ارتباطات

ارتباطات، جایگاه و کارکرد ابزارهای ارتباطی و نقش آنها در انقلاب اسلامی.

معنای لغوی و اصطلاحی

ارتباطات جمع ارتباط و از ریشه «ربط» به معنای بستن، رابطه، پیوند، پیوستگی و بستن چیزی با چیز دیگر است. ارتباط آن‌گاه که به‌مثابه یک پدیده اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، جریانِ معنا میان انسان‌ها از طریق مبادله پیام است. ابزار انتقال پیام نیز طیفی گسترده، از یک نگاهِ مبادله‌شده میان دو شخص تا اشیا و نهادها و ابزار ویژه‌ ارتباطی مانند روزنامه، تلویزیون، رادیو و کتاب را دربر می‌گیرد. کارکرد قابل توجه این پدیده اجتماعی در جهان امروز باعث شده است که مطالعات گسترده و بررسی‌های ژرف درباره آن، یک دانش میان‌رشته‌ای با عنوان ارتباطات را به ‌وجود آورد که دو وجه اصلی فناوری و جهت‌گیری انسانی در آن قابل تفکیک است. آنچه بیشتر مورد توجه متخصصان حوزه ارتباطات قرار دارد، گونه ویژه‌ای از جریان تولید و توزیع و مبادله پیام است که از طریق وسایل ارتباط‌جمعی انجام می‌شود.

پیشینه

نقش و جایگاه ارتباطات به عنوان شبکه‌ای فراگیر و نهادی اثرگذار بر فرهنگ و جامعه که گستره جامعه و فرهنگ را مسخر خویش کرده، همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، خود «دین» به عنوان مجموعه‌ای از آموزه‌های قدسی نازل شده، اصالتاً گونه‌ای از پیام است و ماهیتی ارتباطی دارد که همواره به شیوه‌های گوناگون نوشتاری، گفتاری و رفتاری در چرخه‌های ارتباطی عمودی و افقی توزیع و مبادله می‌شده است. پیامبران الهی با عنوان «رسول» و «نبی» دارای هویتی ارتباطی‌اند و دین را که مجموعه‌ای از پیام‌های نظام‌مند الهی است، برای ایجاد تغییرات متناسب در کلیت نظام اجتماعی، اصلاح ساختارها، تولید و بازتولید نهادها، پالایش فرهنگ، تربیت و تزکیه انسان‌ها، تنظیم روابط و هدایت و کنترل رفتارها ارائه کرده‌اند و در چارچوب شرایط و فرصت‌های اجتماعی، همواره از ارتباطات و ابزارهای عصری آن، مانند گفتگو، نامه‌نگاری و نوشتار و آموزش بهره گرفته‌اند و اساساً قرآن کریم که کتاب و معجزه جاودانه پیامبر اکرم(ص) است، ماهیتی ارتباطی دارد. سبک زندگی و شیوه تعامل و ارتباط میان فردی و چهره‌به‌چهره پیامبر اکرم(ص)، مهربانی، اخلاق‌مداری و جاذبه رفتاری ایشان که عامل مهمی در برقراری ارتباط با مردم بود، نامه‌نگاری آن حضرت با زمامداران عصر خویش و بستن معاهده‌ها و پیمان‌های اجتماعی، خطابه‌های امام‌علی(ع)، دعاهای امام‌سجاد(ع)، مجلس درس امام‌باقر(ع) و امام‌صادق(ع)، مذاکرات و مباحثات علمی و اعتقادی امام‌رضا(ع)، سازمان وکالت و شبکه‌های گسترده نیابت خاص و عام امامان شیعه، همگی گونه‌های مختلفی از فرایند تبادل معنا و پیام در جامعه معاصر آنان بوده است. در همین راستا برخی از گونه‌های ارتباط مانند اذان، مسجد و منبر، تحت تاثیر ضرورت‌های ناشی از تبلیغ دین به وجود آمده‌اند و برخی نیز در پرتو این کاربری گسترش یافته‌اند.

