کاربر:Salehi/صفحه تمرین۲

فیضیه، مدرسه

از مهم‌ترین مدارس علوم دینی و نماد حوزه علمیه قم. مدرسه فیضیه قم از مدارس دینی قدیمی و مهم ایران محسوب می‌شود و از پرآوازه‌ترین حوزه‌های علوم دینی تشیع در جهان اسلام است (شریف رازی، آثار الحجه، 1/72). نخستین بار عبدالجلیل قزوینی مؤلف کتاب نقض (559 ـ 566ق) از مدرسه‌ای با عنوان مدرسه ستّی (مخفف سیّدتی به معنای بانوی من) فاطمه معصومه دختر ‌موسی‌بن‌جعفر(ع) در کنار آستانه مقدسه نام‌برده که در قسمت شمالی بارگاه و در کنار قبرستان بابلان قرار داشته (رازی قزوینی، 195؛ فیض قمی، 1/271 ـ 272) و در آغاز قرن دهم این مرکز علمی به نام مدرسه آستانه شناخته می‌شده است (فقیهی، 194؛ فیض قمی، 1/670). در دوره شاه‌طهماسب صفوی (930 ـ 984ق) این مدرسه بازسازی شد. بر اساس تاریخی که در کتیبه سر در مدرسه فیضیه از طرف صحن عتیق آمده است (934ق) بازسازی مدرسه فیضیه در همان آغاز حکومت صفویه و تنها چهار سال پس از آغاز سلطنت دومین پادشاه صفوی، شاه‌طهماسب بوده است (دفتر آستانه، 81؛ ناصرالشریعه، 155). امام‌خمینی نیز در سخنرانی 11 آبان و 21 آذر 1358 در فیضیه، به کتیبه یادشده از نظر اوج هنری آن اشاره کرده است (10/433 ـ 437 و 11/220 ـ 221). در قرن یازدهم هجری گروهی از علمای بزرگ شیعه ازجمله بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی، سلطان‌العلماء، قاضی‌سعید قمی، ملاعبدالرزاق لاهیجی و ملامحسن فیض کاشانی در مدرسه فیضیه تدریس می‌کرده‌اند (مدرسی طباطبایی، 128).

مدرسه فیضیه در سیل بزرگ سال 1045ق به‌کلی ویران شد (فیض قمی، 1/675). پس از آن ملامحسن فیض کاشانی با حمایت شاه‌عباس دوم (1052 ـ 1076ق)، به جای آن مدرسه‌ای بنا کرد که به سبب کوشش‌های وی در ساخت آن یا سکونت در آن، مدرسه فیضیه نامیده شد (همان، 1/673 ـ 675). به باور برخی این مدرسه به دلیل همجواری با مشهد فیض آثار حرم فاطمه معصومه(س) چنین نامیده شده است (ناصرالشریعه، 156؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، 1/41). فتحعلی‌شاه قاجار در سال 1214ق ضمن زیارت حضرت معصومه‌(س) و بازدید از قم و مدرسه فیضیه، دستور نوسازی و گسترش آن را صادر کرد که این عملیات، در سال 1217ق به پایان رسید (شریف رازی، آثار الحجه، 1/72؛ فیض قمی، 1/675). صحن و حجره‌های این مدرسه بار دیگر در دوره محمد‌شاه قاجار در سال 1255ق به سرمایه میرزاعلی‌محمد قرغی عموی میرزاعلی‌اکبر فیض (از نویسندگان، شاعران و خوشنویسان آن عصر) و متولی مقبره فتحعلی‌شاه تعمیر شد (مؤسسه تنظیم، 21).

