عبدالکریم حق‌شناس

حق‌شناس، عبدالکریم؛ از شاگردان درس فلسفه و اخلاق امام خمینی. عبدالکریم حق‌شناس تهرانی در سال ۱۲۹۸ ش در تهران به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی را در تهران گذراند و سپس وارد دبیرستان دارالفنون تهران شد (یادنامه عالم ربانی...، ۹-۱۱). هم‌زمان به فراگیری زبان‌های خارجی پرداخت و افزون بر زبان عربی، به زبان‌های انگلیسی و فرانسه نیز مسلط شد (قنبریان، ۲۱). در سال آخر متوسطه، تحصیل در دبیرستان را رها کرد و در یکی از حجره‌های مسجد جامع تهران ساکن شد و به تحصیل علوم حوزوی پرداخت. هم‌زمان کارپردازی یکی از تاجران بازار تهران را بر عهده گرفت («مردی که رویاهایش...»، ۷۱).

عبدالکریم حق‌شناس اعزام به خدمت سربازی را کمک به ظلم می‌دانست بنابراین با تغییر نام و نام‌خانوادگی خود از کریم صفاکیش به عبدالکریم حق‌شناس، از رفتن به سربازی خودداری کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۴) و به تحصیل دروس حوزوی در تهران ادامه داد. او بخشی از مقدمات را نزد شیخ محمدحسین زاهد، سید علی حائری معروف به مفسر و عبدالعلی تهرانی خواند. سپس در درس سطح آیت‌الله محمدرضا تنکابنی شرکت کرد. مدتی هم از درس اخلاق ابراهیم امامزاده زیدی بهره‌مند شد. هم‌زمان از درس عرفان و نیز منظومه آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی استفاده می‌کرد و بخش دیگری از دروس عقلی را نزد میرزا مهدی آشتیانی فراگرفت. در سال ۱۳۱۸ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی به قم رفت و در مدرسه دارالشفا که زیر نظر شهید محمد صدوقی قرار داشت، مقیم شد («وداع با معلم اخلاق (گزارشی از زندگی مرحوم آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس)»، ۱۱۹؛ «مردی که رویاهایش...»، ۷۱). صدوقی به او اعتماد کامل داشت و کلید مدرسه را به وی سپرد. وی در قم بخش دیگری از دروس سطح را نزد شیخ مهدی امیرکلاهی تکمیل کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۱۵) و سپس در دروس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری شرکت کرد و آن دروس را تقریر نمود. آنگاه از درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری بهره برد (شریف رازی، ج ۳، ۴۲۹). همچنین در درس فلسفه امام خمینی (اسفار ملاصدرا) شرکت کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۲۵) و هم‌زمان در درس اخلاق امام خمینی هم شرکت می‌جست (همان؛ قنبریان، ۲۱؛ سرگذشت‌های ویژه...، ج ۵، ۴۵). مناسبات او با امام خمینی از استاد ـ شاگردی فراتر رفت و وی در برخی از سفرها، امام خمینی را همراهی می‌کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۲۶-۱۲۷). درباره حضور او در درس فلسفه و اخلاق امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که تا سال ۱۳۲۳ ش از آن دروس بهره می‌برده است. در آن دوره که آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی در شهر بروجرد مقیم بود، همراه با مرتضی مطهری به بروجرد رفت و از درس خارج فقه آن مرجع بهره برد. پس از استقرار آیت‌الله بروجردی در قم در سال ۱۳۲۴ ش در درس آن مرجع شرکت کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۶-۱۷؛ «مردی که رویاهایش...»، ۷۱). همچنین در یکی از سفرهایش به عراق، با آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی به بحث درباره طهارت و نجاست اهل کتاب پرداخت و پس از آن بحث‌ها آیت‌الله خویی بر اجتهاد او اذعان کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۱۸-۱۹). حق‌شناس تهرانی که از آیات خویی، سید محمد حجت کوه‌کمری، شیخ عبدالنبی عراقی، شیخ محمدعلی شاه‌آبادی (قنبریان، ۲۱) و سید احمد زنجانی اجازه اجتهاد دریافت کرده بود (یادنامه عالم ربانی...، ۱۸؛ «مردی که رویاهایش...»، ۷۱)، در سال ۱۳۳۱ ش و پس از درگذشت شیخ محمدحسین زاهد، امام جماعت مسجد امین‌الدوله تهران، با درخواست جمعی از اهالی برای تصدی امامت جماعت آن مسجد روبرو شد. او بر ادامه تحصیل در قم تمایل داشت (شریف رازی، ج ۳، ۴۲۹؛ قنبریان، ۲۱)، ولی وقتی امام خمینی در جریان دعوت مردم قرار گرفت، خواستار اجابت این دعوت شد و از آیت‌الله بروجردی خواست حکمی دراین‌باره صادر کند؛ بنابراین حق‌شناس با درخواست مردم تهران و با توصیه امام خمینی و حکم آیت‌الله بروجردی به تهران رفت (پابه‌پای آفتاب، ج ۴، ۱۳۹۰، ۳۳) و امامت مسجد امین‌الدوله را بر عهده گرفت. او در آن مسجد به اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی‌های اخلاقی می‌پرداخت و هم‌زمان تدریس هم می‌کرد (یادنامه عالم ربانی...، ۲۰). سپس تدریس در مدرسه فیلسوف‌الدوله و سپهسالار قدیم (شهید بهشتی فعلی) را آغاز کرد (شریف رازی، ج ۳، ۴۲۹؛ قنبریان، ۲۲) و مدتی هم ریاست مدرسه فیلسوف‌الدوله و سپهسالار قدیم را بر عهده داشت («مردی که رویاهایش...»، ۷۱).