همچنین از آنجاکه آموزه‌های قرآن و اهل بیت(ع) مهم‌ترین منبع الهام‌بخش هنجار‌های ارتباطی برای مسلمانان به ‌شمار می‌آید، بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی نزد علمای اسلام نیز سنتی دیرپا بوده و منطق نظری و رویکرد عملی مراجع تقلید در مواجهه با ابزار‌های عصری ارتباطات، بیشتر بر استخدام و به‌کارگیری آنها در راستای تامین غایات مطلوب بوده است. مطالعات تاریخی درباره کاربست دینی ارتباطات نشان می‌دهد که حساسیت‌ها و مناقشاتی که در چند دهه اخیر درباره رسانه‌های نمایشی مانند تلویزیون، سینما، ماهواره و اینترنت برانگیخته شده، در مقایسه با ابزارهای ارتباطی سنتی مانند کتاب، خطابه، آموزش، بحث و گفتگو، شعر، نقاشی، هنرهای تجسمی و حتی رادیو و مطبوعات، بسی بیشتر بوده است. امام‌خمینی و بسیاری دیگر از فقهای معاصر شیعه نیز با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی عصر خویش تنظیم کرده‌اند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند.

در دوره رژیم پهلوی، وسایل ارتباطیِ نوپدید مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرمخاطب، در انحصار محمدرضا پهلوی و حکومت وی قرار داشت. پیامدهای منفی رسانه‌های جمعی در ایران و نیز تشدید برخورد احتیاط‌آمیز علما وضعیت سخت و تنگناهای ارتباطی گوناگونی را فراروی نهضت مردم مسلمان ایران پدید آورده بود و عملاً جریان آگاهی‌بخشی و آهنگ حرکت اجتماعی برای مدتی طولانی، بسیار کند بود. دراختیارنداشتن رسانه‌های جمعی روزآمد و نبود امکان اطلاع‌رسانی گسترده به جهانیان، تاسف عمیق امام‌خمینی را برانگیخته بود؛ اما با این وصف، ایشان از همان امکانات ارتباطی موجود و ‌اندک، بیشترین استفاده را می‌کرد و از هواداران خود می‌خواست تا با استفاده از اعلامیه، نشریه و مجالس دعا و ذکر، اهداف نهضت را به پیش ببرند. تبعید امام‌خمینی از ایران به ترکیه و سپس به عراق از سوی رژیم پهلوی در حقیقت اقدامی در جهت دورکردن ایشان از فضای ارتباطی و قطع ارتباط با انبوه هوادارانش بود؛ چنان‌که اخراج ایشان از عراق برای ایجاد گسست در این شبکه ارتباطی بود که نماد آن نوار‌های کاستی بود که وظیفه انتقال پیام‌های ایشان را به داخل کشور ایفا می‌کرد.

