کاربر:Salehi/صفحه تمرین۷: تفاوت میان نسخه‌ها
(خالی کردن صفحه تمرین) برچسب‌ها: خالی کردن واگردانی دستی |
(اصلاح ارقام) برچسب: برگردانده‌شده |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''کودتای نوژه'''، توطئه براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران از طریق نظامی، تیر ۱۳۵۹. | |||
«کودتا» واژه‌ای فرانسوی (عمید، ۹۹۱) به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت یا تغییردادن رژیم است (آشوری، ۱۴۰ ـ ۱۴۱) که بیشتر با تصرف مراکز مهم اطلاع‌رسانی و ارتباطی و بناهای مهم دولتی آغاز می‌شود (همان، ۱۴۱). در تیر ۱۳۵۹ قرار بود گروهی از نظامیان با عملیاتی از پایگاه هوایی نوژه همدان، نظام جمهوری اسلامی ایران را با قوای نظامی از میان ببرند که با شکست مواجه شدند. این اقدام به علت فرماندهی آن در پایگاه هوایی شهید محمد نوژه (پایگاه سوم شکاری ارتش)، از خلبانان شهید در مبارزه با ضد انقلاب پاوه، به کودتای نوژه معروف شد (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۰۵). | |||
==زمینه‌های کودتا== | |||
ایران با پیروزی انقلاب اسلامی به استقلال سیاسی رسید. منافع نامشروع امریکا در ایران از میان رفت و از دامنه نفوذ این کشور در منطقه کاسته شد. تلاش امریکا و غرب برای نفوذ در بدنه نظام و همراه‌کردن رهبران انقلاب با خود به جایی نرسید (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۳ ـ ۲۶۴؛ برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۳). امریکا طرح‌های خونینی برای کاهش قدرت و سرنگونی نظام اسلامی به اجرا گذاشت (سلیمی، ۲۶۶؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۸۴) که حمله به ایران با دستاویز آزادکردن گروگان‌های متهم به جاسوسی از آن جمله بود (کیه‌زا، ۱۳۶). در پی شکست امریکا در صحرای طبس در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ (جردن، ۳۴۵ ـ ۳۴۸) (← مقاله طبس، تجاوز نظامی امریکا)، جایگاه امریکا در جهان تحقیر شد و دو برنامه حمله نظامی همه‌جانبه به ایران توسط کشوری سوم و کودتای نظامی در دستور کار قرار گرفت که در نهایت طرح کودتا اولویت یافت (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰ ـ ۹۱؛ دزفولی، ۱۱). با پیشینه موفقیت امریکا در ساقط‌کردن دولت ملی محمد مصدق با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۳۳۸)، وضع بحرانی کشور، توطئه و درگیری گروه‌های معارض و تجزیه‌طلب (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۴ ـ ۱۴۶)، ازهم‌پاشیدگی و بی‌نظمی یگان‌های ارتش (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۸) و نارضایتی وا‌بستگان و مقامات رژیم پهلوی، امریکا گمان می‌کرد بتواند تغییرات اساسی پدید آورد و نظام جمهوری اسلامی ایران را با انواع توطئه‌ها ازجمله کودتا براندازد (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۴)؛ چنان‌که سازمان سیا در بحبو‌حه انقلاب اسلامی نیز در صدد کودتا علیه آن برآمد که موفق نشد (هایزر، ۴۵۳ ـ ۴۵۴). | |||
==طراحی کودتا== | |||
طراحان اصلی کودتای نوژه، امریکا، برخی دولت‌های اروپایی، اسرائیل، برخی دولت‌های عرب (مصر، عربستان و عراق) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان بودند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۵۷ ـ ۱۵۸ و ۲۰۵). سازمان سیا چند ماه پس از پیروزی انقلاب، محمدباقر بنی‌عامری سرهنگ بازنشسته ژاندارمری را با شاپور بختیار (← مقاله بختیار، شاپور) پیوند داد (همان، ۱۴۹). عوامل کودتا با کمک سازمان سیا از ماه‌ها پیش از کودتا به جذب و آموزش عناصر برانداز پرداختند (تهامی، ۱۶۸) و با تحریک احساسات ملی و نظامی (بایرامی، ۱۵۸) و وعده منصب و پخش پول، گروهی از نظامیان و خلبانان را فریفتند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۴) و به گزارشی سی فروند هواپیما و شصت خلبان و پانصد نظامی را برای این برنامه آماده کردند (موسوی، ۱۸۹؛ مرادزاده، ۳۳). فراهم‌سازی بخشی از اسلحه و مهمات کودتاگران نیز بر عهده عراق بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۴). برای امنیتی جلوه‌دادن فضای کشور، ارتفاعات مرزی ایران در ماه‌های نزدیک به کودتا شاهد افزایش حملات هوایی و زمینی ارتش عراق بود (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۹ ـ ۱۳۰). | |||
کودتاگران با آگاهی از نقش مذهب در ایران، با تزویر و فضاسازی، موافقت برخی روحانیان مخالف جریان کلی انقلاب را جلب کردند تا با نشاندن آنان به جای امام‌خمینی مشروعیت کسب کنند و از مقاومت مردم در برابر کودتا بکاهند (محمدی ری‌شهری، ۱/۴۳۵؛ بسطامی و جوهری، ۳۶). در نظر آنان بهترین گزینه سیدکاظم شریعتمداری بود. مواضع سیاسی وی با امام‌خمینی در تعارض بود و به ادعای امریکایی‌ها، آنان از گذشته با شریعتمداری ارتباط داشتند (محمدی ری‌شهری، ۱/۴۳۴ ـ ۴۳۵ و ۴۳۷) و بختیار مدعی بود در دوران نخست‌وزیری از حمایت وی برخور‌دار بوده است (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۳/۳۲۳). کودتاگران پیش از کودتا با شریعتمداری در قم دیدار کردند و مدعی شدند موافقت ضمنی وی را به دست آورده‌اند. قرار بود وی پس از پیروزی به تهران منتقل شود و با صدور پیامی کودتا را تأیید کند (بسطامی و جوهری، ۳۶ ـ ۳۷؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱، ۲۱۹، ۳۶۹ و ۳۷۵ ـ ۳۷۶). امام‌خمینی