حوزه علمیه قم پس از درگذشت میرزاابوالقاسم قمى (م1231ق) نویسنده قوانین الاصول از رونق افتاد تا جایى که مدرسه فیضیه محل اسکان افراد بی‌کسب و کار (ریحان یزدی، 33)، انبار مغازه‏داران و محل عبور و مرور مردم شد (عفتی، حضور، 168 ـ 169) و عمارت بزرگ آن رو به خرابی رفت (ریحان یزدی، 33)؛ تا اینکه در سال 1336ق میرزامحمد فیض (از علمای تراز اول قم) مدرسه را تعمیر کرد و در سمت شمال و شرق مدرسه در طبقه بالا حجره‌هایی به آن افزود (فیض قمی، 1/677). فیضیه پس از مدتی دوباره دچار فراموشی و رکود و رخوت شد و به مرور تبدیل به خرابه متروکه‌ای شد و حجره‌های آن محل سکونت دراویش و گدایان گشت (شریف رازی، آثار الحجه، 1/72).

مدرسه فیضیه کنونی از سمت غرب به رودخانه قمرود و خیابان ساحلی، از شرق به میدان آستانه، از شمال به مدرسه دارالشفا و از جنوب به صحن عتیق (کهنه) منتهی می‌شود. از چهار طرف نیز درِ ورودی دارد؛ ولی در زمان مرجع تقلید وقت؛ سیدحسین بروجردی درِ صحن عتیق بسته شد؛ اما در اصلی این مدرسه اکنون، از سمت شرقی و از میدان آستانه است. کتیبه‌ها، کاشی‌کاری، گچکاری، نوع خط و دیگر ابعاد هنری مدرسه جلوه‌ای از هنر معماری ایرانی ـ اسلامی است (فیض قمی، 1/672 ـ 676). این بنا 75 ذرع (نزدیک به 80 متر) طول و پنجاه ذرع عرض و دارای چهل اطاق در طبقه پایین و چهل اتاق در طبقه بالا و چهار ایوان بلند و حوضی مربع به اندازه دوازده ذرع در دوازده ذرع است (زنده‌دل، 156). در دهه 1370، زیرزمینی وسیع در حیاط مدرسه ساخته شد و ساختمان جدیدی برای کتابخانه در قسمت شمال شرقی مدرسه در نظر گرفته شد و به نام کتابخانه آیت‌الله حائری یزدی نام‌گذاری شد (اداره امور کتابخانه‌ها).

پس از هجرت ‌عبدالکریم حائری یزدی از اراک به قم در رجب 1340 ق (فروردین 1300) مدرسه فیضیه رونق گرفت. به دستور وی مدرسه برای چندمین بار به‌سرعت بازسازی شد و طبقه دوم با همان سبک معماری در سه قسمت دیگر با چهل حجره ساخته شد و ظرفیت آن به بیش از هشتاد حجره و محل سکونت سیصد نفر از طلبه‌ها گردید. کتابخانه‌ای عمومی نیز در بالای مدرس مدرسه فیضیه به ‌دست وی با پنج هزار کتاب تأسیس شد (ناصرالشریعه، 299؛ بصیرت‌منش، 255؛ فیض قمی، 1/681). حائری در فیضیه نماز جماعت اقامه می‌کرد و او پس از ورود سیداحمد خوانساری از اراک به قم، امامت جماعت در فیضیه را به او واگذار کرد (عقیقی بخشایشی، 511). با درگذشت حائری و حضور سیدحسین بروجردی در قم، تعمیر کتابخانه فیضیه و افزودن چندین هزار عنوان کتاب جدید به آن (ناصرالشریعه، 299 ـ 300؛ فیض قمی، 681) از اقدامات نخستین بروجردی بود. مدرسه فیضیه در دوره مرجعیت و زعامت وی، پایگاه عمومی طلبه‌ها شد و بیشتر آنان در مدرسه فیضیه حضور می‌یافتند و ضمن مباحثه دروس خود، در نماز جماعت محمدعلی اراکی شرکت می‌کردند (جوادی‌راد، 6).

