شطرنج: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''شطرنج'''، بازی معروف دونفره و موضوع [[حکم شرعی]]. | '''شطرنج'''، بازی معروف دونفره و موضوع [[حکم شرعی]]. | ||
با | == معنی == | ||
شطرنج معرب کلمه «شترنگ» فارسی پهلوی<ref>دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۲۵۹۴.</ref> و بازی معروف دونفره‌ای است که با حرکت‌دادن مهره‌های سیاه و سفید با نام‌های معین بر روی صفحه‌ای منقسم به خانه‌هایی به همین دو رنگ انجام می‌شود.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۴۷۳؛ خلف تبریزی، برهان قاطع، ۳/۱۲۵۴.</ref> تاریخ و محل پیدایش شطرنج به‌درستی معلوم نیست؛ اما بی‌تردید در کشورهایی مانند [[ایران]] و [[هند]] سابقه‌ای طولانی داشته‌است؛ چنانچه برخی پیدایش شطرنج در هند را دیدگاه مقبول دانسته‌اند که به‌تدریج وارد ایران شده و پس از آن در میان عرب‌ها و سایر ملل اروپایی رایج شده‌است.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۴۷۵؛ آدینفر، دایرةالمعارف مصور، ۸۰۱.</ref> پس از آنکه مسلمانان ایران را فتح کردند، شطرنج از دربار ساسانیان به دربار برخی از [[خلفای اسلامی]] راه یافت. به [[خلفای عباسی]] مانند [[هارون]] و [[مأمون]] نسبت داده شده که به بازی و ترویج آن پرداخته‌اند.<ref>ابراهیم حسن، تاریخ اسلام، ۲/۴۴۴.</ref> برخی معتقدند این بازی را نخستین بار اسپانیایی‌ها یا ایتالیایی‌ها فرا گرفتند و سپس به [[فرانسه]]، [[انگلستان]] و شمال [[اروپا]] راه یافت. بازی شطرنج در تاریخ طولانی‌اش دستخوش تغییراتی شده‌است. خاستگاه برخی از این تغییرات را مربوط به اروپا و در قرن‌های پانزده و شانزده میلادی دانسته‌اند.<ref>آدینفر، دایرةالمعارف مصور، ۸۰۲.</ref> | |||
در | == شطرنج در منابع روایی و فقهی == | ||
در روایات بسیاری از شطرنج نکوهش شده و با تعبیرهای گوناگونی از آن نهی شده‌است و در اکثر منابع روایی [[شیعه]] و [[سنی]]، باب ویژه‌ای به آن اختصاص یافته‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵–۴۳۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۱۸–۳۲۶؛ بیهقی، السنن الکبری، ۱۰/۲۱۱–۲۱۳؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۵/۲۱۵–۲۱۸ و ۲۲۵–۲۲۶؛ وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹–۲۷۲.</ref> همچنین واژه «میسر» که [[قرآن]] آن را در کنار خمر آورده و از آن با عنوان «عمل پلید شیطانی» یاد کرده،<ref>مائده، ۹۰.</ref> به شطرنج، نرد و ابزار دیگر [[قمار]] تطبیق شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۳/۱۶۰.</ref> در حدیثی از [[امام‌صادق(ع)]] بازی با شطرنج معادل [[شرک]] و جایگاه بازی‌کنندگان با آن، آتش جهنم بیان شده‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۳.</ref> | |||
[[ | با توجه به روایات یادشده، فقها در مباحث [[بیع]] و [[مکاسب محرمه]] و غیر آن، در بحث قمار به بررسی حکم بازی شطرنج،<ref>سید مرتضی، رسائل، ۱/۲۹۵؛ طوسی، الخلاف، ۶/۳۰۲–۳۰۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۴۳–۴۶.</ref> [[خرید و فروش]] و ساخت و نگهداری آن<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۵؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۷۳.</ref> پرداخته‌اند {{ببینید|قمار}}. بازی شطرنج در صورتی که همراه با شرط‌بندی، یعنی برد و باخت مالی باشد، به اتفاق نظر [[فقهای شیعه]] و بیشتر [[فقهای اهل سنت]]، از مصادیق قمار بوده، [[حرام]] است.<ref>← طوسی، الخلاف، ۶/۳۰۲؛ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۱۷؛ عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۲/۱۸۵–۱۸۶.</ref> | ||
