه پاریس، به خواست ایشان به دو زبان انگلیسی و فرانسه قرائت شد.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۸؛ حبیبی، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر (خاطرات)، ۴۴۵.</ref> | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ ایرفرانس با گنجایش چهارصد مسافر برای بازگشت امام‌خمینی اجاره شده بود.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۳/۹.</ref> برای مصونیت بیشتر این سفر، از همه خبرگزاری‌ها و رسانه‌های گروهی دعوت شد تا یک نماینده سرشناس برای همراهی با این پرواز معرفی کنند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۶.</ref> این پرواز به توصیه مسئولان ایرفرانس با ظرفیت کامل صورت نگرفت تا در صورت اجازه‌نیافتن برای فرود در فرودگاه مهرآباد، بنزین کافی برای بازگشت به فرانسه داشته باشد،<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۶–۲۰۷؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۴.</ref> بنابراین هواپیما با حدود ۱۵۰ خبرنگار و پنجاه نفر از همراهان امام‌خمینی در ساعت یک بامداد به وقت پاریس (۳:۳۰ دقیقه به وقت تهران) از فرودگاه شارل دوگل پرواز کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۳/۹؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۰۵.</ref> یک ساعت پس از پرواز، امام‌خمینی برای [[نماز]] به طبقه دوم هواپیما رفت و پس از اقامه نماز و مصاحبه کوتاهی که با خبرنگار تلویزیون آلمان انجام داد، با وجود خطرهای احتمالی با آرامش به استراحت پرداخت.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۱؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۵.</ref> به دلیل حساسیت سفر و حضور خبرنگاران، مصاحبه‌های مختلفی با امام‌خمینی و همراهان ایشان انجام شد. از جمله ایشان در پاسخ به این پرسش که اینک چه احساس دارد، در جایگاه یک فقیه عارف که در شرایط مختلف پیروزی و شکست، به راحتی و دشواری به تکلیف دینی خود و پای‌بندی به آن می‌اندیشد، گفت «هیچ» و از همین منظر است که برای ایشان روزهای زندان و حصر و تبعید و بازگشت یکسان است.<ref>حبیبی، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر (خاطرات)، ۴۴۵.</ref> | هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ ایرفرانس با گنجایش چهارصد مسافر برای بازگشت امام‌خمینی اجاره شده بود.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۳/۹.</ref> برای مصونیت بیشتر این سفر، از همه خبرگزاری‌ها و رسانه‌های گروهی دعوت شد تا یک نماینده سرشناس برای همراهی با این پرواز معرفی کنند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۶.</ref> این پرواز به توصیه مسئولان ایرفرانس با ظرفیت کامل صورت نگرفت تا در صورت اجازه‌نیافتن برای فرود در فرودگاه مهرآباد، بنزین کافی برای بازگشت به فرانسه داشته باشد،<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۰۶–۲۰۷؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۴.</ref> بنابراین هواپیما با حدود ۱۵۰ خبرنگار و پنجاه نفر از همراهان امام‌خمینی در ساعت یک بامداد به وقت پاریس (۳:۳۰ دقیقه به وقت تهران) از فرودگاه شارل دوگل پرواز کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۳/۹؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۰۵.</ref> یک ساعت پس از پرواز، امام‌خمینی برای [[نماز]] به طبقه دوم هواپیما رفت و پس از اقامه نماز و مصاحبه کوتاهی که با خبرنگار تلویزیون آلمان انجام داد، با وجود خطرهای احتمالی با آرامش به استراحت پرداخت.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۱؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۵.