نیز از همراهی حزب خلق مسلمان با کودتای نوژه سخن گفته است (۲۱/۲۸۰) (← مقاله‌های حزب جمهوری خلق مسلمان؛ شریعتمداری، سیدکاظم). به ادعای کودتاچیان، روحانیان دیگری نیز مستقیم یا غیر مستقیم با شبکه کودتا در ارتباط بوده‌اند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱). سازمان پارس (سرابندی، ۸۵)، سران حزب ایران، کادر رهبری و شاخه سیاسی جبهه اتحاد ملی نیز در این ماجرا دخیل بودند (همان، ۱۹ ـ ۲۰) و موافقت حزب دموکرات و کو‌مله کردستان را نیز جلب کرده بودند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۵۳). به گفته برخی، چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق نیز توافق کرده بودند در برابر آزادی فعالیت سیاسی بی‌طرف بمانند (غضنفری، ۱۸۸ ـ ۱۸۹). | |||
بختیار به عنوان مجری طرح و پشتیبان عملیات (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۰)، در ستاد پاریس مستقر بود. سازمان نقاب (نجات قیام ایران بزرگ) با شورای سه‌نفره (ابوالقاسم خادم، مشاور بختیار در امور امنیت ملی و عضو حزب ایران، رضا مرزبان از نزدیکان بختیار و از رهبران جبهه اتحاد ملی و از اعضای ستاد بختیار در پاریس و پرویز قادسی از افسران رژیم محمدرضا پهلوی و شهردار سابق آبادان) و با سه شاخه نظامی به ریاست محمدباقر بنی‌عامری، شاخه سیاسی به ریاست پرویز قادسی و شاخه پشتیبانی به ریاست منوچهر قربانی‌فر (رئیس شرکت کشتیرانی استارلاین)، در ماجرا فعال بود و سازماندهی کودتا را ابوالقاسم خادم و سپس جواد مرزبان بر عهده داشتند (همان، ۲۹۵ ـ ۳۰۰). پایگاه هوایی نوژه همدان به عنوان کانون اصلی عملیات براندازی برگزیده شد. این پادگان به جنگ‌افزارهای سنگین مجهز بود و سران کودتا با ساختمان و پرسنل آن آشنا بودند که می‌توانست ماه‌ها از عملیات پشتیبانی کند (همان، ۲۰۸؛ محمدی ری‌شهری، ۱/۱۲۳). فرماندهی اشغال پایگاه نوژه به عهده سرهنگ آذر‌تاش و پس از تصرف آن، رهبری عملیات هوایی در اختیار تیمسار محققی (فرمانده پایگاه در دوره پهلوی) قرار می‌گرفت (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۳۳). | |||
==مراحل اجرا== | |||
قرار بود کودتای نوژه در تاریخ پنج‌شنبه ۱۹/۴/۱۳۵۹ طی دو مرحله هوایی و زمینی انجام شود. سرنگونی دولت جمهوری اسلامی ایران و برقراری حکومت‌نظامی و ایجاد حکومتی به سبک غرب با ریاست بختیار هدف اصلی بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۱۰؛ کیهان، ۲۳/۴/۱۳۵۹). برنامه عملیاتی آن، تجمع کودتاچیان در پارک لاله تهران و حرکت به سوی همدان و اشغال پایگاه هوایی نوژه و پرواز خلبانان به سوی تهران بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۷۳ و ۳۰۸). بمباران بیت امام‌خمینی و ستاد مشترک و پادگان‌های مهم کمیته انقلاب و سپاه پاسداران و فرودگاه مهرآباد و دفتر نخست‌وزیری (همان، ۲۱۴)، بمباران مدرسه فیضیه (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۳۴)، تسخیر صدا و سیما و دستگیری و از میان‌بردن رهبران نظام اسلامی جزو برنامه‌های کودتاگران بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۵ ـ ۲۱۹). کشتن امام‌خمینی محور اصلی پیروزی کودتاگران به شمار می‌رفت؛ زیرا آنان از نقش امام‌خمینی در میان مردم آگاه و در هراس بودند که ایشان با یک جمله همه برنامه آنان را به‌هم بریزد (دزفولی، ۱۱)؛ بنابراین برای نابودی ایشان چند هواپیما با مهمات سنگین، چهار بمب خوشه‌ای هر کدام شامل ۶۵۰ بمب تأخیری و دو موشک ماوریک (موشک هوا به زمین هدایت‌شونده مجهز به سیستم هدف‌یاب مادون قرمز) در نظر گرفته بودند (پورجباری، ۲۰۱). | |||
کودتاگران تلفات انسانی گسترده‌ای پیش‌بینی کرده بودند. برخی عناصر اصلی کودتا از امکان قتل پنج میلیون نفر از طرفداران نظام اسلامی خبر داده بودند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۲). قرار بود هواپیماهای عملیاتی در صورت نیاز از فرودگاه‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس یا ناوهای امریکا در منطقه استفاده کنند (همان). سازمان جاسوسی امریکا (سیا) به کودتای نقاب، امید بسیاری بسته بود و آن را ضربه نهایی بر پیکر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران می‌پنداشت و اهمیت و موفقیت آن را بیش از تجاوز نظامی رژیم بعثی عراق ارزیابی کرده بود و اعلامیه پیروزی نیز آماده شده بود (دزفولی، ۱۱). | |||
==کشف و مقابله== | |||
برخی شخصیت‌های انقلاب از سیطره اطلاعاتی بر کودتا پیش از دستگیری کودتاچیان خبر داده‌اند (اطلاعات، ۲۲/۴/۱۳۵۹، ۲). حزب توده نیز مدعی کشف کودتا بود (بایرامی، ۱۶۳)؛ اما احسان طبری این ادعا را تکذیب کرده است (۳۰۹). همه برنامه‌های کودتا تا روز دوشنبه، سه روز پیش از کودتا، بنابر برنامه پیش رفت (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۴۷). به گفته سیدعلی خامنه‌ای، نماینده وقت امام‌خمینی در شورای عالی دفاع، در بامداد چهارشنبه ۱۸/۴/۱۳۵۹، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، از همکاری با دشمنان انقلاب اسلامی پشیمان شد و به تشویق مادرش، شبانه ایشان را از کودتا آگاه کرد (۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۶۴ ـ ۲۶۶). اندکی بعد نیز یکی از درجه‌داران ارتش، بخش دیگری از برنامه‌های معارضان را فاش کرد (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۳ ـ ۱۴۵). خنثاسازی کودتا عصر