در | در برخی آثار، این حکم در نزد [[اهل سنت]] نیز اجماعی دانسته شده‌است.<ref>وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹.</ref> در فرضی که بدون برد و باخت مالی باشد، دو رویکرد فقهی دیده می‌شود: با توجه به روایاتی که از خود شطرنج و بازی با آن نهی می‌کند،<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۱۸–۳۲۶.</ref> حکم به حرمت شطرنج، به فقهای شیعه نسبت داده شده‌است<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴/۱۷۶.</ref>؛ چنان‌که برخی حرام‌بودن شطرنج را در این فرض حکمی دانسته‌اند که کسی با آن مخالفت نکرده‌است.<ref>نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۴/۱۰۵.</ref> سخن فقهای پیشین از این جهت که آیا شطرنج ذاتاً حرام است یا به سبب ابزار قماربودن، ساکت است و نمی‌توان عبارتی را یافت که با صراحت بر این امر دلالت کند؛ اما [[سیداحمد خوانساری]] در حرمت بازی بدون برد و باخت مالی، اشکال کرده و نهی از شطرنج را مخصوص صورتی دانسته‌است که با شرط‌بندی مالی همراه باشد<ref>خوانساری، جامع المدارک، ۳/۲۷–۲۸.</ref>؛ چنان‌که این گفته در میان اهل‌سنت نیز معروف است.<ref>نووی، روضة الطالبین، ۸/۲۰۳؛ وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹–۲۷۰.</ref> | ||
[[امام‌خمینی]] مسائل مربوط به شطرنج را در کتاب فقه استدلالی مکاسب محرمه، در بحث قمار و ابزار آن به‌تفصیل مطرح کرده‌است. ایشان در این کتاب، همانند مشهور فقیهان شیعه، بازی با شطرنج را چه با شرط‌بندی و چه بدون شرط‌بندی حرام دانسته‌است؛ اگرچه بر خلاف نظر برخی از فقها<ref>کرکی، جامع المقاصد، ۴/۲۴.</ref> معتقد است عنوان قمار، از نظر [[عرف]] بر بازی با ابزار قمار به همراه شرط‌بندی گفته می‌شود و بر بازی بدون شرط‌بندی، صدق نمی‌کند.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۸.</ref> امام‌خمینی در نهایت با استناد به اطلاق احادیثی که در نکوهش شطرنج وارد شده‌است، حرمت بازیِ بدون شرط‌بندی با ابزار قمار را اثبات می‌کند.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۶–۲۳.</ref> ایشان در همین بحث به ذکر حدیث [[زراره]] از [[امام‌صادق(ع)]] می‌پردازد که در آن شطرنج در کنار ابزار دیگر قمار ذکر شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۶.</ref> ایشان به استناد حدیث دیگری از [[امام‌کاظم(ع)]]، شطرنج را مانند نرد و برخی دیگر از ابزار قمار می‌داند و هر آنچه را با آن قمار کنند، «میسر» معرفی می‌کند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۳.</ref> از ظاهر کلام امام‌خمینی در ذیل این احادیث بر می‌آید که حکم حرمت به خود شطرنج تعلق نگرفته‌است، بلکه حکم دایر مدار عنوان ابزار قماربودن است<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۸ و ۲۳.</ref> {{ببینید|قمار}}. | |||
== شطرنج در دوره جدید == | |||
به‌دنبال تحولاتی که در روزگار معاصر در شطرنج رخ داد و این بازی به‌عنوان ورزش فکری شیوع یافت و از قمارخانه‌ها به سالن‌های ورزشی منتقل شد و از ابزار قماربودن به وسیله‌ای ورزشی تبدیل گردید، پرسش‌های جدیدی مطرح شد. در سال ۱۳۶۷ از امام‌خمینی استفتا شد اگر شطرنج از زمره [[آلات قمار]] خارج گردد و صرفاً به صورت یک [[ورزش]] فکری بدون شرط‌بندی از آن استفاده شود، آیا همچنان بازی با آن حرام خواهد بود؟<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹.</ref> طرح این پرسش را می‌توان آغاز دوره جدید فقهی در مسئله شطرنج دانست. امام‌خمینی در پاسخ به این استفتا معتقد است چنانچه از نظر عرف احراز شود که شطرنج دیگر از آلات قمار نیست، بلکه تنها وسیله‌ای برای ورزش ذهن است، بازی با آن بدون شرط‌بندی همانند سایر بازی‌ها حلال است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، استفتائات، ۲/۱۰.</ref> | |||
به دنبال فتوای امام‌خمینی افراد دیگری در فرض مذکور، حکم به حلیت شطرنج دادند <ref>تبریزی، صراط النجاه، ۱/ | در تبیین این فتوای امام‌خمینی علاوه بر استناد به دو حدیث یادشده از امام‌صادق (ع) و امام‌کاظم (ع)، می‌توان گفت موضوع حرمت در برخی از دلایلی که حرمت بازی با شطرنج را اثبات می‌کند، ابزار قماربودن است و شطرنج با این عنوان که یکی از مصادیق ابزار قمار است، مشمول این ادله قرار گرفته‌است. ازجمله آنها آیه «میسر»<ref>مائده، ۹۰.</ref> و بعضی از احادیثی است که در تفسیر آن وارد شده‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۶.</ref> در برخی دیگر از ادله اگرچه شطرنج به‌طور خاص، موضوع حرمت واقع شده‌است، بی‌شک در زمان صدور این احادیث، ارتکاز عرفی بر آن بوده‌است که شطرنج از ابزارهای قمار است و با فرض خارج‌شدن شطرنج از ابزارهای ویژه قمار و تبدّل موضوع، دیگر دلیلی بر حرمت بازی با آن بدون شرط‌بندی وجود ندارد<ref>آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.</ref>؛ از این‌روی برخی قائل‌اند از سخنان فقهای پیشین مبنی بر حرمت شطرنج، نمی‌توان نتیجه گرفت که ایشان شطرنج را بدون در نظر گرفتن قماری‌بودن آن حرام می‌دانستند.<ref>آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.</ref> | ||