عبدالکریم حق‌شناس از مروجان امام خمینی در تهران بود و بسیاری از جوانان بازار تهران از طریق او با امام خمینی آشنا شدند (یادنامه عالم ربانی...، ۲۱)، چراکه از نظر جوانان، او نمونه‌ای از آموزش و عمل و شخصیت اخلاقی امام خمینی بود (امام خمینی و هیئت‌های...، ۱۷۶). وی در تربیت نیروهای جوان و راهنمایی و سازمان‌دهی جوانان تهران نقش داشت (رازی، ج ۳، ۴۲۹) و با هدایت و راهنمایی‌های او، «هیئت موید» توسط جمعی از جوانان تهران تأسیس شد و این هیئت، نقطه آغاز شکل‌گیری هیئت‌های مذهبی در بازار تهران بود که در سال ۱۳۴۱ ش ذیل عنوان هیئت‌های موتلفه اسلامی، متحد شدند (همان، ۱۷۹-۱۸۲). امام خمینی نیز در نامه‌ای که به سید احمد خمینی در تهران نوشت از وی به‌عنوان یکی از افراد مورد اعتماد خود در تهران نام برد (همان، ج ۷، ۳۶۵). بر اساس نامه‌های امام خمینی، وی از سال ۱۳۴۹ ش از روحانیان طراز اول تهران بود که به ترویج امام خمینی و آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی می‌پرداخت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ۲۴۵). با استناد به صحیفه امام می‌توان گفت که او از سال ۱۳۵۳ ش، از وکلای شرعی امام خمینی در تهران بوده و در ارسال وجوهات شرعی به ایشان نقش داشته است (صحیفه امام، ج ۳، ۶۳ و ۶۷ و ۱۲۳). به همین سبب ساواک در دی ۱۳۵۳ ش، از او به‌عنوان یکی از افرادی که در ارسال وجوهات شرعیه به امام خمینی نقش دارد نام برد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۹، ۴۵۳، ۴۶۷، ۴۶۹؛ سیر مبارزات...، ج ۱۵، ۴۷). حق‌شناس در سال ۱۳۵۵ ش اجازه‌ای از امام خمینی درخواست کرده بود و ایشان در نامه‌ای به سید مرتضی پسندیده، خواستار تأیید آن اجازه شد (همان، ۱۷۸ و ۱۸۳). حق‌شناس پس از رحلت سید مصطفی خمینی همراه با روحانیون مبارز تهران با صدور اعلامیه‌ای، مردم را برای شرکت در مجلس ختمی به آن مناسبت در مسجد جامع تهران دعوت کردند (دوانی، ج ۶، ۵۲۰ ـ ۵۲۱؛ آیت‌الله حاج...، ۳۶۷). در آن سال‌ها دانشجویان با حضور در مسجد امین‌الدوله، از بحث‌های او استفاده می‌کردند. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدتی به اقامه نماز جماعت و سخنرانی در مسجد دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران پرداخت («آیت حق»، ۲۰). سپس به تدریس دروس فقه و نیز فلسفه (منظومه ملاهادی سبزواری) در مدرسه شهید بهشتی (سپهسالار قدیم) ادامه داد و هم‌زمان به اقامه نماز جماعت در مسجد امین‌الدوله می‌پرداخت (پابه‌پای آفتاب...، ج ۴، ۳۴). رساله‌ای در ارث زوجه؛ تقریرات درس خارج فقه مرحوم آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری؛ تقریرات دروس خارج اصول آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری؛ تقریرات دروس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی (رازی، ج ۳، ۴۲۹؛ «گزارشی از زندگی مرحوم آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس»، ۱۱۹؛ قنبریان، ۲۲)؛ ز ملک تا ملکوت (مجموعه درس‌های اخلاقی در سه جلد)؛ چند جمله برای دل تو داداش جون، رهنمای سلوک /عبدالکریم حق‌شناس؛ گزیده‌ای از سخنان، منهاج الکریم؛ و مجموعه دست‌نوشته‌های عرفانی و اخلاقی از تألیفات اوست.