همان روز به دست تیم‌های عملیاتی آغاز شد. پارک لاله تهران، پایگاه نوژه و جاده‌های منتهی به آن در نظارت نیروهای عملیاتی قرار گرفت. تعدادی از عوامل عملیاتی ماجرا در پارک لاله دستگیر شدند و شماری خود را به نزدیکی پایگاه رساندند و عوامل اصلی فرار کردند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۲۵) و پنج نفر از کودتاچیان در نزدیکی پایگاه در درگیری کشته شدند (کیهان، ۲۳/۴/۱۳۵۹، ۱۶). همچنین بنی‌عامری و قربانی‌فر و قادسی، از عناصر اصلی کودتا، به کمک ضدانقلاب به خارج از کشور گریختند (پورجباری، ۲۰۳) و بدین‌سان طرح خطرناک کودتا به دست عناصر مؤمن ارتش خنثا شد (خامنه‌ای، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴). طرح ناموفق کودتای نوژه و حوادث پس از آن برای سیا هزینه‌های سنگینی دربر داشت. بنیاد هریتیج در پی شکست‌های متوالی امریکا از ایران، انقلاب ایران را انقلابی پایدار خواند که در آینده نزدیک، انقلاب و کودتا علیه آن ممکن نیست (کیهان هوایی، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶، ۲۳). | |||
==موضع‌گیری امام‌خمینی== | |||
امام‌خمینی با اشاره به نقش قدرتمندان شرق و غرب، به‌ویژه امریکا در کودتا (۱۹/۳۷۰)، اقدام کودتاگران را که تصور می‌کردند تنها با بمباران چند مرکز و کودتای مسلحانه، می‌توان بر مردمی که از زن و مرد در صحنه حاضرند، حکومت کرد حماقت نامید و تأکید کرد محال است سی و پنج میلیون جمعیت حاضر و مجهز را که خداوند به میدان آورده است، کارتر یا شاپور بختیار از صحنه بیرون کنند (۱۳/۱۸ و ۲۹). ایشان در برابر ماجرا قاطعانه موضع گرفت و مدبرانه آن را مدیریت کرد و با وجود امکان بمباران جماران و اصرار اطرافیان بر انتقال ایشان به جایی امن، حاضر به ترک جماران نشد (موسوی، ۱۹۸). ایشان جمهوری اسلامی ایران را دارای ویژگی‌هایی شمرد که مانع از موفقیت کودتا در آن است و انقلاب اسلامی هیچ ترسی از این‌گونه اقدامات ندارد. پیوند دولت و ملت، حضور مردم در صحنه و مقابله با دشمنان، امداد و عنایات الهی از آن جمله است (۱۳/۹، ۲۳ و ۲۹). ایشان طراحان کودتا را ناآشنا با ماهیت انقلاب اسلامی معرفی کرد که برای دستیابی به اهداف مادی، دست به این جنایت زده‌اند و آن را کاری بچه‌گانه و شرار‌ت‌مآبا‌نه خواند (۱۳/۲۴) که در صورت عدم افشا‌ی آن نیز مردم در برابر آن ایستاده و آنان را شکست داده بودند (۱۳/۲۹). | |||
در تحلیل امام‌خمینی، کودتاگران به‌اشتباه حکومت اسلامی را با دولت‌های دیگر مقایسه کرده بودند؛ در حالی‌که نظام اسلامی با هیچ‌یک از این حکومت‌های بی‌ریشه جهان قیاس‌شدنی نیست (۱۳/۲۴). امام‌خمینی از مصر و عراق، که با دادن پایگاه و اسلحه در اجرای کودتا با امریکا همکاری کردند، انتقاد کرد و بر ناتو‌انی آنان در برابر انقلاب اسلامی تأکید ورزید (۱۳/۷۴). ایشان همچنین از همراهی برخی ملی‌گرایان و مدعیان طرفداری از منافع خلق با کودتا انتقاد کرد و مردم را در جریان نقش آنان در کودتا قرار داد (۱۳/۷۶) و برای جلوگیری از وقوع هر گونه خرابکاری و توطئه، بر حفظ وحدت و انسجام نیروهای انقلاب و پرهیز از اختلاف میان قوای مسلح تأکید ورزید (۱۳/۱۰، ۲۰ و ۴۰). ایشان بعدها با انتقاد از افرادی که در لباس روحانیت با افراد برانداز همراهی نشان دادند، از آنان به عنوان روحانی‌نمایان دین‌فروش و شکست‌خور‌دگان دیروز و سیاست‌بازان امروز یاد کرده است (۲۱/۲۸۰). | |||
==کیفر و عفو کودتاچیان== | |||
پس از خنثاسازی کودتا، حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر شدند که در دادگاه نظامی به جرمشان رسیدگی شد (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۷). امام‌خمینی کسانی را که مستقیم در کودتا شرکت داشتند، براساس قران کریم (مائده، ۳۳)، مفسد دانست که بدون استثنا حکم قتل بر آنان جاری می‌شود و هیچ‌‌کس حق ندارد درباره آنان عفو یا مسامحه‌ای روا دارد (۱۳/۴۴ ـ ۴۵). به اعتراف دستگیرشدگان، رهبران کودتا برای به هدف رسیدن، از کشتن میلیون‌ها نفر از مخالفان رویگردان نبودند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۲). شماری از کودتاچیان در دادگاه‌های انقلاب ارتش به اعدام محکوم شدند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۵۱)؛ اما بیشتر دستگیرشدگان فریب‌خوردگانی بودند که امام‌خمینی با شرط احراز اغفال آنان، اطمینان از خیانت‌نکردن در فضای جنگ با عراق و معارضه‌نکردن با انقلاب، با عفو آنان موافقت کرد (همان، ۳۴۳ ـ ۳۴۴). ایشان پس از چندی، جز شماری انگشت‌شمار، بقیه دستگیرشدگان را بخشید و به آنان اجازه داد به خدمت برگردند، حتی برخی از آنان، به عنوان خلبان شکاری بمب‌افکن، برای دفاع از کشور به جبهه رفتند. این افراد سرشار از اعتماد و امیدوار به آینده کمترین کوتاهی در جنگ روا نداشتند (نراقی، ۳۴۹). شماری از همین خلبانان فریب‌خورده در مقابله با تهاجم رژیم عراق به شهادت رسیدند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳). | |||
پس از محاکمه عوامل دخیل در کودتا در تاریخ ۲۶ و ۲۷ تیر ۱۳۵۹، امام‌خمینی در فرمانی به سرهنگ جواد فکوری، وزیر دفاع وقت، دستور داد به وضع بازماندگان معدومان رسیدگی شود (۱۴/۴۳). هیئتی مأمور رسیدگی شد و پس از بررسی، پیشنهادهایی جهت رفاه حال بازماندگان ارایه داد؛ ازجمله پرداخت کمک‌هزینه زندگی و پرداخت وام به خانواد‌ه‌های آنان (همان). امام‌خمینی با پذیرش پیشنهادها ابراز امیدواری کرد بازماندگان بتوانند در دامان اسلام و ملت اسلامی در رفاه زندگی کنند و در دنیا و آخرت سعادتمند شوند (همان). | |||
