سیدکاظم مرعشی

مرعشی، سید کاظم؛ از شاگردان درس فلسفه و خارج فقه امام خمینی. سید کاظم مرعشی در سال ۱۳۰۴ ش در نجف اشرف دیده به جهان گشود. پدرش سید محمدرضا مرعشی از روحانیان برجسته نجف اشرف و جدش سید محمدباقر مرعشی، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و منتسب به خاندان سادات مرعشی بود که پس از اخذ اجازه از شیخ انصاری، در رفسنجان مقیم شده بود و از عالمان بانفوذ و صاحب‌نام در منطقه کرمان و یزد محسوب می‌شد. مادرش نیز صبیه سید اسدالله شیرازی، برادر آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی بود. سید کاظم مرعشی همراه با برادرش سید مهدی تا پنج‌سالگی در نجف اشرف بودند و پس از رحلت پدرش در سال ۱۳۰۸ ش، همراه با خانواده به علی‌آباد سادات در شهر رفسنجان رفتند و دوران ابتدایی را در آن منطقه گذراندند. او در سال ۱۳۱۳ ش همراه با برادرش راهی قم شد و مورد توجه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی قرار گرفت («شمه‌ای از شرح‌حال...»، ۱۶). سید کاظم در قم ادبیات را نزد شیخ محمدعلی ادیب تهرانی («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۳۹) و شیخ جعفر صبوری قمی خواند و آنگاه در درس شرح لمعه آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی حاضر شد. سپس مدت هشت سال در درس رسایل و مکاسب شیخ مرتضی حائری حضور یافت و بخش دیگری از مکاسب را هم پیش آیت‌الله سید محمد محقق داماد خواند. هم‌زمان در درس کفایه آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی نیز شرکت می‌کرد. مدتی هم در درس تفسیر قرآن آیت‌الله سید محمدباقر قزوینی حضور یافت. درس فلسفه را هم نزد آیات میرزا مهدی امامی مازندرانی و میرزا مهدی آشتیانی آموخت و آنگاه در درس منظومه امام خمینی شرکت کرد («شمه‌ای از شرح‌حال...»، ۱۶). او و برادرش از شاگردان خصوصی امام خمینی بودند (خاطرات آیت‌الله...،؛ ۳۱؛ سلسله موی دوست، ۲۲۲). با استناد به خاطرات مسلم ملکوتی می‌توان گفت که در ۱۳۲۳-۱۳۲۴ ش در آن درس شرکت می‌کرده و از تشکیل‌دهندگان آن درس بوده‌اند و از حضور افراد دیگر ازجمله مسلم ملکوتی در آن درس جلوگیری کردند (خاطرات آیت‌الله...، ۳۱). سید کاظم مرعشی آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و بخشی از درس خارج فقه را پیش آیت‌الله سید میرعلی یثربی کاشانی در قم و سپس در کاشان خواند. سپس در درس خارج فقه (خارج بیع مکاسب و خیارات) آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری حضور یافت («شمه‌ای از شرح‌حال...»، ۱۶) و هم‌زمان در درس خارج فقه آیات سید احمد موسوی خوانساری، سید محمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر نیز شرکت می‌کرد (انصاریان خوانساری، ۳۶۰). او پس از استقرار آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی، در درس خارج فقه و اصول ایشان هم حاضر شد و مدت شش سال از درس ایشان بهره برد و از شاگردان برجسته ایشان محسوب می‌شد. وی که به درجه اجتهاد و استنباط رسیده بود، در سال ۱۳۳۰ ش راهی عراق شد و در حوزه علمیه نجف اشرف