نگاه فقهی

ورود ابزارهای ارتباط‌جمعی مهمی مانند رادیو و تلویزیون به ایران، با کاربرد گسترده آنها برای پخش محتوای ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای دینی و اخلاقی موجب شد که فقیهان جانب احتیاط را در نظر بگیرند و با وجود اینکه حکم «آلات مشترکه» تابع شیوه استفاده از آنهاست، نظر مثبتی به آن نداشته باشند و با تکیه بر اینکه حداکثر استفاده مردم از آلات مشترکه، استفاده حلال نیست، از به‌کارگیری این وسایل منع کنند و حتی از حضور روحانیان در تلویزیون و ارائه برنامه‌های ارشادی و دینی هم جلوگیری کنند. این نگاه منفی به‌ویژه درباره تلویزیون مدت بیشتری ادامه یافت تا اینکه با افزایش کارکرد مثبت آنها، برخی فقها به‌تدریج و با ملاحظاتی بهره‌گیری از آن را به تشخیص عرف واگذار کردند و سرانجام حکم معمول آلات مشترکه را درباره آن به رسمیت شناختند. امام‌خمینی نیز بارها به این نکته تصریح کرده است که اگر از رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و مطبوعات استفاده نادرست شود، به ابزاری برای تباهی جوانان و تخدیر ملت‌ها تبدیل خواهند شد. (ببینید: رادیو، تلویزیون؛ سینما، و هنر) ایشان با توجه به وضعیت نابسامان فرهنگی در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، یادآور ‌شده است که سوء استفاده قدرت‌های سلطه‌جو از فنا‌وری ارتباطات برای نفوذ در جوامع جهان سوم و گسترش فرهنگ ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای مردمان این جوامع، موجب شده بود که بسیاری از علمای مسلمان در رویارویی با ابزارهای جدید ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون، جانب احتیاط را در پیش بگیرند و گاهی بهره‌گیری از آنها را ممنوع اعلام کنند. خود ایشان نیز گردانندگان رسانه‌های جمعی در دوران پهلوی را «عمال دیکتاتوری» و خود این رسانه‌ها را «کانون پخش فساد» و مروج بی‌بند و باری می‌دانست. ایشان خاطرنشان کرده است که وسایل ارتباطی همان‌ گونه که می‌توانند با فساد خود، جامعه‌ای را به انحراف بکشانند، می‌توانند کارکرد مفید و سازنده داشته باشند. توجه به همین بُعد موجب شد ایشان برای پیشبرد اهداف نهضت و سرعت‌بخشیدن به حرکت اجتماعی مردم ایران، در بهره‌گیری از ظرفیت گسترده ارتباطات افراد به‌. یژه روحانیان تردید نکند و حتی بر ضرورت استفاده از آن در زمان حاکمیت طاغوت در حد امکان به دست روحانیان و علما تاکید کند.

از سوی دیگر، امام‌خمینی مجلات و مقالات روزنامه‌ها را در زمانی که خواندن آنها در حوزه‌ها معمول نبود، مطالعه می‌کرد و با توجه به گسترش مبادلات فرهنگی در جهان امروز، از ورود فقیهان به مباحث و مسائل نوپدید استقبال می‌کرد و استفاده آنان از رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها برای ایفای نقش اجتماعی خویش و پاسخگویی به نیازها را می‌ستود؛ چنان‌که در همین راستا پس از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در سال ۱۳۴۲ و در شرایطی که در حوزه هیچ‌کس رادیو نداشت، ایشان مبلغ دویست تومان پول در اختیار اکبر هاشمی رفسنجانی قرار داد و از وی خواست که برای پیگیری اخبار و رساندن آنها به ایشان، رادیو بخرد؛ بنابراین امام‌خمینی همان‌ گونه که از طریق قلم و بیان برای پیشبرد نهضت اقدام به تولید پیام می‌کرد و ارتباط خود را با جامعه برقرار می‌ساخت، به ابزار‌های جدید ارتباطی هم توجه کامل داشت و به شایستگی از آن بهره می‌گرفت.

نقش و کارکرد وسایل ارتباطی

وسایل ارتباط‌جمعی به دلیل توانایی، سرعت، گستره و گوناگونیِ بیشتر برای انتشار اطلاعات، از اهمیت بالایی برخوردارند و می‌توانند با برجسته‌سازی جریان‌های فکری، سیاسی و اجتماعی، در سطح جامعه فرهنگ‌سازی کنند و به دلیل توانمندی در هدایت افکار عمومی، گونه‌ای از ابزار تولید قدرت برای نفوذ و سلطه فرهنگی نیز به ‌شمار می‌آیند. ارتباطات در گونه‌های مختلف و متفاوت آن می‌تواند به شکل‌گیری یا بهینه‌سازی ادراکات انسان از محیط اجتماعی یاری رساند و ابزارهای آن با فرض وجود شرایط آرمانی، قادر است که نقش بی‌مانندی در آگاهی‌بخشی و راهنمایی و همچنین نقد نابسامانی ایفا کند، و با ایجاد فرهنگ مشارکتی و بازکردن فضای سیاسی، زمینه‌ساز پیشرفت اجتماعی باشد.