==پیامدهای شکست کودتا== | |||
با شکست کودتای نوژه، دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان از نابودی نظام اسلامی از راه کودتا ناامید شدند و طرح بعدی خود، یعنی حمله عراق به ایران را در دستور کار قرار دادند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰ ـ ۹۱). مراقبت و حمایت مردمی از نظام اسلامی بیشتر شد. مسئولان نظام نیز دریافتند بیش از پیش باید مراقب توطئه‌های دشمنان باشند (کیهان، ۲۱/۴/۱۳۵۹). همچنین ارتش از مخالفان نظام پاکسازی و مسئولیت‌ها به افراد متعهد سپرده شد (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۸). از سوی دیگر، حملات تبلیغاتی شکننده علیه ارتش جمهوری اسلامی ایران از پیامدهای ناخوشایند کودتا بود. سازمان مجاهدین خلق (مرکز اسناد، تحلیلهای درون‌گروهی) و فداییان خلق، در ادامه همکاری پنهانی با کودتاچیان (همو، بیانیه چریک‌های فدایی، ۲۶/۴/۱۳۵۹) و نیز حزب توده (نامه مردم، ۲۱/۴/۱۳۵۹)، شعار انحلال ارتش سردادند؛ اما امام‌خمینی این شعار را انحرافی خواند و از ارتش جانبداری کرد و حساب شماری توطئه‌گر را از اکثریت ارتش جدا دانست و تضعیف نظامیان را محکوم کرد (۱۳/۵۷). ایشان پس از این ماجرا در چندین سخنرانی از نیروهای مسلح حمایت کرد (۱۳/۳۵۲ و ۴۰۳). دیگر شخصیت‌های انقلاب نیز از حیثیت و وفاداری ارتش به نظام اسلامی دفاع کردند (بسطامی و جوهری، ۳۹). امام‌خمینی با شیوه برخورد خویش، ارتش را بیش از پیش با نظام اسلامی پیوند داد و ارتشیان با دلگرمی، از تمامیت ارضی کشور در برابر اشرار و حزب بعث عراق دفاع کردند (نراقی، ۳۴۹ ـ ۳۵۰؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳). | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس|۲}} | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | |||
* قرآن کریم. | |||
* آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۶ش. | |||
* اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹ش. | |||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | |||
* بایرامی، سمانه، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۳۵، ۱۳۹۰ش. | |||
* برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | |||
* بسطامی، رضا و راحله جوهری، نافرجامی نوژه، مجله زمانه، شماره ۳۴، ۱۳۸۴ش. | |||
* پورجباری، پژمان، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۲۳، ۱۳۸۷ش. | |||
* تهامی، سیدمجتبی و گل‌محمد بهمنی و فتح‌الله رسولی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | |||
* جردن، هامیلتون، بحران، ترجمه محمد طاهری‌مقدم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | |||
* خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت. | |||
* دزفولی، مهدی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، روزنامه اعتماد، ۸/۱۰/۱۳۹۲ش. | |||
* سرابندی، محمدرضا، کودتای شب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | |||
* سلیمی بنی، صادق، ارمغان دموکراسی، جهت‌گیری سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | |||
* طبری، احسان، کژراهه، خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. | |||
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۰ش. | |||
* غضنفری، کامران، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، تهران، کیا، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | |||
* کیهان هوایی، مجله، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶ش. | |||
* کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹ و ۲۱/۴/۱۳۵۹ش. | |||
* کیه‌زا، جولیتو، هدف تهران، تهاجم کارتر و وقایع پشت پرده، ترجمه هادی سهرابی، تهران، نشر نو، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. | |||
* محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش. | |||
* مرادزاده، علی، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، مجله امید انقلاب، شماره ۳۹۱، ۱۳۸۷ش. | |||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بیانیه چریک‌های فدایی ایران، مورخ ۲۶/۴/۵۹، شماره پرونده ۳۶۳۶، شماره سند ۳۶۳۶ ـ ۲۰۰۰۱۱۲. | |||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تحلیلهای درون‌گروهی سازمان مجاهدین خلق، شماره پرونده ۲۴۳۵۴، شماره سند ۱۳۹. | |||
* مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | |||
* مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کودتای نوژه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش. | |||
* موسوی، سیدعلی، کودتا و ضد کودتا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | |||
* نامه مردم، مجله، (ارگان رسمی حزب توده)، ۲۱/۴/۱۳۵۹ش. | |||
* نراقی، احسان، از کاخ شاه تا زندان اوین، ترجمه سعید آذری، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش. | |||
* هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، ۱۳۶۶ش. | |||
{{پایان}} | |||
مقصود رنجبر | |||
نسخهٔ ۲۱ دی ۱۴۰۱، ساعت ۱۱:۳۵
کودتای نوژه، توطئه براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران از طریق نظامی، تیر ۱۳۵۹.