در این دوره امام‌خمینی و عده‌ای از فضلای جوان تأکید می‌کردند که مدرسه فیضیه (به عنوان مرکز حوزه علمیه قم) نظم و ترتیب پیدا کند؛ از این‌رو به همراه چند تن از علما به بروجردی پیشنهاد کردند عده‌ای از طلاب انقلابی را برای نظم و تربیت آن معین کند که وی در آغاز با این پیشنهاد موافقت کرد و نوشته‌ای دراین‌باره داد؛ ولی پس از مدتی از آن صرف نظر کرد و نوشته را پس گرفت (واعظ‌زاده خراسانی، 6/106).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دستور امام‌خمینی مدرسه فیضیه بازسازی شد و کار خود را در تحصیل و اسکان طلاب از سر گرفت. بازسازی جزئی ایوان شرقی آن در سال 1361 و تعمیرات کلی ایوان شرقی در سال 1363 به ‌دستور امام‌خمینی زیر نظر هیئت مدیره جدید، متشکل از دو نماینده از سوی ایشان و دو نماینده از سوی سیدمحمدرضا گلپایگانی، با مشارکت مردم انجام گرفت (مؤسسه تنظیم، 22 ـ 23). در دوران جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران، دارالشفا یک سال در اختیار مهاجران جنگی قرار گرفت. در سال 1361، بنای مدرسه به دلیل خشت و گلی‌بودن، به‌کلی تخریب شد و ساخت آن با نظارت و اشراف حسینعلی منتظری و گسترش مساحت آن با خرید املاک اطراف به ‌دست وی، در فضایی به مساحت 7500 متر و زیربنای 2200 متر آغاز شد که در سال 1371 با ساخت سه بخش آموزشی، اداری و حجره‌های مسکونی به پایان رسید (مؤسسه تنظیم، 34؛ امیری، 6).

این مدرسه در نهم بهمن 1386، با شماره ثبت 20715 یکی از آثار ملی ایران شناخته شد (سازمان میراث فرهنگی). حضور امام‌خمینی در مدرسه فیضیه: امام‌خمینی در سال 1301 برای ادامه تحصیل از اراک به قم سفر کرد (روحانی، 1/39 ـ 40) و چند سال در مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفا ساکن شد (سبحانی، پابه‌پای آفتاب، 3/300؛ روحانی، 1/39 ـ 40؛ ذاکری، 46). ایشان بخش پایانی کتاب مطوّل را نزد ادیب تهرانی موسوم به آقامیرزامحمدعلی (امام‌خمینی، 19/427؛ مرادی‌نیا، 37) و درس‌های سطح را نزد سیدمحمدتقی خوانساری در مدرسه فیضیه (امام‌خمینی، 19/427؛ عفتی، اساتید، 138) و بخشی را از آقامیرزاسیدعلی یثربی کاشانی (امام‌خمینی، 19/427) فرا گرفت؛ همچنین ریاضیات و حساب و هیئت را نزد میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی خواند (همان، 19/427؛ روحانی، 1/35). ایشان تحصیلات درس خارج را در مدرسه فیضیه و از درس ‌عبدالکریم حائری یزدی و دیگر استادان بهره گرفت (← مقاله استادان امام‌خمینی)؛ چنان‌که در درس سیدحسین بروجردی واقع در مدرسه فیضیه، عصرها شرکت می‌کرد (امام‌خمینی، 19/427؛ واعظ‌زاده خراسانی، 6/104؛ عفتی، اساتید، 292).

امام‌خمینی در حدود سال 1311، به اصرار شش تن از طلاب ازجمله محمود و جواد حجت همدانی، ‌فضل‌الله خوانساری و سه تن از سادات قمی، تدریس «باب النفس» اسفار را صبح‌ها پس از درس حائری در مدرسه فیضیه آغاز کرد (حجت همدانی، سلسله موی دوست، 69؛ همو، حضور، 38)؛ همچنین از سال 1315 در مدرسه فیضیه، در مدرس زیر کتابخانه به مدت دو سال روزهای پنج‌شنبه و جمعه بر اساس کتاب منازل السائرین درس اخلاق می‌گفت (خوانساری، 92 ـ 93؛ بدلا، 224؛ شریف رازی، آثار الحجه، 2/45) و چون ایشان در ضمن درس، عملکرد رژیم پهلوی را نقد می‌کرد، مأموران رضاشاه پهلوی این درس را تعطیل کردند و این درس به مدرسه ملاصادق در خیابان چهارمردان انتقال یافت و پس از سقوط رضاشاه در شهریور 1320، دوباره در فیضیه برقرار گردید (مؤسسه تنظیم، 26؛ روحانی، 1/57 ـ 56) (← مقاله تدریس امام‌خمینی).

