نقاشی

نقاشی، نقشی دوبعدی بر روی سطح، از نگاه فقهی.

مفهوم شناسی

نقاشی، تمثال، تصویر و شمایل در زبان فارسی هر گونه نقشی است که واقعی یا ذهنی به صورت دوبعدی بر روی سطحی انجام شود؛ خواه بر روی دیوار یا کاغذ باشد یا انگشتر و هر چیز دیگر.

پیشینه

نقاشی از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه بوده، کاربردهای فراوانی مانند تزیین، آرایش محل سکونت، یادبود افراد، بیان افکار، عقاید و آرزوها و سحر و جادو داشته است. نقاشی برای قرن‌های طولانی پیش از پیدایش خط و حتی پس از آن وسیله‌ای برای انتقال پیام‌ها بوده است. در برخی دوره‌ها و نزد بسیاری از ملل، نقاشی همچون تندیس ـ ولی نه به اندازه آن ـ دارای ارزش دینی و حتی پرستش بوده است. در کلیساها برای تزیین مراسم عبادی از نقاشی‌ها همانند تندیس بهره می‌بردند؛ تا آنجاکه پاپ مخالفان این عمل را تکفیر کرد. امروزه نقاشی در سبک‌های مختلف و با مواد گوناگونی انجام می‌شود و کاربردهای علمی، آموزشی و هنری فراوانی دارد و رشته‌های مختلف آن در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. اگرچه همچنان به عنوان نماد دینی در بسیاری از مناطق جهان استفاده می‌شود، ولی کاربرد هنری آن نمود بیشتری دارد.

از آنجاکه نقاشی‌ها کمتر از تندیس‌ها پرستش شده‌اند، برخورد ادیان توحیدی با آنها از شدت کمتری برخوردار بوده است. در قرآن کریم نمی‌توان آیه‌ای یافت که به طور مستقیم از نقاشی منع کرده باشد؛ البته مبارزه با آثار شرک و کفر همیشه مورد تأکید قرآن بوده است و پیامبر اکرم(ص) خود را موظف به عمل به آن می‌دانست؛ چنان‌که در برخی موارد دستور داد نقاشی‌ها را نیز محو کنند. در پاره‌ای روایات، به طور مستقیم به برخی کاربردهای نقاشی؛ مانند نقاشی بر پرده یا دیوار و فرش، به طور عمومی یا هنگام نماز توجه شده است. با توجه به این احادیث، فقیهان شیعه حکم نقاشی را بررسی کرده، مسائل و فروع مربوط به آن را در کنار بحث مجسمه‌سازی مطرح کرده‌اند و از باب آنکه می‌تواند ابزار کسب درآمد باشد، در مکاسب محرمه بررسی شده است. امام‌خمینی نیز همانند بسیاری از فقها این مسائل را به طور مبسوط در المکاسب المحرمه بررسی کرده است.

حکم شرعی

درباره حکم نقاشی، سه نظریه میان فقها وجود دارد که از نظر تاریخی، این آرا به موازات هم مطرح شده است. منشأ این اختلافات در برداشت فقها از روایات تحریم تصویرگری است. از ظاهر کلام برخی از فقهای گذشته چنین بر می‌آید که تصویرگری به صورت مطلق ممنوع است؛ به گونه‌ای که تصاویر موجودات فاقد روح را نیز دربر می‌گیرد، ولی به تصریح جمعی از فقها، حکم حرمت، به تصویرگری از جانداران اختصاص دارد؛ خواه به صورت مجسمه باشد یا به صورت نقاشی و حکاکی و مانند آن. به باور آنان، روایاتی که از نقش حیوان بر روی انگشتر و یا تزیین خانه‌ها با تصاویر و تماثیل نهی می‌کنند، در ممنوع‌بودن نقاشی از جانداران صراحت دارد؛ افزون بر این، روایاتی که از ساخت تمثال روحانی نهی می‌کنند و یا می‌گویند صورتگران در قیامت مجبور خواهند شد در ساخته‌های خود روح بدمند، مطلق بوده، شامل نقاشی نیز می‌شوند و قرینه‌ای بر اختصاص به مجسمه وجود ندارد.