«کودتا» واژه‌ای فرانسوی (عمید، ۹۹۱) به معنای توطئه و اقدام ناگهانی شماری از نظامیان یک کشور برای براندازی حکومت یا تغییردادن رژیم است (آشوری، ۱۴۰ ـ ۱۴۱) که بیشتر با تصرف مراکز مهم اطلاع‌رسانی و ارتباطی و بناهای مهم دولتی آغاز می‌شود (همان، ۱۴۱). در تیر ۱۳۵۹ قرار بود گروهی از نظامیان با عملیاتی از پایگاه هوایی نوژه همدان، نظام جمهوری اسلامی ایران را با قوای نظامی از میان ببرند که با شکست مواجه شدند. این اقدام به علت فرماندهی آن در پایگاه هوایی شهید محمد نوژه (پایگاه سوم شکاری ارتش)، از خلبانان شهید در مبارزه با ضد انقلاب پاوه، به کودتای نوژه معروف شد (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۰۵).
زمینه‌های کودتا
ایران با پیروزی انقلاب اسلامی به استقلال سیاسی رسید. منافع نامشروع امریکا در ایران از میان رفت و از دامنه نفوذ این کشور در منطقه کاسته شد. تلاش امریکا و غرب برای نفوذ در بدنه نظام و همراه‌کردن رهبران انقلاب با خود به جایی نرسید (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۳ ـ ۲۶۴؛ برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۳). امریکا طرح‌های خونینی برای کاهش قدرت و سرنگونی نظام اسلامی به اجرا گذاشت (سلیمی، ۲۶۶؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۸۴) که حمله به ایران با دستاویز آزادکردن گروگان‌های متهم به جاسوسی از آن جمله بود (کیه‌زا، ۱۳۶). در پی شکست امریکا در صحرای طبس در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ (جردن، ۳۴۵ ـ ۳۴۸) (← مقاله طبس، تجاوز نظامی امریکا)، جایگاه امریکا در جهان تحقیر شد و دو برنامه حمله نظامی همه‌جانبه به ایران توسط کشوری سوم و کودتای نظامی در دستور کار قرار گرفت که در نهایت طرح کودتا اولویت یافت (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰ ـ ۹۱؛ دزفولی، ۱۱). با پیشینه موفقیت امریکا در ساقط‌کردن دولت ملی محمد مصدق با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۳۳۸)، وضع بحرانی کشور، توطئه و درگیری گروه‌های معارض و تجزیه‌طلب (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۴۴ ـ ۱۴۶)، ازهم‌پاشیدگی و بی‌نظمی یگان‌های ارتش (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۲/۲۶۸) و نارضایتی وا‌بستگان و مقامات رژیم پهلوی، امریکا گمان می‌کرد بتواند تغییرات اساسی پدید آورد و نظام جمهوری اسلامی ایران را با انواع توطئه‌ها ازجمله کودتا براندازد (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۴)؛ چنان‌که سازمان سیا در بحبو‌حه انقلاب اسلامی نیز در صدد کودتا علیه آن برآمد که موفق نشد (هایزر، ۴۵۳ ـ ۴۵۴).
طراحی کودتا
طراحان اصلی کودتای نوژه، امریکا، برخی دولت‌های اروپایی، اسرائیل، برخی دولت‌های عرب (مصر، عربستان و عراق) و شماری از مخالفان داخلی جمهوری اسلامی ایران ازجمله سلطنت‌طلبان بودند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۵۷ ـ ۱۵۸ و ۲۰۵). سازمان سیا چند ماه پس از پیروزی انقلاب، محمدباقر بنی‌عامری سرهنگ بازنشسته ژاندارمری را با شاپور بختیار (← مقاله بختیار، شاپور) پیوند داد (همان، ۱۴۹). عوامل کودتا با کمک سازمان سیا از ماه‌ها پیش از کودتا به جذب و آموزش عناصر برانداز پرداختند (تهامی، ۱۶۸) و با تحریک احساسات ملی و نظامی (بایرامی، ۱۵۸) و وعده منصب و پخش پول، گروهی از نظامیان و خلبانان را فریفتند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۴) و به گزارشی سی فروند هواپیما و شصت خلبان و پانصد نظامی را برای این برنامه آماده کردند (موسوی، ۱۸۹؛ مرادزاده، ۳۳). فراهم‌سازی بخشی از اسلحه و مهمات کودتاگران نیز بر عهده عراق بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۴). برای امنیتی جلوه‌دادن فضای کشور، ارتفاعات مرزی ایران در ماه‌های نزدیک به کودتا شاهد افزایش حملات هوایی و زمینی ارتش عراق بود (برّی دیزجی و دیگران، ۲/۱۲۹ ـ ۱۳۰).
کودتاگران با آگاهی از نقش مذهب در ایران، با تزویر و فضاسازی، موافقت برخی روحانیان مخالف جریان کلی انقلاب را جلب کردند تا با نشاندن آنان به جای امام‌خمینی مشروعیت کسب کنند و از مقاومت مردم در برابر کودتا بکاهند (محمدی ری‌شهری، ۱/۴۳۵؛ بسطامی و جوهری، ۳۶). در نظر آنان بهترین گزینه سیدکاظم شریعتمداری بود. مواضع سیاسی وی با امام‌خمینی در تعارض بود و به ادعای امریکایی‌ها، آنان از گذشته با شریعتمداری ارتباط داشتند (محمدی ری‌شهری، ۱/۴۳۴ ـ ۴۳۵ و ۴۳۷) و بختیار مدعی بود در دوران نخست‌وزیری از حمایت وی برخور‌دار بوده است (مؤسسه مطالعات، اسناد لانه، ۳/۳۲۳). کودتاگران پیش از کودتا با شریعتمداری در قم دیدار کردند و مدعی شدند موافقت ضمنی وی را به دست آورده‌اند. قرار بود وی پس از پیروزی به تهران منتقل شود و با صدور پیامی کودتا را تأیید کند (بسطامی و جوهری، ۳۶ ـ ۳۷؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱، ۲۱۹، ۳۶۹ و ۳۷۵ ـ ۳۷۶). امام‌خمینی نیز از همراهی حزب خلق مسلمان با کودتای نوژه سخن گفته است (۲۱/۲۸۰) (← مقاله‌های حزب جمهوری خلق مسلمان؛ شریعتمداری، سیدکاظم). به ادعای کودتاچیان، روحانیان دیگری نیز مستقیم یا غیر مستقیم با شبکه کودتا در ارتباط بوده‌اند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۱۷۱). سازمان پارس (سرابندی، ۸۵)، سران حزب ایران، کادر رهبری و شاخه سیاسی جبهه اتحاد ملی نیز در این ماجرا دخیل بودند (همان، ۱۹ ـ ۲۰) و موافقت حزب دموکرات و کو‌مله کردستان را نیز جلب کرده بودند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۵۳). به گفته برخی، چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق نیز توافق کرده بودند در برابر آزادی فعالیت سیاسی بی‌طرف بمانند (غضنفری، ۱۸۸ ـ ۱۸۹).