امام‌خمینی در یکی از حجره‌های ضلع شرقی مدرسه فیضیه عصرها برای مرتضی مطهری و عده‌ای دیگر به صورت خصوصی تدریس می‌کرد (رسولی محلاتی، پابه‌پای آفتاب، 2/2850). ایشان بار دیگر در همین مدرسه حدود سال 1317 ـ 1318 به درخواست حسینعلی منتظری و مرتضی مطهری «باب نفس» اسفار را برای بار دوم برای ایشان و عده‌ای دیگر ازجمله عبدالجواد جبل‌عاملی و عباس ایزدی نجف‌آبادی تدریس کرده است (ایزدی، 43)؛ چنان‌که از سال 1323ش/ 1363ق در حجره مطهری در مدرسه فیضیه به درخواست چند تن از فضلای جوان، تدریس درس خارج اصول را از جلد اول کفایة الاصول آغاز کرد که جنبه خصوصی داشت. هسته‌ اولیه‌ این درس را مطهری، منتظری، اسدالله نوراللهی اصفهانی، جواد و حسین خندق‌آبادی، ابراهیم امینی، ابوالقاسم خزعلی، سیدمحمدرضا سعیدی و سیدمحمد حسینی بهشتی تشکیل می‌دادند (اشرفی اصفهانی، 10، امینی، 21، رسولی محلاتی، سلسله موی دوست، 106، سبحانی، سلسله موی دوست، 120 ـ 121 و 128). ایشان با اتمام تدریس جلد اول در سال 1326ش/ 1366ق تدریس دوره نخست درس خارج اصول برای عموم را از جلد دوم کفایة الاصول (مباحث عقلی) آغاز کرد (سبحانی، سلسله موی دوست، 127 ـ 128). با افزایش تعداد شاگردان، درس خارج فقه به مسجد محمدیه و درس خارج اصول نیز پس از دو سال، به مسجد سلماسی منتقل شد (امامی کاشانی، 16؛ مؤمن، 137). ایشان همچنین نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را در مدرسه فیضیه به امامت سیدمحمدتقی خوانساری اقامه می‌کرد و در غیاب وی، امامت جماعت را بر عهده داشت (حجت همدانی، حضور، 38). فیضیه در نهضت اسلامی: مدرسه فیضیه با تربیت صدها طلبه و دانشمند دینی، به رشد و ارتقای فکری و فرهنگی جامعه خدمات زیادی ارائه کرده و همواره مرکز اتفاقات و تصمیم‌گیری‌های مهم و از مهم‌ترین مراکز اجتماع طلاب دینی، به‌ویژه طلاب جوان و انقلابی در همان آغاز شکل‌گیری حرکت‌های ضد استبدادی، بوده است (مرکز بررسی اسناد تاریخی، سه؛ رجائی‌نژاد و میرموسوی، 53، 67 و 70). از نگاه امام‌خمینی نیز فیضیه فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شاهد حوادث و قضایای فراوانی بوده است که اگر توان بازگویی داشت، همگان را متأثر می‌کرد (9/149). ایشان در مناسبت‌های مختلف از فیضیه یاد کرده و مظلومیت فیضیه و طلاب را بیان می‌کرد و از خوی ددمنشی رژیم پهلوی پرده بر می‌داشت (2/135 ـ 136، 155 ـ 156 و 366). ایشان در پیام بیستم تیر 1354ش/ رجب 1395ق، ضمن ابراز تأسف از حمله رژیم پهلوی به مدرسه دارالشفا و مدرسه فیضیه، از این دو مدرسه به عنوان دو کانون تربیت اسلامی و ایستادگی در برابر ظلم و استبداد یاد کرد (‏3/101 و 171). ایشان فیضیه و دارالشفا را مهد تربیت اسلامی و تعلیم احکام الهی و پایگاه فقه اسلامی (3/113 ـ 114) و مکانی برای آزادگان و جوانان فداکار می‌دانست (3/171) و معتقد بود اصلاح و استقلال کشور به اصلاح آن بستگی دارد (14/432 و 17/468).