</ref> به دلیل حساسیت سفر و حضور خبرنگاران، مصاحبه‌های مختلفی با امام‌خمینی و همراهان ایشان انجام شد. از جمله ایشان در پاسخ به این پرسش که اینک چه احساس دارد، در جایگاه یک فقیه عارف که در شرایط مختلف پیروزی و شکست، به راحتی و دشواری به تکلیف دینی خود و پای‌بندی به آن می‌اندیشد، گفت «هیچ» و از همین منظر است که برای ایشان روزهای زندان و حصر و تبعید و بازگشت یکسان است.<ref>حبیبی، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر (خاطرات)، ۴۴۵.</ref> | ||
سرانجام هواپیما پس از یک بار آمادگی برای فرود و اوج مجدد به درخواست [[کمیته استقبال]]، در ساعت ۹:۳۰ در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> [[سیداحمد خمینی]] فرزند امام‌خمینی برای بررسی اوضاع از هواپیما خارج شد و سپس به همراه [[سیدمرتضی پسندیده]]؛ برادر امام‌خمینی و مرتضی مطهری وارد هواپیما شدند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۴؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۰۸؛ خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۰.</ref> امام‌خمینی به دلیل امتناع از پیش‌افتادن از برادر بزرگ‌تر و رعایت احترام ایشان، از وی خواست تا پیش از ایشان از هواپیما خارج شود<ref>امام‌جمارانی، ده روزی که تاریخ شد، ۲۵۵.</ref> همچنین پیش از خروج امام‌خمینی، تمامی خبرنگاران از هواپیما پیاده شدند. در پایان امام‌خمینی در حالی‌که مهماندار ایرفرانس ایشان را همراهی می‌کرد، از هواپیما پیاده شد<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> و به درخواست کارکنان نیروی هوایی، با بنز ضد گلوله نیروی هوایی به طرف سالن فرودگاه حرکت کرد.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۱۹.</ref> در سالن فرودگاه که نمایندگان قشرهای مختلف مردم ازجمله روحانیان، ملّیان و اقلیت‌های مذهبی در مکان‌های از پیش تعیین شده حضور داشتند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۵؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۷.</ref> نخست آیاتی از [[قرآن]] تلاوت شد و دانش‌آموزان سرود «خمینی ای امام» را خواندند و دانشجویی متن خیرمقدم را خواند،<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> سپس امام‌خمینی در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از طبقات مختلف مردم، به سنگینیِ بار این مسئولیت بر دوش خود اشاره کرد و نخستین‌گام پیروزی را، ثمره وحدت خواند. ایشان همچنین ریشه‌کنی کامل رژیم سلطنتی از مرز و بوم ایران را پیروزی نهایی دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۸–۹.</ref> | سرانجام هواپیما پس از یک بار آمادگی برای فرود و اوج مجدد به درخواست [[کمیته استقبال]]، در ساعت ۹:۳۰ در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> [[سیداحمد خمینی]] فرزند امام‌خمینی برای بررسی اوضاع از هواپیما خارج شد و سپس به همراه [[سیدمرتضی پسندیده]]؛ برادر امام‌خمینی و [[مرتضی مطهری]] وارد هواپیما شدند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۴؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۰۸؛ خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۰.</ref> امام‌خمینی به دلیل امتناع از پیش‌افتادن از برادر بزرگ‌تر و رعایت احترام ایشان، از وی خواست تا پیش از ایشان از هواپیما خارج شود<ref>امام‌جمارانی، ده روزی که تاریخ شد، ۲۵۵.</ref> همچنین پیش از خروج امام‌خمینی، تمامی خبرنگاران از هواپیما پیاده شدند. در پایان امام‌خمینی در حالی‌که مهماندار ایرفرانس ایشان را همراهی می‌کرد، از هواپیما پیاده شد<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> و به درخواست کارکنان نیروی هوایی، با بنز ضد گلوله نیروی هوایی به طرف سالن فرودگاه حرکت کرد.