==پانویس== | |||
برخی از علمای معاصر نیز تصریح کرده‌اند شطرنج ذاتاً حرام نیست، بلکه به دلیل ابزار قماربودن حرام است.<ref>سیستانی، استفتائات، ۵۱.</ref> پس بر خلاف نظر برخی از محققان،<ref>بجنوردی، نقش زمان و مکان، ۱۴/۹۰؛ گواهی، مبانی فقهی آراء خاص امام‌خمینی، ۲۳۵.</ref> این فتوای امام‌خمینی با مبنای ایشان در [[کتاب المکاسب المحرمه]] و مبنای سایر فقیهان پیش از ایشان که بازی بدون شرط‌بندی با شطرنج را حرام دانسته‌اند، منافات ندارد.<ref>موسوی اردبیلی، زمان و مکان و تحوّل موضوعات، ۱۴/۳۸۷؛ آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.</ref> بر این اساس حکم جواز [[خرید و فروش]] و نگهداری و ساخت ابزار شطرنج نیز مبتنی بر فرض احراز خارج‌شدن شطرنج از ابزارهای قمار است و در صورت تحقق این شرط، تصرفات مذکور جایز است. برخی بر این مسئله تصریح کرده‌اند.<ref>خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۲/۱۶–۱۷.</ref> در فرضی که شطرنج از ابزارهای قمار باشد، مانند سایر ابزار قمار، حکم خاص خود را خواهد داشت {{ببینید|قمار}}. | |||
== بازتاب فتوای امام‌خمینی == | |||
فتوای امام‌خمینی، بازتاب گسترده‌ای در محافل علمی و مذهبی داشت و از آنجا که این حکم، مخالف فتاوای فقها و احادیث حرمت شطرنج به نظر می‌رسید، نقدهایی را به دنبال داشت. این نقدها در نامه محمدحسن قدیری؛ یکی از [[شاگردان امام‌خمینی]] و از اعضای دفتر استفتای ایشان در [[قم]] {{ببینید|محمدحسن قدیری}} انعکاس یافته‌است. وی ضمن اشاره به برخی از [[احادیث]]، به فتوای یادشده اشکال می‌کند و فرض خارج‌شدن شطرنج از ابزار قمار را صرف ادعا می‌داند و در پایان، انتشار این‌گونه فتواها را صلاح نمی‌بیند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۹–۱۵۰.</ref> | |||
امام‌خمینی در پاسخ به نامه، ضمن بیان اینکه لازمه عدم توجه به نقش [[زمان]] و [[مکان]] در [[حکم]] و جمود بر نصوص، نابودی نظام تمدن جدید و باقی‌ماندن مردم بر کوخ‌نشینی و صحرانشینی می‌داند، برای یادآوری سابقه این‌گونه فتواها، وی را به کتاب جامع المدارک [[سیداحمد خوانساری]] ارجاع می‌دهد که ضمن خدشه در تمام ادله حرمت، بازی با شطرنج را بدون رهن [[جایز]] می‌داند.<ref>خوانساری، جامع المدارک، ۳/۲۷–۲۸.</ref> امام‌خمینی در پایان تأکید می‌کند بازی با شطرنج در صورتی که احراز شود در [[عرف]] از وسیله [[قمار]] خارج شده‌است، [[حلال]] است و در غیر این صورت بازی با آن [[حرام]] خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۱–۱۵۲.</ref> | |||
به دنبال فتوای امام‌خمینی افراد دیگری در فرض مذکور، حکم به حلیت شطرنج دادند.<ref>تبریزی، صراط النجاه، ۱/۳۷۵–۳۷۶؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱/۱۵۷؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۲/۵–۶.</ref> در مقابل، برخی در پاسخ به این استفتا، حکم به حرمت شطرنج کردند و میان خروج آن از ابزار قمار و عدم خروج، تفاوتی قائل نشدند.<ref>خویی، صراة النجاه، ۱/۳۷۵ و ۳/۲۲۸.</ref> آثار معدودی نیز در نقد فتوای امام‌خمینی نگاشته شد.<ref>← مظفری، حرمت بازی شطرنج، ۹۲.</ref> از بارزترین پیامدهای اجتماعی این حکم می‌توان به برداشته‌شدن محدودیت‌های قانونی و ایجاد فدراسیون شطرنج در [[ایران]] و شرکت علاقه‌مندان در مسابقات داخلی و خارجی اشاره کرد. | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* قرآن کریم. | * قرآن کریم. | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۹: | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش. | ||
* انصاری، | * انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | ||
* بجنوردی، سیدمحمد، نقش زمان و مکان در تغییر روش استنباط احکام و تغییر احکام، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه | * بجنوردی، سیدمحمد، نقش زمان و مکان در تغییر روش استنباط احکام و تغییر احکام، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* بیهقی، احمدبن‌حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا. | * بیهقی، احمدبن‌حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا. | ||
* تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاه، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | * تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاه، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | ||
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
* حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. | * حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. | ||
* خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، بیروت، دارالنبأ، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق. | * خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، بیروت، دارالنبأ، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق. | ||
| خط ۴۷: | خط ۵۳: | ||
* سید مرتضی، علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق. | * سید مرتضی، علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق. | ||
* سیستانی، سیدعلی، استفتائات، بی‌نا، بی‌تا. | * سیستانی، سیدعلی، استفتائات، بی‌نا، بی‌تا. | ||
* شهید ثانی، | * شهید ثانی، زینالدینبنعلی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق. | ||
* طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق. | * طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق. | ||
* عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | * عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | ||
* کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق. | * کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق. | ||
* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | * کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | ||
* گواهی، زهرا، مبانی فقهی آراء خاص امام‌خمینی، تهران، مؤسسه | * گواهی، زهرا، مبانی فقهی آراء خاص امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | ||
* متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق. | * متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق. | ||
* مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش. | * مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش. | ||
* مظفری، محمد، حرمت بازی شطرنج، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | * مظفری، محمد، حرمت بازی شطرنج، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق. | ||
* مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق. | * مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق. | ||
* موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، زمان و مکان و تحوّل موضوعات، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه | * موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، زمان و مکان و تحوّل موضوعات، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق. | * نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق. | ||
* نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | * نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | ||
* نووی، یحیی‌بن‌شرف، روضة الطالبین، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا. | * نووی، یحیی‌بن‌شرف، روضة الطالبین، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا. | ||
* وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، مصر، دارالصفوه، چاپ اول، | * وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، مصر، دارالصفوه، چاپ اول، ۱۴۰۴–۱۴۲۷ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | |||
* محمد ملکی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/409/ شطرنج]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، | == پیوند به بیرون == | ||
* محمد ملکی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/409/ شطرنج]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۰۹–۴۱۳. | |||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه]] | ||
نسخهٔ ۲۸ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۲۳:۳۸
شطرنج، بازی معروف دونفره و موضوع حکم شرعی.