امام‌خمینی فیضیه را همگام با دانشگاه‌ها، سنگر علم و دانش اسلامی می‌دانست که اگر درست مدیریت شود همه اهل علم را جذب می‌کند و مهاجرت برای کسب دانش به دیگرکشورها را متوقف خواهد کرد (14/170). ایشان خواستار وحدت فیضیه و دانشگاه بود و آن دو را مثل دو بال جامعه علمی کشور می‌شمرد که در صورت وحدت و هماهنگی‌هایِ لازم مى‏توانند کشور را به استقلال حقیقى و آزادى برسانند (17/111). از نظر ایشان نخستین صدای انقلاب از مدرسه فیضیه بلند شد (7/245 و 18/136) و روحانیان در صف نخست مبارزه با استبداد بودند؛ بنابراین رژیم پهلوی در صدد آن بود که مدرسه فیضیه را با حمله‌های گوناگون نابود سازد و مردم را از اسلام و روحانیت دور نگه دارد (1/246 و 3/241 ـ 242). ایشان به همین جهت این مدرسه را «قتلگاه مقدس فیضیه» و «برجسته‏ترین سنگر مبارزات روحانیت»، نامید (21/683). با آغاز نهضت امام‌خمینی و مبارزات روحانیان از سال 1341، چند بار از سوی رژیم پهلوی به این مدرسه حمله شد:

1. به دنبال اعلام همه‌پرسی انقلاب سفید از سوی محمدرضا پهلوی و موضع‌گیری شدید امام‌خمینی علیه آن (1/135 ـ 138؛ روحانی، 1/259 ـ 261) که تعطیلی بازار قم به پیروی از بازار تهران، همچنین مراجعه مردم و طلاب به منازل مراجع دینی را در پی داشت (روحانی، 1/273 ـ 274) (← مقاله انقلاب سفید)، نیروهای رژیم پهلوی در روز 3/11/1341 جمعیتی را که در میدان آستانه بودند و شعار می‌دادند «ما تابع قرآنیم رفراندوم نمی‌خواهیم»، به گلوله بستند و به مدرسه فیضیه حمله کردند و در صحن مدرسه به تیراندازی و زدن طلاب پرداختند و در و پنجره‌های بعضی از حجره‌ها را در هم شکستند (همان، 1/274 ـ 276). امام‌خمینی با آگاهی از این جریان در بیانیه‌ای که با جمله «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ»(بقره، 156) آغاز می‌شد، با اشاره به چگونگی حمله به مردم قم و مدرسه فیضیه از مظلومیت طلاب بی‌پناه و مردم ستم‌دیده قم یاد کرد و از خداوند حفظ اسلام و استقلال مملکت را خواستار شد (1/142).

2. به دنبال حمله رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه در پایان اسفند 1341، امام‌خمینی در پیامی به روحانیان و نامه‌ای به محمدتقی فلسفی و یک سخنرانی در آستانه سال نو، عید نوروز را عزای عمومی اعلام کرد (1/155 ـ 165)؛ از این‌رو رژیم پهلوی برای تثبیت قدرت خویش در 2/1/1342 به مردم و طلاب عزادار که به دعوت سیدمحمدرضا گلپایگانی به مناسبت سالروز شهادت امام‌جعفرصادق(ع) طبق سا‌ل‌های گذشته در مدرسه فیضیه اجتماع کرده بودند، حمله کرد که به کتک‌زدن طلاب و مجروح‌شدن آنان، هتک حرمت روحانیان و سوزاندن کتاب‌های اسلامی منجر شد (همان، 1/166 ـ 167؛ 3/100 ـ 102 و 9/149) (← مقاله حمله به مدرسه فیضیه). ایشان یک هفته بعد برای همدردی با طلاب مدرسه فیضیه به این مدرسه رفت (روحانی، 1/446؛ رجائی‌نژاد، 60/120) و به مناسبت چهلمین روز شهدای فیضیه در 25/2/1342 در پایان درس، محمدرضا پهلوی را دشمن اصلی اسلام و مسلمانان و مقصر اصلی حمله به فیضیه دانست (1/196 ـ 198) (← مقاله حمله به مدرسه فیضیه). در پی این حمله و آسیب‌هایی که از سوی ماموران رژیم به مدرسه وارد شده بود، امام‌خمینی حسابی را در یکی از بانک‌های قم جهت دریافت کمک‌های مردمی گشود و از محمدتقی فلسفی نیز خواست که آن را اعلام کند (1/242).