از سوی دیگر، مرجعیت شیعه نیز به شکل یک نهاد هزارساله با ویژگی مهم استقلال از حکومت‌ها، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده و ارتباطی وثیق با آنان داشته است. (ببینید: مرجعیت) تکیه بر اصل اجتهاد که پویایی اجتماعی مذهب شیعه را به دنبال داشته، خاستگاه حضور گسترده و دایمی فقیهان در متن جامعه و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف ارتباطات بوده است. نهاد مرجعیت برای مدت‌های طولانی با تلاش فقها به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این ساختار پراکنده منطقه‌ای، مردم در هر اقلیم جغرافیایی به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه می‌کردند. در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاری مراجع شیعه، گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد و حتی در پایان سده سیزده شمسی (میانه قرن نوزده میلادی) در یک‌بازه زمانی صدساله، جهان تشیع شاهد شکل‌گیری مرجعیت کل و فراگیر بود. گسترش و تسهیل ارتباطات از طریق تلگراف و تلفن و ارتقای صنعت چاپ و نشر از مهم‌ترین عوامل تمرکز و گسترش حوزه اقتدار مرجعیت بوده است. ابزارهای ارتباطی جدید به فعال‌شدن بیشتر رسانه‌های سنتی فقها و علما یعنی منبر و مسجد نیز یاری رسانده و تعامل آنها با یکدیگر یک شبکه ارتباطی برای مرجعیت فراهم ساخته است.

امام‌خمینی نیز با جایگاه ارتباطات و به‌ویژه ابزارهای آن مانند رسانه‌های جمعی، و همچنین گستره وسیع و فراگیر مخاطبان آنها در جهان امروز آشنا بود و همواره به نقش اثرگذار ارتباطات و کارکردهای سه‌گانه انتقادی، راهنمایی و آگاهی‌بخشی وسایل ارتباط‌جمعی توجه ویژه می‌کرد. ایشان رسانه‌های جمعی را به‌مثابه آموزگاری می‌دانست که باید وظیفه اصلی خود را آموزش و پرورش مخاطب قرار دهد و به دلیل همین رسالت سازندگی و تربیتی رسانه‌های جمعی، بر این باور بود که اصلاح رسانه‌های ارتباطی، اصلاح جامعه و رشد نیروی انسانی و ارتقای علمی و اخلاقی جامعه را به دنبال خواهد داشت.

از سوی دیگر، امام‌خمینی جامعه اسلامی را نیازمند وجود ابزاری با رویکرد انتقادی می‌دانست؛ زیرا بر این اعتقاد بود که اصلاح و پیشرفت هر جامعه‌ای تنها در پرتو انتقاد امکان‌پذیر است و این هدف زمانی تامین می‌گردد که انتقادها نه به صورت مخاصمه، بلکه به صورت ارشادی انجام شود. (ببینید: انتقاد) آگاهی‌بخشی رسانه‌های ارتباطی نیز به عنوان ماموریت ذاتی آنها، همواره مورد توجه امام‌خمینی بود؛ هرچند ایشان در راستای مصالح کلی جامعه بر این باور بود که اطلاع‌رسانی عمومی نباید مخل منافع جمعی و مصالح کلی نظام باشد. در این زمینه می‌توان به شرایط ویژه مانند زمان جنگ اشاره کرد که به صورت طبیعی محدودیت‌هایی برای اطلاع‌رسانی با وسایل ارتباطی ایجاد شد. انتشار آزادانه مطالبی که عفت عمومی را خدشه‌دار کند و تباهی جوانان را به دنبال آورد نیز جزو محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کارکرد ابزارهای ارتباطی و رسانه‌های جمعی است که امام‌خمینی به آنها اشاره کرده است.