با این همه، به بیشتر فقها نسبت داده‌اند که نقاشی از جانداران را جایز دانسته‌اند. امام‌خمینی نیز با این نظریه موافق است. ایشان با در نظر گرفتن شرایط زمانی صدور نهی، نتیجه می‌گیرد پاره‌ای از روایات که دربرگیرنده تهدیدهای شدید تصویرگری و کفرآمیز دانستن آن می‌باشند، مربوط به جریان بت‌پرستی هستند و شایستگی اثبات تحریم حتی در مورد مجسمه‌سازی را ندارند. روایات دیگری که به جریان بت‌پرستی مربوط نیستند نیز نمی‌توانند حرمت نقاشی را اثبات کنند و تنها بر تحریم ساخت تندیس دلالت می‌کنند. علت این حکم، آن است که بیشتر روایات مورد اشاره، دارای دو واژه تصویر و تمثیل هستند و این دو واژه بر اشیای دارای حجم صدق می‌کنند، نه بر نقاشی؛ افزون بر این، امر به قطع‌کردن و شکستن در برخی روایات و یا دستور به دمیدن روح در پاره‌ای دیگر، شاهدی بر این مدعاست که تحریم، به ساخت مجسمه اختصاص دارد (ببینید: مجسمه)

البته روایتی که در آن از ایجاد نقش حیوان بر روی انگشتر نهی شده است ـ اگرچه گفته شده بهترین روایت از نظر دلالت بر حرمت نقاشی است ـ به نظر امام‌خمینی افزون بر ضعف سند، از نظر دلالت نیز مخدوش است؛ زیرا آنچه در آن نهی شده، کشیدن تصاویر حیوانات بر انگشتر است؛ نه مطلق نقاشی‌کردن بر چیزهای دیگر، که آن هم به سبب حرمت تصویر نیست، بلکه احتمال دارد به سبب خصوصیتی باشد که در نقاشی‌کردن بر روی انگشتر وجود دارد؛ مانند تزیین مساجد که از آن نهی شده است. از سوی دیگر، از نظر ایشان تهیه نقاشی‌هایی که از آنها برای اهداف نامشروع مانند بت‌پرستی استفاده می‌شود، حرام است و حتی نگهداری آثار شرک و بت‌پرستی برای فخر‌فروشی و علاقه به باقی‌ماندن آثار شرک و کفر، جایز نیست، اما اگر برای حفظ عتیقه‌جات باشد، جایز است.

عکاسی

از مباحث مربوط به نقاشی، حکم عکاسی نیز روشن می‌شود. بر اساس نظر فقهایی که تنها ساخت مجسمه جانداران را حرام می‌دانند، هر نوع عکاسی جایز است؛ اما فقیهانی که نقاشی از جانداران را حرام دانسته‌اند؛ درباره عکاسی اختلاف نظر دارند. برخی از ایشان بر این باورند که ملاک حرمت درباره عکاسی نیز وجود دارد؛ اما به اعتقاد برخی دیگر، عکاسی جایز است؛ زیرا از دلایل تحریم تنها این نکته به دست می‌آید که ایجاد تصویر حرام است؛ در حالی‌که عکاسی، ایجاد صورت نیست؛ زیرا در عکاسی تنها سایه‌ای از اشیا دریافت شده، سپس با مواد شیمیایی حفظ می‌شود. با توجه به مبنای امام‌خمینی مبنی بر جواز نقاشی از جانداران، روشن می‌شود عکاسی نیز جایز است. بنا بر نظریه تحریم نقاشی، مسائل دیگری مانند حکم نقاشی ناقص و کامل، نقاشی گروهی و نگهداری و مانند آن پیش می‌آید؛ اما طبق دیدگاه امام‌خمینی این مباحث تنها در تندیس مطرح است (ببینید: مجسمه)

پیوند به بیرون

احمد مهدی‌زاده آری، نقاشی دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص۸۷-۸۹.