فاجعه حمله به فیضیه، زمینه‌های قیام 15 خرداد 1342 را فراهم کرد؛ قیامی که به انقلاب اسلامی و پیروزی آن در سال 1357 منتهی شد (روحانی، 1/415 ـ 416 و 447 ـ 449؛ روحبخش، 74 ـ 75 و 78 ـ 79). در 13 خرداد 1342، مصادف با عاشورای سال 1383ق امام‌خمینی در حضور هزاران تن از مشتاقان در مدرسه فیضیه سخنرانی کرد و رژیم پهلوی را نوکر اسرائیل دانست و گفت همه آنان با اساس اسلام و مردم مسلمان مخالف‌اند و قرآن و روحانیت را سد راه خود می‌دانند و برای قبضه‌کردن اقتصاد و ثروت مملکت معتقدند باید اسلام، قرآن و روحانیت از میان بروند (1/243 ـ 248؛ رجائی‌نژاد، 60/124 ـ 125). این سخنان برای رژیم وحشت‌آفرین بود و سبب شد ایشان را بازداشت و به تهران منتقل کنند (← مقاله دستگیری امام‌خمینی). پس از آزادی امام‌خمینی از زندان و بازگشت ایشان به قم در فروردین 1343 مجالس شادمانی از هجده فروردین به مدت سه روز در مدرسه فیضیه و غیر آن برپا شد و ایشان خود در شب آخر در مجلس فیضیه شرکت کرد (روحانی، 1/831 ـ 832 و 839 ـ 840).

3. در سال 1346 سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) قم به دلیل اینکه مدرسه فیضیه محل تجمع طلاب طرفدار امام‌خمینی بود، به بهانه تعمیرات، مدرسه را خالی کرد و طلابی که در حجره‌های خود تصویر امام‌خمینی و برگه‌های ضد رژیم داشتند، بازداشت کرد؛ ولی با پافشاری طلاب مدرسه، مخالفت علما و مراجع و نرفتن روحانیان به مساجد، فیضیه تحویل طلاب شد (مرکز بررسی اسناد، 580 ـ 642؛ رجائی‌نژاد، 61/116 ـ 117 و 62/194).

4. در سال 1354 به دنبال تظاهرات و فعالیت‌های گسترده‌ای که در روزهای 15 تا 17 خرداد علیه رژیم پهلوی انجام گرفت، مدرسه فیضیه به دست ساواک بسته شد. در سال 1356 در جریان تشییع جنازه ابوالفضل زاهدی، امام جماعت مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، درِ مدرسه از سوی تشییع‌کنندگان گشوده و پیکر زاهدی پس از سخنرانی فرزند وی، محمود زاهدی برای دفن ـ در قبرستان شیخان ـ به بیرون از فیضیه منتقل شد؛ ولی عده‌ای از طلاب در فیضیه ماندند و پس از اقامه نماز ظهر و عصر و سخنرانی محسن قرائتی، مدرسه دوباره تا پیروزی انقلاب اسلامی بسته شد (شیرخانی، 165 ـ 167؛ رجائی‌نژاد، 60/129) (← مقاله‌ هفده خرداد).