معنی
شطرنج معرب کلمه «شترنگ» فارسی پهلوی[۱] و بازی معروف دونفره‌ای است که با حرکت‌دادن مهره‌های سیاه و سفید با نام‌های معین بر روی صفحه‌ای منقسم به خانه‌هایی به همین دو رنگ انجام می‌شود.[۲] تاریخ و محل پیدایش شطرنج به‌درستی معلوم نیست؛ اما بی‌تردید در کشورهایی مانند ایران و هند سابقه‌ای طولانی داشته‌است؛ چنانچه برخی پیدایش شطرنج در هند را دیدگاه مقبول دانسته‌اند که به‌تدریج وارد ایران شده و پس از آن در میان عرب‌ها و سایر ملل اروپایی رایج شده‌است.[۳] پس از آنکه مسلمانان ایران را فتح کردند، شطرنج از دربار ساسانیان به دربار برخی از خلفای اسلامی راه یافت. به خلفای عباسی مانند هارون و مأمون نسبت داده شده که به بازی و ترویج آن پرداخته‌اند.[۴] برخی معتقدند این بازی را نخستین بار اسپانیایی‌ها یا ایتالیایی‌ها فرا گرفتند و سپس به فرانسه، انگلستان و شمال اروپا راه یافت. بازی شطرنج در تاریخ طولانی‌اش دستخوش تغییراتی شده‌است. خاستگاه برخی از این تغییرات را مربوط به اروپا و در قرن‌های پانزده و شانزده میلادی دانسته‌اند.[۵]
شطرنج در منابع روایی و فقهی
در روایات بسیاری از شطرنج نکوهش شده و با تعبیرهای گوناگونی از آن نهی شده‌است و در اکثر منابع روایی شیعه و سنی، باب ویژه‌ای به آن اختصاص یافته‌است.[۶] همچنین واژه «میسر» که قرآن آن را در کنار خمر آورده و از آن با عنوان «عمل پلید شیطانی» یاد کرده،[۷] به شطرنج، نرد و ابزار دیگر قمار تطبیق شده‌است.[۸] در حدیثی از امام‌صادق(ع) بازی با شطرنج معادل شرک و جایگاه بازی‌کنندگان با آن، آتش جهنم بیان شده‌است.[۹]
با توجه به روایات یادشده، فقها در مباحث بیع و مکاسب محرمه و غیر آن، در بحث قمار به بررسی حکم بازی شطرنج،[۱۰] خرید و فروش و ساخت و نگهداری آن[۱۱] پرداخته‌اند (ببینید: قمار). بازی شطرنج در صورتی که همراه با شرط‌بندی، یعنی برد و باخت مالی باشد، به اتفاق نظر فقهای شیعه و بیشتر فقهای اهل سنت، از مصادیق قمار بوده، حرام است.[۱۲]
در برخی آثار، این حکم در نزد اهل سنت نیز اجماعی دانسته شده‌است.[۱۳] در فرضی که بدون برد و باخت مالی باشد، دو رویکرد فقهی دیده می‌شود: با توجه به روایاتی که از خود شطرنج و بازی با آن نهی می‌کند،[۱۴] حکم به حرمت شطرنج، به فقهای شیعه نسبت داده شده‌است[۱۵]؛ چنان‌که برخی حرام‌بودن شطرنج را در این فرض حکمی دانسته‌اند که کسی با آن مخالفت نکرده‌است.[۱۶] سخن فقهای پیشین از این جهت که آیا شطرنج ذاتاً حرام است یا به سبب ابزار قماربودن، ساکت است و نمی‌توان عبارتی را یافت که با صراحت بر این امر دلالت کند؛ اما سیداحمد خوانساری در حرمت بازی بدون برد و باخت مالی، اشکال کرده و نهی از شطرنج را مخصوص صورتی دانسته‌است که با شرط‌بندی مالی همراه باشد[۱۷]؛ چنان‌که این گفته در میان اهل‌سنت نیز معروف است.[۱۸]