در درس آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی حضور یافت و مدت ده سال به استفاده از درس ایشان پرداخت و آنگاه با صبیه آن مرجع ازدواج کرد. مدتی هم در درس خارج فقه آیت‌الله شیخ حسین حلی شرکت داشت و هم‌زمان در درس‌های آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی نیز شرکت می‌کرد («درگذشتگان: آیت‌الله مرعشی»، ۱۳۹). او در تیر ۱۳۴۲ ش و در جریان تحصن جمعی از روحانیان سراسر کشور در تهران در اعتراض به دستگیری و محاکمه احتمالی امام خمینی، همراه با جمعی از روحانیان مقیم نجف، در نامه‌ای به سید حسین خادمی، از روحانیان متحصن در تهران، از تلاش‌های او و دیگر روحانیان متحصن تقدیر کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۱۹، ۳۶). پس از استقرار امام خمینی در نجف اشرف و آغاز تدریس خارج فقه (بیع مکاسب) در مسجد شیخ انصاری آن شهر، مدتی هم در آن درس حضور یافت (سلسله موی دوست، ۱۹۳-۱۹۴؛ صحیفه دل، ج ۲، ۶۶). همچنین در پذیرش امامت جماعت مسجد شیخ انصاری توسط امام خمینی نقش داشت (همان، ۱۲). او که از آیت‌الله آقابزرگ تهرانی اجازه روایت و از آیات سید محمدتقی خوانساری، سید عبدالهادی شیرازی و مرعشی نجفی اجازه اجتهاد دریافت کرده بود («شمه‌ای از شرح‌حال...»، ۱۶)، از افراد مورد اعتماد امام خمینی نیز بود و ایشان به افرادی که توسط سید کاظم و سید مهدی اخوان مرعشی معرفی می‌شدند، اجازاتی در امور شرعیه صادر می‌کرد (صحیفه امام، ج ۱، ۴۵۸-۴۵۹، ۴۶۲-۴۶۳، ۴۷۱-۴۷۲، ۴۷۴، ۴۸۴، ۴۹۳-۴۹۴، ۵۰۱- ۵۰۲، ۵۰۸).

سید کاظم مرعشی در سال ۱۳۵۱ ش به ایران بازگشت و در شهر قم مقیم شد و به تدریس در حوزه علمیه آن شهر پرداخت. پس از دو سال حضور در قم («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۳۹)، به درخواست جمعی از متدینان شهر مشهد به آن شهر رفت و به اقامه نماز جماعت در مسجد گوهرشاد در جوار حرم رضوی پرداخت. او در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ از رهبران مبارزات مردم مشهد علیه حکومت پهلوی بود. پس از رحلت سید مصطفی خمینی، همراه با روحانیان شاخص مشهد در تلگرافی به امام خمینی، آن واقعه را تسلیت گفتند (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵، ۴۲۵) و جشن روز میلاد امام رضا (ع) (سوم آبان آن سال) را تحریم کرد (همان، ۴۲۹) و در مراسمی که به مناسبت هفتمین روز درگذشت سید مصطفی خمینی در مشهد برگزار شده بود حضور یافت (همان، ۴۳۴). مرعشی در اغلب تظاهرات و راهپیمایی‌های مردم مشهد شرکت می‌کرد، ازجمله می‌توان به حضور در تظاهرات مردم مشهد در چهلمین روز شهدای ۱۹ دی قم («شمه‌ای از شرح‌حال مرجع ...»، ۱۷) و تظاهرات ۹ شهریور ۱۳۵۷ (به بهانه چهلمین روز درگذشت شیخ احمد کافی) اشاره کرد. در تظاهرات اخیر، مردم جنازه علی مهدی‌زاده، از شهدای آن روز را به منزل او انتقال دادند و به همین علت نیروهای نظامی خانه او را محاصره کردند و خواستار تحویل جسد آن شهید شدند. مرعشی در برابر خواست نیروهای نظامی مقاومت کرد و پیکر شهید مهدی‌زاده را به خانواده‌اش تحویل داد (همان).