امام‌خمینی در 12 بهمن 1357 به ایران بازگشت و در تهران در مدرسه علوی مستقر شد (← مقاله مدرسه رفاه ـ مدرسه علوی) و پس از پیروزی انقلاب در 10/12/1357 به قم رفت و مدرسه فیضیه محل دیدار عمومی ایشان شد. ایشان در این‌روز در نخستین سخنرانى خود پس از چهارده سال دورى، در مدرسه فیضیه به تبیین مبارزات ملت و برنامه‌ها و اهداف نظام جمهورى اسلامى پرداخت (6/269) و تا 3/11/1358 که در قم اقامت داشت، در مدرسه فیضیه سخنرانی‌های متعددی کرد (← 6/297، 299، 318، 323 و...) (← مقاله سخنرانی‌ها).

منابع

• قرآن کریم.
• اداره امور کتابخانه‌ها، پایگاه اطلاع‌رسانی، 14/4/1397ش.
• اشرفی اصفهانی، عطاءالله، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،‌ چاپ اول، 1383ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، 1389ش.
• امامی کاشانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، 1380ش.
• امیری، ابراهیم، دارالشفا در گذر تاریخ، روزنامه جمهوری اسلامی، 9/2/1381ش.
• امینی، ابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• ایزدی نجف‌آبادی، عباس، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• بدلا، سیدحسین، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1378ش. بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه؛ نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305 ـ 1320ش، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1376ش.
• جوادی‌راد، علی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره 79، 1392ش؛.
• حجت ‌همدانی، محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• حجت ‌همدانی، محمود، مصاحبه، مجله حضور، شماره 5 ـ 6، سال 1371ش.
• خوانساری، سیدمصطفی، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• دفتر آستانه مقدسه، راهنمای قم، چاپ اول، 1317ش.
• ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1391ش.
• رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی؛ چاپ اول، 1358ش.
• رجائی‌نژاد، محمد، روزشمار زندگی اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره‌های 60، 61 و 62، 1386ش.
• رجائی‌نژاد، محمد و سیدعلی میرموسوی، نقش سیاسی و تاریخی مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه، مجله علمی ترویجی شیعه‌پژوهی، شماره 5، 1394ش.
• رسولی محلاتی، سیدهاشم، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، 1380ش.
• روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم .... چاپ پانزدهم، 1381ش.
• روحبخش، رحیم، تبعیدی‌‌های نهضت روحانیت، بررسی علل و پیامدهای تبعید روحانیون مبارز، مجله حضور، شماره 52، 1384ش.
• ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، مقدمه، تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ سوم، 1372ش.
• زنده‌دل، حسن و دستیاران، مجموعه راهنمای جامعه ایرانگردی استان قم، قم، چاپ اول، 1379ش.
• سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی، 14/4/1397ش.
• سبحانی، جعفر، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست؛ خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...،‌ چاپ اول، 1383ش.
• سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، 1380ش.
• شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1332ش.
• شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352ش.
• شیرخانی، علی، حماسه 17خرداد 1354 مدرسه فیضیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1377ش.
• عفتی، قدرت‌الله، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، قم، مارینا، چاپ اول، 1393ش.
• عفتی، قدرت‌الله، آیت‌الله مؤسس، حائری یزدی، شیخ‌عبدالکریم، مجله حضور، شماره 57، 1385ش.
• عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، نوید اسلام، چاپ سوم، 1376ش.
• فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم؛ بخش اول از تاریخ جامع قم، قم، زائر، چاپ دوم، 1378ش.
• فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار قم ـ بنگاه چاپ قم، چاپ اول، 1349ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (دفتر قم)، همراه با امام در شهر قم، 1382ش.
• مؤمن، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اوّل، 1379ش.
• مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)، مجله وحید، شماره 88، 1350ش.
• مرادی‌نیا، محمدجواد، منزل به منزل با خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، 1387ش.
• مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، 1380ش.
• ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، تهران، رهنمون، چاپ اول، 1383ش.
• واعظ‌زاده خراسانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، 1380ش.

ستار عودی ـ قاسمعلی صادق‌زاده