بختیار به عنوان مجری طرح و پشتیبان عملیات (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۰۰)، در ستاد پاریس مستقر بود. سازمان نقاب (نجات قیام ایران بزرگ) با شورای سه‌نفره (ابوالقاسم خادم، مشاور بختیار در امور امنیت ملی و عضو حزب ایران، رضا مرزبان از نزدیکان بختیار و از رهبران جبهه اتحاد ملی و از اعضای ستاد بختیار در پاریس و پرویز قادسی از افسران رژیم محمدرضا پهلوی و شهردار سابق آبادان) و با سه شاخه نظامی به ریاست محمدباقر بنی‌عامری، شاخه سیاسی به ریاست پرویز قادسی و شاخه پشتیبانی به ریاست منوچهر قربانی‌فر (رئیس شرکت کشتیرانی استارلاین)، در ماجرا فعال بود و سازماندهی کودتا را ابوالقاسم خادم و سپس جواد مرزبان بر عهده داشتند (همان، ۲۹۵ ـ ۳۰۰). پایگاه هوایی نوژه همدان به عنوان کانون اصلی عملیات براندازی برگزیده شد. این پادگان به جنگ‌افزارهای سنگین مجهز بود و سران کودتا با ساختمان و پرسنل آن آشنا بودند که می‌توانست ماه‌ها از عملیات پشتیبانی کند (همان، ۲۰۸؛ محمدی ری‌شهری، ۱/۱۲۳). فرماندهی اشغال پایگاه نوژه به عهده سرهنگ آذر‌تاش و پس از تصرف آن، رهبری عملیات هوایی در اختیار تیمسار محققی (فرمانده پایگاه در دوره پهلوی) قرار می‌گرفت (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۳۳).
مراحل اجرا
قرار بود کودتای نوژه در تاریخ پنج‌شنبه ۱۹/۴/۱۳۵۹ طی دو مرحله هوایی و زمینی انجام شود. سرنگونی دولت جمهوری اسلامی ایران و برقراری حکومت‌نظامی و ایجاد حکومتی به سبک غرب با ریاست بختیار هدف اصلی بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۱۰؛ کیهان، ۲۳/۴/۱۳۵۹). برنامه عملیاتی آن، تجمع کودتاچیان در پارک لاله تهران و حرکت به سوی همدان و اشغال پایگاه هوایی نوژه و پرواز خلبانان به سوی تهران بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۷۳ و ۳۰۸). بمباران بیت امام‌خمینی و ستاد مشترک و پادگان‌های مهم کمیته انقلاب و سپاه پاسداران و فرودگاه مهرآباد و دفتر نخست‌وزیری (همان، ۲۱۴)، بمباران مدرسه فیضیه (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۳۴)، تسخیر صدا و سیما و دستگیری و از میان‌بردن رهبران نظام اسلامی جزو برنامه‌های کودتاگران بود (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۱۵ ـ ۲۱۹). کشتن امام‌خمینی محور اصلی پیروزی کودتاگران به شمار می‌رفت؛ زیرا آنان از نقش امام‌خمینی در میان مردم آگاه و در هراس بودند که ایشان با یک جمله همه برنامه آنان را به‌هم بریزد (دزفولی، ۱۱)؛ بنابراین برای نابودی ایشان چند هواپیما با مهمات سنگین، چهار بمب خوشه‌ای هر کدام شامل ۶۵۰ بمب تأخیری و دو موشک ماوریک (موشک هوا به زمین هدایت‌شونده مجهز به سیستم هدف‌یاب مادون قرمز) در نظر گرفته بودند (پورجباری، ۲۰۱).
کودتاگران تلفات انسانی گسترده‌ای پیش‌بینی کرده بودند. برخی عناصر اصلی کودتا از امکان قتل پنج میلیون نفر از طرفداران نظام اسلامی خبر داده بودند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۲). قرار بود هواپیماهای عملیاتی در صورت نیاز از فرودگاه‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس یا ناوهای امریکا در منطقه استفاده کنند (همان). سازمان جاسوسی امریکا (سیا) به کودتای نقاب، امید بسیاری بسته بود و آن را ضربه نهایی بر پیکر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران می‌پنداشت و اهمیت و موفقیت آن را بیش از تجاوز نظامی رژیم بعثی عراق ارزیابی کرده بود و اعلامیه پیروزی نیز آماده شده بود (دزفولی، ۱۱).