او در تظاهرات مردم مشهد در سیزدهم شهریور ۱۳۵۷ نیز پیشاپیش مردم حرکت می‌کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵، ۵۰۰). به همین علت سازمان اطلاعات و امنیت خراسان در نامه‌ای به فرماندار نظامی مشهد، با اشاره به نقش او و جمعی دیگر از روحانیان در شکل‌گیری تظاهرات در آن شهر، خواستار دستگیری او و دیگر روحانیان شاخص مشهد شد (همان، ۵۱۰). پیرو آن پیشنهاد، وی در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ دستگیر شد و مدت نه روز زندانی بود (همان، ۴۲۶). در مهر آن سال و در پی سخت‌گیری رژیم بعث عراق علیه امام خمینی، در اجتماع روحانیان مشهد برای تصمیم‌گیری درباره صدور اعلامیه‌ای در این زمینه شرکت داشت (همان، ۵۱۶). در آن روزها خانه او در مشهد یکی از مراکز تصمیم‌گیری و کانون رایزنی‌ها بود («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۳۹)، ازجمله در ۲۰ مهر ۱۳۵۷، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی برای تظاهرات در آن خانه صورت گرفت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵، ۵۱۷). به همین سبب، ساواک در گزارشی آن خانه را یکی از مراکز فرماندهی مخالفان نام برد (همان، ۵۹۹). او در تظاهرات مردم مشهد در استادیوم سعدآباد آن شهر نیز شرکت داشت و مردم نماز جماعت را به او اقتدا کردند (همان، ۵۲۷). در تظاهرات مردم مشهد در ۵ آذر ۱۳۵۷ نیز حضور داشت (همان، ۵۴۳). ساواک در گزارشی، او را یکی از گردانندگان تظاهرات مردم مشهد در ۲۰ آذر ۱۳۵۷ نامید (همان، ۵۸۴). در ۷ آذر وقتی طرفداران شاه راهپیمایی حمایتی از حکومت پهلوی در قوچان برگزار کردند، در اعزام اهالی مشهد و شهرهای اطراف به آن شهر نقش داشت (همان، ۵۵۰؛ «شمه‌ای از شرح‌حال مرجع...»، ۱۷). در آن سال همراه با سید علی خامنه‌ای و عباس واعظ طبسی، در انسجام‌بخشی به مردم برای تظاهرات علیه حکومت پهلوی و خنثی کردن اقدامات موافقان آن حکومت نقش داشت (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵، ۵۸۹). در ۲۳ آذر ۱۳۵۷ و در جریان تحصن پزشکان در بیمارستان امام رضا (ع)، کفن‌پوش در آن بیمارستان حضور یافت و به حمایت از متحصنان پرداخت («شمه‌ای از شرح‌حال مرجع...»، ۱۷). سید کاظم مرعشی با آغاز جنگ تحمیلی، بارها در جبهه‌های جنگ حضور یافت («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۳۹). سپس به تدریس در مشهد ادامه داد و از مراجع تقلید در آن شهر محسوب می‌شد. تألیفات او عبارت است از: حاشیه بر عروه‌الوثقی، شرح کفایه‌الاصول همراه با برادرش سید مهدی مرعشی، تقریرات درس آیت‌الله بروجردی، تقریرات درس آیت‌الله حجت کوه‌کمری، تقریرات درس آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی («شمه‌ای از شرح‌حال مرجع...»، ۱۷)، مناسک حج و توضیح المسائل. وی در ۱۵ تیر ۱۳۸۱ در مشهد درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط برادرش سید مهدی مرعشی، در رواق دارالزهد حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد («درگذشتگان: آیت‌الله...»، ۱۳۹). منابع: انصاریان خوانساری، محمدتقی (۱۳۹۵)، مرزبان ایمان و یقین، آیت‌الله‌العظمی حاج سید محمدتقی خوانساری، قم، انصاریان؛ «درگذشتگان: آیت‌الله مرعشی» (۱۳۸۱)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۷۵؛ خاطرات مسلم ملکوتی (۱۳۸۵)، تدوین: عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۸، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ روحانی، حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، قم، دارالفکر ـ دارالعلم؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ «شمه‌ای از شرح‌حال مرجع عالی‌قدر و فقیه والامقام، عالم زاهد و بقیۀ السلف، مرحوم حضرت آیت‌الله‌العظمی سید کاظم اخوان مرعشی» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۱۲۵، ۱۹ تیر؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، تهران، اسلامیه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ صحیفه دل، مطالب و خاطرات مکتوب از شاگردان امام خمینی (۱۳۸۵)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، کتاب ۱۹، خادم شریعت: شرح مبارزات حضرت آیت‌الله سید حسین خادمی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۵: آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی (۱۳۸۱)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.