امام‌خمینی مسائل مربوط به شطرنج را در کتاب فقه استدلالی مکاسب محرمه، در بحث قمار و ابزار آن به‌تفصیل مطرح کرده‌است. ایشان در این کتاب، همانند مشهور فقیهان شیعه، بازی با شطرنج را چه با شرط‌بندی و چه بدون شرط‌بندی حرام دانسته‌است؛ اگرچه بر خلاف نظر برخی از فقها[۱۹] معتقد است عنوان قمار، از نظر عرف بر بازی با ابزار قمار به همراه شرط‌بندی گفته می‌شود و بر بازی بدون شرط‌بندی، صدق نمی‌کند.[۲۰] امام‌خمینی در نهایت با استناد به اطلاق احادیثی که در نکوهش شطرنج وارد شده‌است، حرمت بازیِ بدون شرط‌بندی با ابزار قمار را اثبات می‌کند.[۲۱] ایشان در همین بحث به ذکر حدیث زراره از امام‌صادق(ع) می‌پردازد که در آن شطرنج در کنار ابزار دیگر قمار ذکر شده‌است.[۲۲] ایشان به استناد حدیث دیگری از امام‌کاظم(ع)، شطرنج را مانند نرد و برخی دیگر از ابزار قمار می‌داند و هر آنچه را با آن قمار کنند، «میسر» معرفی می‌کند.[۲۳] از ظاهر کلام امام‌خمینی در ذیل این احادیث بر می‌آید که حکم حرمت به خود شطرنج تعلق نگرفته‌است، بلکه حکم دایر مدار عنوان ابزار قماربودن است[۲۴] (ببینید: قمار).
شطرنج در دوره جدید
به‌دنبال تحولاتی که در روزگار معاصر در شطرنج رخ داد و این بازی به‌عنوان ورزش فکری شیوع یافت و از قمارخانه‌ها به سالن‌های ورزشی منتقل شد و از ابزار قماربودن به وسیله‌ای ورزشی تبدیل گردید، پرسش‌های جدیدی مطرح شد. در سال ۱۳۶۷ از امام‌خمینی استفتا شد اگر شطرنج از زمره آلات قمار خارج گردد و صرفاً به صورت یک ورزش فکری بدون شرط‌بندی از آن استفاده شود، آیا همچنان بازی با آن حرام خواهد بود؟[۲۵] طرح این پرسش را می‌توان آغاز دوره جدید فقهی در مسئله شطرنج دانست. امام‌خمینی در پاسخ به این استفتا معتقد است چنانچه از نظر عرف احراز شود که شطرنج دیگر از آلات قمار نیست، بلکه تنها وسیله‌ای برای ورزش ذهن است، بازی با آن بدون شرط‌بندی همانند سایر بازی‌ها حلال است.[۲۶]
در تبیین این فتوای امام‌خمینی علاوه بر استناد به دو حدیث یادشده از امام‌صادق (ع) و امام‌کاظم (ع)، می‌توان گفت موضوع حرمت در برخی از دلایلی که حرمت بازی با شطرنج را اثبات می‌کند، ابزار قماربودن است و شطرنج با این عنوان که یکی از مصادیق ابزار قمار است، مشمول این ادله قرار گرفته‌است. ازجمله آنها آیه «میسر»[۲۷] و بعضی از احادیثی است که در تفسیر آن وارد شده‌است.[۲۸] در برخی دیگر از ادله اگرچه شطرنج به‌طور خاص، موضوع حرمت واقع شده‌است، بی‌شک در زمان صدور این احادیث، ارتکاز عرفی بر آن بوده‌است که شطرنج از ابزارهای قمار است و با فرض خارج‌شدن شطرنج از ابزارهای ویژه قمار و تبدّل موضوع، دیگر دلیلی بر حرمت بازی با آن بدون شرط‌بندی وجود ندارد[۲۹]؛ از این‌روی برخی قائل‌اند از سخنان فقهای پیشین مبنی بر حرمت شطرنج، نمی‌توان نتیجه گرفت که ایشان شطرنج را بدون در نظر گرفتن قماری‌بودن آن حرام می‌دانستند.[۳۰]