کشف و مقابله
برخی شخصیت‌های انقلاب از سیطره اطلاعاتی بر کودتا پیش از دستگیری کودتاچیان خبر داده‌اند (اطلاعات، ۲۲/۴/۱۳۵۹، ۲). حزب توده نیز مدعی کشف کودتا بود (بایرامی، ۱۶۳)؛ اما احسان طبری این ادعا را تکذیب کرده است (۳۰۹). همه برنامه‌های کودتا تا روز دوشنبه، سه روز پیش از کودتا، بنابر برنامه پیش رفت (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۴۷). به گفته سیدعلی خامنه‌ای، نماینده وقت امام‌خمینی در شورای عالی دفاع، در بامداد چهارشنبه ۱۸/۴/۱۳۵۹، خلبان مأمور بمباران بیت امام‌خمینی، از همکاری با دشمنان انقلاب اسلامی پشیمان شد و به تشویق مادرش، شبانه ایشان را از کودتا آگاه کرد (۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۲۶۴ ـ ۲۶۶). اندکی بعد نیز یکی از درجه‌داران ارتش، بخش دیگری از برنامه‌های معارضان را فاش کرد (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۳ ـ ۱۴۵). خنثاسازی کودتا عصر همان روز به دست تیم‌های عملیاتی آغاز شد. پارک لاله تهران، پایگاه نوژه و جاده‌های منتهی به آن در نظارت نیروهای عملیاتی قرار گرفت. تعدادی از عوامل عملیاتی ماجرا در پارک لاله دستگیر شدند و شماری خود را به نزدیکی پایگاه رساندند و عوامل اصلی فرار کردند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۲۵) و پنج نفر از کودتاچیان در نزدیکی پایگاه در درگیری کشته شدند (کیهان، ۲۳/۴/۱۳۵۹، ۱۶). همچنین بنی‌عامری و قربانی‌فر و قادسی، از عناصر اصلی کودتا، به کمک ضدانقلاب به خارج از کشور گریختند (پورجباری، ۲۰۳) و بدین‌سان طرح خطرناک کودتا به دست عناصر مؤمن ارتش خنثا شد (خامنه‌ای، ۳۰/۱/۱۳۷۴، ۱۴). طرح ناموفق کودتای نوژه و حوادث پس از آن برای سیا هزینه‌های سنگینی دربر داشت. بنیاد هریتیج در پی شکست‌های متوالی امریکا از ایران، انقلاب ایران را انقلابی پایدار خواند که در آینده نزدیک، انقلاب و کودتا علیه آن ممکن نیست (کیهان هوایی، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶، ۲۳).
موضع‌گیری امام‌خمینی
امام‌خمینی با اشاره به نقش قدرتمندان شرق و غرب، به‌ویژه امریکا در کودتا (۱۹/۳۷۰)، اقدام کودتاگران را که تصور می‌کردند تنها با بمباران چند مرکز و کودتای مسلحانه، می‌توان بر مردمی که از زن و مرد در صحنه حاضرند، حکومت کرد حماقت نامید و تأکید کرد محال است سی و پنج میلیون جمعیت حاضر و مجهز را که خداوند به میدان آورده است، کارتر یا شاپور بختیار از صحنه بیرون کنند (۱۳/۱۸ و ۲۹). ایشان در برابر ماجرا قاطعانه موضع گرفت و مدبرانه آن را مدیریت کرد و با وجود امکان بمباران جماران و اصرار اطرافیان بر انتقال ایشان به جایی امن، حاضر به ترک جماران نشد (موسوی، ۱۹۸). ایشان جمهوری اسلامی ایران را دارای ویژگی‌هایی شمرد که مانع از موفقیت کودتا در آن است و انقلاب اسلامی هیچ ترسی از این‌گونه اقدامات ندارد. پیوند دولت و ملت، حضور مردم در صحنه و مقابله با دشمنان، امداد و عنایات الهی از آن جمله است (۱۳/۹، ۲۳ و ۲۹). ایشان طراحان کودتا را ناآشنا با ماهیت انقلاب اسلامی معرفی کرد که برای دستیابی به اهداف مادی، دست به این جنایت زده‌اند و آن را کاری بچه‌گانه و شرار‌ت‌مآبا‌نه خواند (۱۳/۲۴) که در صورت عدم افشا‌ی آن نیز مردم در برابر آن ایستاده و آنان را شکست داده بودند (۱۳/۲۹).
در تحلیل امام‌خمینی، کودتاگران به‌اشتباه حکومت اسلامی را با دولت‌های دیگر مقایسه کرده بودند؛ در حالی‌که نظام اسلامی با هیچ‌یک از این حکومت‌های بی‌ریشه جهان قیاس‌شدنی نیست (۱۳/۲۴). امام‌خمینی از مصر و عراق، که با دادن پایگاه و اسلحه در اجرای کودتا با امریکا همکاری کردند، انتقاد کرد و بر ناتو‌انی آنان در برابر انقلاب اسلامی تأکید ورزید (۱۳/۷۴). ایشان همچنین از همراهی برخی ملی‌گرایان و مدعیان طرفداری از منافع خلق با کودتا انتقاد کرد و مردم را در جریان نقش آنان در کودتا قرار داد (۱۳/۷۶) و برای جلوگیری از وقوع هر گونه خرابکاری و توطئه، بر حفظ وحدت و انسجام نیروهای انقلاب و پرهیز از اختلاف میان قوای مسلح تأکید ورزید (۱۳/۱۰، ۲۰ و ۴۰). ایشان بعدها با انتقاد از افرادی که در لباس روحانیت با افراد برانداز همراهی نشان دادند، از آنان به عنوان روحانی‌نمایان دین‌فروش و شکست‌خور‌دگان دیروز و سیاست‌بازان امروز یاد کرده است (۲۱/۲۸۰).
کیفر و عفو کودتاچیان
پس از خنثاسازی کودتا، حدود پانصد نفر از عوامل کودتای نوژه دستگیر شدند که در دادگاه نظامی به جرمشان رسیدگی شد (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۷). امام‌خمینی کسانی را که مستقیم در کودتا شرکت داشتند، براساس قران کریم (مائده، ۳۳)، مفسد دانست که بدون استثنا حکم قتل بر آنان جاری می‌شود و هیچ‌‌کس حق ندارد درباره آنان عفو یا مسامحه‌ای روا دارد (۱۳/۴۴ ـ ۴۵). به اعتراف دستگیرشدگان، رهبران کودتا برای به هدف رسیدن، از کشتن میلیون‌ها نفر از مخالفان رویگردان نبودند (محمدی ری‌شهری، ۱/۱۴۲). شماری از کودتاچیان در دادگاه‌های انقلاب ارتش به اعدام محکوم شدند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۵۱)؛ اما بیشتر دستگیرشدگان فریب‌خوردگانی بودند که امام‌خمینی با شرط احراز اغفال آنان، اطمینان از خیانت‌نکردن در فضای جنگ با عراق و معارضه‌نکردن با انقلاب، با عفو آنان موافقت کرد (همان، ۳۴۳ ـ ۳۴۴). ایشان پس از چندی، جز شماری انگشت‌شمار، بقیه دستگیرشدگان را بخشید و به آنان اجازه داد به خدمت برگردند، حتی برخی از آنان، به عنوان خلبان شکاری بمب‌افکن، برای دفاع از کشور به جبهه رفتند. این افراد سرشار از اعتماد و امیدوار به آینده کمترین کوتاهی در جنگ روا نداشتند (نراقی، ۳۴۹). شماری از همین خلبانان فریب‌خورده در مقابله با تهاجم رژیم عراق به شهادت رسیدند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳).