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۱۹.</ref> در سالن فرودگاه که نمایندگان قشرهای مختلف مردم ازجمله روحانیان، ملّیان و اقلیت‌های مذهبی در مکان‌های از پیش تعیین شده حضور داشتند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ۳/۲۱۵؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۷۷.</ref> نخست آیاتی از [[قرآن]] تلاوت شد و دانش‌آموزان سرود «خمینی ای امام» را خواندند و دانشجویی متن خیرمقدم را خواند،<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> سپس امام‌خمینی در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از طبقات مختلف مردم، به سنگینیِ بار این مسئولیت بر دوش خود اشاره کرد و نخستین‌گام پیروزی را، ثمره وحدت خواند. ایشان همچنین ریشه‌کنی کامل رژیم سلطنتی از مرز و بوم ایران را پیروزی نهایی دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۸–۹.</ref> | ||
پخش مستقیم مراسم ورود امام‌خمینی از تلویزیون که با تلاش برخی کارکنان اعتصابی سازمان رادیو و تلویزیون آغاز شده بود، به دست نظامیان قطع شد و قطع این برنامه بسیاری از مردم را عصبانی کرد.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> امام‌خمینی پس از سخنرانی در فرودگاه با خودرو بلیزری که برای انتقال ایشان از شخصی به نام علی مجمع‌الصنایع به امانت گرفته شده و محسن رفیق‌دوست (راننده) آن را زرهی کرده بود، از فرودگاه خارج شد. ایشان جز فرزند خود سیداحمد، به کسی اجازه همراهی در آن خودرو را نداد.<ref>رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۴۳؛ صباغیان، روزهای پراضطراب در آستانه انقلاب، ۳۱.</ref> تیم‌های حفاظت کمیته استقبال، در خودروهای جلو و عقب بودند.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۱۴–۱۱۵.</ref> امام‌خمینی پیش از سوارشدن به خودرو، خطاب به افسران نیروی هوایی که حضور داشتند، گفت: «تا کی خوابید؟ این بختیار خائن آبروی شما را برد. بیدار شوید»<ref>فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۱۰.</ref> در تمام مسیر روی خطوط سفیدِ وسط خیابان گل چیده شده بود و جمعیت در فاصله ۳۳ کیلومتر فرودگاه تا بهشت زهرا (س)، به‌شدت فشرده بود.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۷۳.</ref> خبرگزاری یونایتدپرس تعداد استقبال‌کنندگان را حدود ۵/۴ میلیون نفر تخمین زد.<ref>کیهان، ۱۴/۱۱/۱۳۵۷، ۳.</ref> توقف کوتاه امام‌خمینی در دانشگاه تهران که خواست ایشان بود، به دلیل کثرت بیش از حد جمعیت در میدان انقلاب، ممکن نشد و تیم حفاظت نیز پس از آن دیگر خودرو حامل امام‌خمینی را ندید.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۲۳.</ref> ازدحام جمعیت به اندازه‌ای بود که به نظر می‌رسید خودرو بر روی دستان مردم حرکت می‌کند. سرانجام در آستانه ورود به بهشت زهرا (س)، موتور خودرو از کار افتاد. ناگزیر امام‌خمینی در ساعت ۱۴:۳۰ دقیقه، با یک فروند بالگرد ـ که قبلاً در کمیته استقبال مطرح شده و جزو برنامه بود ـ به قطعه ۱۷ شهدا، جایگاه سخنرانی منتقل شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۵۵؛ قاسم‌پور، ۱۴۶.</ref> | پخش مستقیم مراسم ورود امام‌خمینی از تلویزیون که با تلاش برخی کارکنان اعتصابی سازمان رادیو و تلویزیون آغاز شده بود، به دست نظامیان قطع شد و قطع این برنامه بسیاری از مردم را عصبانی کرد.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲.</ref> امام‌خمینی پس از سخنرانی در فرودگاه با خودرو بلیزری که برای انتقال ایشان از شخصی به نام علی مجمع‌الصنایع به امانت گرفته شده و محسن رفیق‌دوست (راننده) آن را زرهی کرده بود، از فرودگاه خارج شد. ایشان جز فرزند خود سیداحمد، به کسی اجازه همراهی در آن خودرو را نداد.<ref>رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۴۳؛ صباغیان، روزهای پراضطراب در آستانه انقلاب، ۳۱.</ref> تیم‌های حفاظت کمیته استقبال، در خودروهای جلو و عقب بودند.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۱۴–۱۱۵.</ref> امام‌خمینی پیش از سوارشدن به خودرو، خطاب به افسران نیروی هوایی که حضور داشتند، گفت: «تا کی خوابید؟ این بختیار خائن آبروی شما را برد. بیدار شوید»<ref>فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، ۵۱۰.</ref> در تمام مسیر روی خطوط سفیدِ وسط خیابان گل چیده شده بود و جمعیت در فاصله ۳۳ کیلومتر فرودگاه تا بهشت زهرا (س)، به‌شدت فشرده بود.<ref>کیهان، ۱۲/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۷۳.</ref> خبرگزاری یونایتدپرس تعداد استقبال‌کنندگان را حدود ۵/۴ میلیون نفر تخمین زد.<ref>کیهان، ۱۴/۱۱/۱۳۵۷، ۳.</ref> توقف کوتاه امام‌خمینی در دانشگاه تهران که خواست ایشان بود، به دلیل کثرت بیش از حد جمعیت در میدان انقلاب، ممکن نشد و تیم حفاظت نیز پس از آن دیگر خودرو حامل امام‌خمینی را ندید.<ref>براتی، خاطرات اکبر براتی، ۱۲۳.</ref> ازدحام جمعیت به اندازه‌ای بود که به نظر می‌رسید خودرو بر روی دستان مردم حرکت می‌کند. سرانجام در آستانه ورود به بهشت زهرا (س)، موتور خودرو از کار افتاد. ناگزیر امام‌خمینی در ساعت ۱۴:۳۰ دقیقه، با یک فروند بالگرد ـ که قبلاً در کمیته استقبال مطرح شده و جزو برنامه بود ـ به قطعه ۱۷ شهدا، جایگاه سخنرانی منتقل شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۵۵؛ قاسم‌پور، ۱۴۶.</ref> | ||
| خط ۶۲: | خط ۶۲: | ||
# فساد و ویرانی کشور به نام تجدد و اصلاح توسط رژیم پهلوی. | # فساد و ویرانی کشور به نام تجدد و اصلاح توسط رژیم پهلوی. | ||
# تعیین دولت از سوی امام‌خمینی به پشتوانه تأیید ملت. | # تعیین دولت از سوی امام‌خمینی به پشتوانه تأیید ملت. | ||
# هشدار به ملت دربارهٔ تلاش آمریکا برای بازگرداندن محمدرضا پهلوی. | # هشدار به ملت دربارهٔ تلاش آمریکا برای بازگرداندن [[محمدرضا پهلوی]]. | ||
۶. اندرز و اتمام حجت به ارتش و قدردانی از نظامیان پیوسته به ملت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۰–۱۹.</ref> | ۶. اندرز و اتمام حجت به ارتش و قدردانی از نظامیان پیوسته به ملت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۰–۱۹.</ref> | ||
=== اتفاقات بعد از سخنرانی === | === اتفاقات بعد از سخنرانی === | ||
پس از پایان سخنرانی به دلیل ازدحام بیش از اندازه جمعیت، انتقال امام‌خمینی از بهشت زهرا (س)، تنها به کمک آمبولانس شرکت نفت و سپس یک فروند بالگرد میسر گشت. بنا بود ایشان از بهشت زهرا (س)، مستقیماً به مدرسه رفاه برود؛ اما از آنجاکه به دلیل فشار جمعیت، حال ایشان نامساعد شد، به پیشنهاد ناطق نوری، پس از فرود بالگرد در بیمارستان هزار تخت‌خوابی (امام‌خمینی)، با خودرو پژوی یکی از پزشکان بیمارستان (صدیقی) و سپس با پیکان ناطق نوری، که در کوچه‌ای پارک بود، با پیشنهاد خود امام‌خمینی، ایشان به خانه کشاورز (داماد سیدمرتضی پسندیده) واقع در جاده قدیم شمیران، خیابان اندیشه رفت.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۵۹؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۷۴–۷۵، به نقل از سیداحمد خمینی؛ خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۰.