برخی از علمای معاصر نیز تصریح کرده‌اند شطرنج ذاتاً حرام نیست، بلکه به دلیل ابزار قماربودن حرام است.[۳۱] پس بر خلاف نظر برخی از محققان،[۳۲] این فتوای امام‌خمینی با مبنای ایشان در کتاب المکاسب المحرمه و مبنای سایر فقیهان پیش از ایشان که بازی بدون شرط‌بندی با شطرنج را حرام دانسته‌اند، منافات ندارد.[۳۳] بر این اساس حکم جواز خرید و فروش و نگهداری و ساخت ابزار شطرنج نیز مبتنی بر فرض احراز خارج‌شدن شطرنج از ابزارهای قمار است و در صورت تحقق این شرط، تصرفات مذکور جایز است. برخی بر این مسئله تصریح کرده‌اند.[۳۴] در فرضی که شطرنج از ابزارهای قمار باشد، مانند سایر ابزار قمار، حکم خاص خود را خواهد داشت (ببینید: قمار).
بازتاب فتوای امام‌خمینی
فتوای امام‌خمینی، بازتاب گسترده‌ای در محافل علمی و مذهبی داشت و از آنجا که این حکم، مخالف فتاوای فقها و احادیث حرمت شطرنج به نظر می‌رسید، نقدهایی را به دنبال داشت. این نقدها در نامه محمدحسن قدیری؛ یکی از شاگردان امام‌خمینی و از اعضای دفتر استفتای ایشان در قم (ببینید: محمدحسن قدیری) انعکاس یافته‌است. وی ضمن اشاره به برخی از احادیث، به فتوای یادشده اشکال می‌کند و فرض خارج‌شدن شطرنج از ابزار قمار را صرف ادعا می‌داند و در پایان، انتشار این‌گونه فتواها را صلاح نمی‌بیند.[۳۵]
امام‌خمینی در پاسخ به نامه، ضمن بیان اینکه لازمه عدم توجه به نقش زمان و مکان در حکم و جمود بر نصوص، نابودی نظام تمدن جدید و باقی‌ماندن مردم بر کوخ‌نشینی و صحرانشینی می‌داند، برای یادآوری سابقه این‌گونه فتواها، وی را به کتاب جامع المدارک سیداحمد خوانساری ارجاع می‌دهد که ضمن خدشه در تمام ادله حرمت، بازی با شطرنج را بدون رهن جایز می‌داند.[۳۶] امام‌خمینی در پایان تأکید می‌کند بازی با شطرنج در صورتی که احراز شود در عرف از وسیله قمار خارج شده‌است، حلال است و در غیر این صورت بازی با آن حرام خواهد بود.[۳۷]
به دنبال فتوای امام‌خمینی افراد دیگری در فرض مذکور، حکم به حلیت شطرنج دادند.[۳۸] در مقابل، برخی در پاسخ به این استفتا، حکم به حرمت شطرنج کردند و میان خروج آن از ابزار قمار و عدم خروج، تفاوتی قائل نشدند.[۳۹] آثار معدودی نیز در نقد فتوای امام‌خمینی نگاشته شد.[۴۰] از بارزترین پیامدهای اجتماعی این حکم می‌توان به برداشته‌شدن محدودیت‌های قانونی و ایجاد فدراسیون شطرنج در ایران و شرکت علاقه‌مندان در مسابقات داخلی و خارجی اشاره کرد.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۲۵۹۴.