نقش ارتباطات در نهضت اسلامی

نهضت اسلامی مردم ایران در آغاز از شبکه ارتباطات سنتی شامل منبر، مسجد، مراسم عزاداری امام‌حسین(ع)، سخنرانی، تلگراف و همچنین صدور فتوا و اعلامیه فقها و مراجع دینی بهره می‌برد. بهره‌وری مناسب این رویکرد، قدرت پایگاه‌های ارتباطات سنتی نظیر مساجد، منابر، تکایا و بازارها و همچنین جایگاه ارتباط‌گران سنتی مانند علما و مراجع را آشکار ساخت. تلاش‌های اجتماعی امام‌خمینی در این دوره بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد سراسر کشور متمرکز بود تا علما و روحانیان از طریق پایگاه سنتی و دینی مساجد بیشترین بهره ارتباطی را برای تامین کارکرد آگاهی‌بخشی و راهنمایی مردم به ‌دست آورند. دستاورد این رویکرد، تبدیل مساجد به کانون ارتباطات مسلمانان انقلابی در سال‌های دهه چهل و پنجاه شمسی بود که در چارچوب شبکه ارتباطی پدید آمده بود و آگاهی‌بخشی فراگیر و راهنمایی عمومی به سوی الگوهای ارزشی و دینی و همچنین انتقاد از نظام اجتماعی حاکم به صورت هم‌زمان انجام می‌شد. ارتباطات شکل‌گرفته بر محور مسجد، چنان فراگیر شد که تقریباً از سال ۱۳۵۶، انحصار رسانه‌ای رژیم پهلوی شکست. برخی از حوزویان طرفدار امام‌خمینی، با وجود تنگناهای تحمیل‌شده و با امکانات بسیار ابتدایی، اقدام به انتشار پنهانی نشریه‌هایی کردند و این پیشرفتی بود که به گفته سیدمحمود طالقانی تا سال‌های طولانی چنین انتظاری از روحانیت نمی‌رفت. با گسترش خطوط تلفن و پیشرفت ابزار چاپ و نشر، در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارتباطات در نهضت اسلامی بهبود چشمگیری یافت. نوارهای ضبط صوت و دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌ها به ‌گونه‌ای در خدمت اهداف اسلامی نهضت امام‌خمینی به‌کار گرفته شد که نگاه پرسشگرانه اندیشمندان علوم اجتماعی و پژوهشگران حوزه ارتباطات را به خود جلب کرد. در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بهره‌گیری از مجالس دعا و تذکر، مراسم هفتم و چهلم شهدای درگیری‌های شهری، آیین‌هایی مانند نماز عید فطر، راهپیمایی تاسوعا و عاشورا، سخنرانی‌ها و روضه‌خوانی‌های سیاسی مذهبی در مساجد و تکایا، همگی در شبکه ارتباطی گسترده مردمی تعریف شد و بر دامنه نفوذ و تاثیر ارتباطات سنتی افزود. سرانجام در آخرین روزهای حکومت پهلوی، اعتصاب گسترده روزنامه‌نگاران در اعتراض به سانسور تحمیلی از سوی رژیم، موجب شد مطبوعات رسمی ایران نیز به شبکه ارتباطات انقلابیان اضافه شوند. امام‌خمینی در پیامی خواستار شکسته‌شدن اعتصاب روزنامه‌نگاران به نفع پوشش اخبار انقلاب گردید. (ببینید: مطبوعات و اعتصاب) ایشان با توجه به همکاری نزدیک کارکنان مخابرات با نهضت اسلامی و رساندن سخنان و پیام‌های ایشان به داخل کشور، در روزهای حضور ایشان در نوفل لوشاتو، پس از پیروزی انقلاب در دو دیدار با گروهی از کارکنان شرکت مخابرات، با اشاره به نقشی که آنان در فراهم‌ساختن امکان ارتباط ایشان با داخل ایران، به‌رغم اعتصاب‌ها داشتند، از آنان تشکر کرده و کار آنان را خدمت بزرگی به پیشرفت نهضت شمرده است.