</ref> | پس از پایان سخنرانی به دلیل ازدحام بیش از اندازه جمعیت، انتقال امام‌خمینی از بهشت زهرا (س)، تنها به کمک آمبولانس شرکت نفت و سپس یک فروند بالگرد میسر گشت. بنا بود ایشان از بهشت زهرا (س)، مستقیماً به مدرسه رفاه برود؛ اما از آنجاکه به دلیل فشار جمعیت، حال ایشان نامساعد شد، به پیشنهاد ناطق نوری، پس از فرود بالگرد در بیمارستان هزار تخت‌خوابی (امام‌خمینی)، با خودرو پژوی یکی از پزشکان بیمارستان (صدیقی) و سپس با پیکان ناطق نوری، که در کوچه‌ای پارک بود، با پیشنهاد خود امام‌خمینی، ایشان به خانه کشاورز (داماد [[سیدمرتضی پسندیده]]) واقع در جاده قدیم شمیران، خیابان اندیشه رفت.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۵۹؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۷۴–۷۵، به نقل از سیداحمد خمینی؛ خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۰.</ref> | ||
امام‌خمینی حدود ساعت ۲۲/۳۰ دقیقه شب، وارد مدرسه رفاه | امام‌خمینی حدود ساعت ۲۲/۳۰ دقیقه شب، وارد [[مدرسه رفاه و مدرسه علوی|مدرسه رفاه]] شد و طی سخنان کوتاهی با اعضای کمیته استقبال، بر لزوم حفظ [[وحدت]] تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۳/۵۱.</ref> مدرسه رفاه به دلیل محدودیت جا، تنها یک شب میزبان امام‌خمینی بود و از فردای آن شب، امام‌خمینی برای هدایت انقلاب به مدرسه علوی دو منتقل شد،<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۶۳–۱۶۴؛ رفیق‌دوست، خاطرات محسن رفیق‌دوست، ۱۴۹.</ref> اما برخی دلیل این امر را که به خواست [[مرتضی مطهری]] صورت گرفته، تأکید وی بر لزوم پرهیز از محصور شدن رهبری در دایره جریان ملی ـ مذهبی‌ها که در مدرسه رفاه مستقر شده بودند شمرده‌اند.<ref>خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۷؛ مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۱۹۶.</ref> از دیگر حوادث روز دوازدهم بهمن ۱۳۵۷، کناره‌گیری برخی از اعضای شورای سلطنت، درخواست مجدد [[بختیار]] برای ملاقات با امام‌خمینی و اعلام سخنگوی کاخ سفید مبنی بر تغییرنیافتن مواضع آمریکا در مورد ایران بود.<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۲۰–۱۱۲۱.</ref> | ||
بازگشت امام‌خمینی به ایران که موجب همبستگی بیشتر مبارزان، تکمیل اعضای شورای انقلاب و جلسات منظم‌تر آن، تعیین [[دولت موقت]] و حمایت مردم از آن، ایجاد رخنه در صف نظامیان و تردید در سران ارتش و نیز بیعت همافران با امام‌خمینی شد {{ببینید|متن=ببینید| بیعت همافران}} در بُعد سیاسی و عاطفی تأثیر عمیقی بر تسریع سقوط رژیم پهلوی و پیروزی ملت در بیست و دوم بهمن داشت. {{ببینید|متن=ببینید| دهه فجر انقلاب اسلامی| بیست و دو بهمن}} | بازگشت امام‌خمینی به ایران که موجب همبستگی بیشتر مبارزان، تکمیل اعضای [[شورای انقلاب اسلامی|شورای انقلاب]] و جلسات منظم‌تر آن، تعیین [[دولت موقت]] و حمایت مردم از آن، ایجاد رخنه در صف نظامیان و تردید در سران ارتش و نیز بیعت همافران با امام‌خمینی شد {{ببینید|متن=ببینید| بیعت همافران}} در بُعد سیاسی و عاطفی تأثیر عمیقی بر تسریع سقوط رژیم پهلوی و پیروزی ملت در بیست و دوم بهمن داشت. {{ببینید|متن=ببینید| دهه فجر انقلاب اسلامی| بیست و دو بهمن}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۱۱۸: | خط ۱۱۸: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
پروین‌سادات قوامی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/558/ بازگشت امام‌خمینی]»، دانشنامه امام | |||
* پروین‌سادات قوامی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/558/ بازگشت امام‌خمینی]»، [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه امام خمینی]]، ج۲، ص۵۵۸–۵۷۱. | |||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||