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۴۷۳؛ خلف تبریزی، برهان قاطع، ۳/۱۲۵۴.
- ↑ مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۴۷۵؛ آدینفر، دایرةالمعارف مصور، ۸۰۱.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ اسلام، ۲/۴۴۴.
- ↑ آدینفر، دایرةالمعارف مصور، ۸۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵–۴۳۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۱۸–۳۲۶؛ بیهقی، السنن الکبری، ۱۰/۲۱۱–۲۱۳؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۵/۲۱۵–۲۱۸ و ۲۲۵–۲۲۶؛ وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹–۲۷۲.
- ↑ مائده، ۹۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۶/۴۳۵؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۳/۱۶۰.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل، ۱/۲۹۵؛ طوسی، الخلاف، ۶/۳۰۲–۳۰۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۴۳–۴۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۵؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۷۳.
- ↑ ← طوسی، الخلاف، ۶/۳۰۲؛ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۱۷؛ عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۲/۱۸۵–۱۸۶.
- ↑ وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۱۸–۳۲۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴/۱۷۶.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، ۱۴/۱۰۵.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۳/۲۷–۲۸.
- ↑ نووی، روضة الطالبین، ۸/۲۰۳؛ وزارة الاوقاف، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، ۳۵/۲۶۹–۲۷۰.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۴/۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۸.
- ↑ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۶–۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۶/۴۳۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۸ و ۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، استفتائات، ۲/۱۰.
- ↑ مائده، ۹۰.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۳۲۶.
- ↑ آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.
- ↑ آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.
- ↑ سیستانی، استفتائات، ۵۱.
- ↑ بجنوردی، نقش زمان و مکان، ۱۴/۹۰؛ گواهی، مبانی فقهی آراء خاص امام‌خمینی، ۲۳۵.
- ↑ موسوی اردبیلی، زمان و مکان و تحوّل موضوعات، ۱۴/۳۸۷؛ آذری قمی، شطرنج از دیدگاه اسلام، ۱۳۱.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۲/۱۶–۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۹–۱۵۰.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۳/۲۷–۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاه، ۱/۳۷۵–۳۷۶؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱/۱۵۷؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۲/۵–۶.
- ↑ خویی، صراة النجاه، ۱/۳۷۵ و ۳/۲۲۸.
- ↑ ← مظفری، حرمت بازی شطرنج، ۹۲.
منابع
- قرآن کریم.
- آدینفر، م، دایرةالمعارف مصور، بی‌جا، مؤسسه مطبوعاتی شرق، ۱۳۴۸ش.
- آذری قمی، احمد، شطرنج از دیدگاه اسلام، دارالعلم، بی‌تا.
- ابراهیم حسن، تاریخ اسلام، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، تفسیر القرآن العظیم، تصحیح محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بجنوردی، سیدمحمد، نقش زمان و مکان در تغییر روش استنباط احکام و تغییر احکام، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- بیهقی، احمدبن‌حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاه، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، بیروت، دارالنبأ، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- خلف تبریزی، محمدحسین، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
- خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، صراة النجاه، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- سید مرتضی، علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- سیستانی، سیدعلی، استفتائات، بی‌نا، بی‌تا.
- شهید ثانی، زینالدینبنعلی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، تحقیق محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- کرکی، محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ دوّم، ۱۴۱۴ق.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گواهی، زهرا، مبانی فقهی آراء خاص امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق.
- مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.
- مظفری، محمد، حرمت بازی شطرنج، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، زمان و مکان و تحوّل موضوعات، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام‌خمینی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- نووی، یحیی‌بن‌شرف، روضة الطالبین، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، مصر، دارالصفوه، چاپ اول، ۱۴۰۴–۱۴۲۷ق.
پیوند به بیرون
- محمد ملکی، شطرنج، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۰۹–۴۱۳.