اهتمام ویژه امام‌خمینی

مروری بر دیدگاه‌های نظری و سیره عملی امام‌خمینی در مطالعه کتاب‌ها، نشریات و روزنامه‌ها و نگارش کتاب‌هایی مانند کشف اسرار (ببینید: کشف اسرار) و ولایت فقیه (ببینید: ولایت فقیه (۲)) سخنرانی، منبر (ببینید: سخنرانی‌ها) و گوش‌دادن به رادیو و حتی گوش‌دادن به بخش خبری رادیوهای بیگانه، صدور بیانیه‌ها و پیام‌های سیاسی و اجتماعی، استفاده از تلفن، تلگراف و ضبط صوت در تناسب با شرایط و اقتضائات زمانه بود. ازجمله موارد دیگر، تصمیم ایشان بر مهاجرت به فرانسه برای رساندن صدای ملت ایران به جهان، (ببینید: هجرت امام‌خمینی و نوفل لوشاتو) مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات مطرح جهان به‌ویژه در روزهای اقامت در فرانسه، (ببینید: مصاحبه‌ها) شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب، توصیه به راهپیمایی و حضور انبوه مردم در مناسبت‌های خاص، سفارش به برپایی مراسم عزاداری و مناسک آیینی با حضور اقشار گوناگون و حتی راهنمایی درباره ساختار و محتوای نوحه‌سرایی و اشعار مربوط به تبلیغات در جنگ تحمیلی، همگی گویای اهمیت ارتباطات نزد امام‌خمینی و توجه ویژه ایشان به این عرصه اجتماعی است. (ببینید: تبلیغات) ایشان به بهره‌گیری از رسانه‌ها اهمیت می‌داد و پیگیر دقیق بسیاری از برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود؛ چنان‌که همواره در پیاده‌روی صبح و عصر و در حال قدم‌زدن رادیوی کوچکی به دستشان آویزان بود و به رادیو‌های داخلی و خارجی گوش می‌داد و حتی در حال بیماری اخبار را از طریق صدا و سیما و رادیو‌های بیگانه پیگیری می‌کرد؛ ازجمله وقتی متوجه شد که بیگانگان از بیماری ایشان اطلاع نیافته‌اند، خوشحال شد.

از سوی دیگر، امام‌خمینی همواره مدافع آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات برای نشر حقایق و واقعیات بود و این آزادی را نخستین گام شکل‌گیری تمدن می‌دانست و در همین راستا از انتقاد سازنده نیز استقبال می‌کرد. ایشان خواستار آن بود که ارتباطات و ابزارهای آن در یک وضعیت مطلوب با صداقت و شفافیت، به مطالبات افکار عمومی توجه کنند و ضمن بازنمایی آنها در خدمت جامعه و اهداف اسلامی آن باشند. (ببینید: آزادی و مطبوعات)

آسیب‌های احتمالی به‌کارگیری ابزارهای ارتباط جمعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز از نگاه امام‌خمینی پنهان نبود و ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن مردم، القای ناتوانی، تبلیغ غرب‌زدگی و شرق‌زدگی، ترویج فساد، ‏منحرف‌ساختن افکار جوانان و مانند آن به‌شدت برحذر می‌داشت. ایشان یکی از وظایف رسانه‌های جمعی را این می‌دانست که آنها «مسائل را آن‌گونه که هست» به مخاطب منتقل کنند. ایشان با اشاره به اهمیت ویژه رادیو و تلویزیون در میان ابزارهای ارتباط‌جمعی، بر ارائه محتوای سازنده و اسلامی از سوی این رسانه‌ها تاکید می‌کرد معتقد بود به مخالفان و حتی کمونیست‌ها اجازه ابراز دیدگاه‌های خود را بدهند و باید با فاصله‌گرفتن از انحصارگرایی دوران حکومت پهلوی، آزادانه همه‌گونه انتقاد را با کمال بی‌طرفی منتشر سازند. ایشان حتی با وجود تصدی جایگاه رهبری جامعه اسلامی، صدا و سیما را به مخاطب همگانی متوجه ساخت و از پوشش حداکثری اخبارِ مربوط به رهبری برحذر داشت.

پیوند به بیرون

حمید فاضل قانع، مقاله «ارتباطات»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۵۸۸-۵۹۵.