عبدالکریم حق‌شناس پس از یک دوره بیماری، در اول مرداد ۱۳۸۶ در بیمارستان پارسیان تهران از دنیا رفت (یادنامه عالم ربانی...، ۲۴) و پیکرش در دوم مرداد ماه سال ۱۳۸۶ از مسجد ارگ تهران به سوی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) تشییع و در همان مکان مقدس به خاک سپرده شد («مردی که رویاهایش...»، ۷۱).

منابع: آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک: امید اسلام (۱۳۸۸)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «آیت حق» (۱۳۹۵)، روزنامه جام جم، شماره ۴۶۴۰، ۲۴/۶/۱۳۹۵؛ امام خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، خاطرات محمدعلی اسدی، هاشم امانی، سعید امانی همدانی، اکبر حسینی صالحی، حبیب‌الله عسگراولادی، فضل‌الله فرخ، محسن لبانی، سید محمود محتشمی‌پور، ابراهیم نظری (۱۳۸۷)؛ به اهتمام محمدجواد مرادی‌نیا، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ پابه‌پای آفتاب (۱۳۹۱)، پابه‌پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی، تدوین امیررضا ستوده، تهران، نشر پنجره؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۶، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد ساواک (۱۳۸۷)، ج ۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد ساواک (۱۳۸۷)، ج ۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۳، تهران، پیروز؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ قنبریان، حسن (۱۳۹۵)، در محضر حضرت آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس، تهران، صبا؛ «گزارشی از زندگی مرحوم آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس» (۱۳۸۶)، ماهنامه حکمت و معرفت، سال دوم، شماره ۵، مرداد؛ «مردی که رویاهایش صادق بود»، هفته‌نامه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی پنجره، سال دوم، شماره ۵۲، شنبه ۲ مرداد ۱۳۸۹؛ یادنامه عالم ربانی مرحوم آیت‌الله حاج میرزا عبدالکریم حق‌شناس (۱۳۹۲)، گردآوری و تدوین، مؤسسه ایمان ماندگار، قم، مطیع؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: کتاب ۵۹: آیت‌الله سید محمدصادق لواسانی (۱۳۹۵)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.