پس از محاکمه عوامل دخیل در کودتا در تاریخ ۲۶ و ۲۷ تیر ۱۳۵۹، امام‌خمینی در فرمانی به سرهنگ جواد فکوری، وزیر دفاع وقت، دستور داد به وضع بازماندگان معدومان رسیدگی شود (۱۴/۴۳). هیئتی مأمور رسیدگی شد و پس از بررسی، پیشنهادهایی جهت رفاه حال بازماندگان ارایه داد؛ ازجمله پرداخت کمک‌هزینه زندگی و پرداخت وام به خانواد‌ه‌های آنان (همان). امام‌خمینی با پذیرش پیشنهادها ابراز امیدواری کرد بازماندگان بتوانند در دامان اسلام و ملت اسلامی در رفاه زندگی کنند و در دنیا و آخرت سعادتمند شوند (همان).
پیامدهای شکست کودتا
با شکست کودتای نوژه، دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان از نابودی نظام اسلامی از راه کودتا ناامید شدند و طرح بعدی خود، یعنی حمله عراق به ایران را در دستور کار قرار دادند (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۹۰ ـ ۹۱). مراقبت و حمایت مردمی از نظام اسلامی بیشتر شد. مسئولان نظام نیز دریافتند بیش از پیش باید مراقب توطئه‌های دشمنان باشند (کیهان، ۲۱/۴/۱۳۵۹). همچنین ارتش از مخالفان نظام پاکسازی و مسئولیت‌ها به افراد متعهد سپرده شد (مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۸۸). از سوی دیگر، حملات تبلیغاتی شکننده علیه ارتش جمهوری اسلامی ایران از پیامدهای ناخوشایند کودتا بود. سازمان مجاهدین خلق (مرکز اسناد، تحلیلهای درون‌گروهی) و فداییان خلق، در ادامه همکاری پنهانی با کودتاچیان (همو، بیانیه چریک‌های فدایی، ۲۶/۴/۱۳۵۹) و نیز حزب توده (نامه مردم، ۲۱/۴/۱۳۵۹)، شعار انحلال ارتش سردادند؛ اما امام‌خمینی این شعار را انحرافی خواند و از ارتش جانبداری کرد و حساب شماری توطئه‌گر را از اکثریت ارتش جدا دانست و تضعیف نظامیان را محکوم کرد (۱۳/۵۷). ایشان پس از این ماجرا در چندین سخنرانی از نیروهای مسلح حمایت کرد (۱۳/۳۵۲ و ۴۰۳). دیگر شخصیت‌های انقلاب نیز از حیثیت و وفاداری ارتش به نظام اسلامی دفاع کردند (بسطامی و جوهری، ۳۹). امام‌خمینی با شیوه برخورد خویش، ارتش را بیش از پیش با نظام اسلامی پیوند داد و ارتشیان با دلگرمی، از تمامیت ارضی کشور در برابر اشرار و حزب بعث عراق دفاع کردند (نراقی، ۳۴۹ ـ ۳۵۰؛ مؤسسه مطالعات، کودتا، ۳۴۳).
پانویس
منابع
- قرآن کریم.
- آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۶ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۲۲/۴/۱۳۵۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بایرامی، سمانه، کشف توطئه کودتا در پایگاه هوایی شهید نوژه، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۳۵، ۱۳۹۰ش.
- برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- بسطامی، رضا و راحله جوهری، نافرجامی نوژه، مجله زمانه، شماره ۳۴، ۱۳۸۴ش.
- پورجباری، پژمان، مروری بر کتاب کودتای نوژه (کودتای شبکه نقاب)، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۲۳، ۱۳۸۷ش.
- تهامی، سیدمجتبی و گل‌محمد بهمنی و فتح‌الله رسولی، سیاست آمریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جردن، هامیلتون، بحران، ترجمه محمد طاهری‌مقدم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت.
- دزفولی، مهدی، کودتای نوژه و حزب جمهوری اسلامی، روزنامه اعتماد، ۸/۱۰/۱۳۹۲ش.
- سرابندی، محمدرضا، کودتای شب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سلیمی بنی، صادق، ارمغان دموکراسی، جهت‌گیری سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- طبری، احسان، کژراهه، خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۰ش.
- غضنفری، کامران، آمریکا و براندازی جمهوری اسلامی ایران، تهران، کیا، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- کیهان هوایی، مجله، ۱۲/۱۲/۱۳۶۶ش.
- کیهان، روزنامه، ۲۳/۴/۱۳۵۹ و ۲۱/۴/۱۳۵۹ش.
- کیه‌زا، جولیتو، هدف تهران، تهاجم کارتر و وقایع پشت پرده، ترجمه هادی سهرابی، تهران، نشر نو، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- مرادزاده، علی، تحلیلی بر رخداد کودتای نوژه، مجله امید انقلاب، شماره ۳۹۱، ۱۳۸۷ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بیانیه چریک‌های فدایی ایران، مورخ ۲۶/۴/۵۹، شماره پرونده ۳۶۳۶، شماره سند ۳۶۳۶ ـ ۲۰۰۰۱۱۲.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تحلیلهای درون‌گروهی سازمان مجاهدین خلق، شماره پرونده ۲۴۳۵۴، شماره سند ۱۳۹.
- مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کودتای نوژه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سیدعلی، کودتا و ضد کودتا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- نامه مردم، مجله، (ارگان رسمی حزب توده)، ۲۱/۴/۱۳۵۹ش.
- نراقی، احسان، از کاخ شاه تا زندان اوین، ترجمه سعید آذری، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، ۱۳۶۶ش.
مقصود رنجبر