کاربر:Salar/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
در هشت سال جنگ تحمیلیِ عراق علیه ایران رزمندگان بسیاری برای دفاع از انقلاب اسلامی، سرزمین و نظام اسلامی، به جبهه‌های جنگ رفتند. بر اساس آمار، بیش از ۱۷۱هزار نفر از این رزمندگان به شهادت رسیدند (← مقاله شهدا). میانگین سنی این شهدا ۲۳ سال بود که از این میان، ۴۵ درصد شهدا به بسیج مردمی مربوط می‌شد.<ref> (سالمی‌نژاد، ۱۳۰)</ref> (← مقاله بسیج مستضعفین). بنیاد شهید انقلاب اسلامی تعداد جانبازان جنگ تحمیلی را نیز ۳۹۹۱۷۴ نفر اعلام کرده‌است.<ref> (درویشی، ۲۶۹)</ref> (← مقاله جانبازان). رزمندگان، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته‌است، از آغاز جنگ تحمیلی با تأثیری که از مکتب قرآن گرفته بودند، آماده ایثار و فداکاری در راه اهداف اسلام و انقلاب بودند و در دفاع از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی نقش بسزایی داشتند و با تعهد اسلامی و فداکاری در راه خداوند، همچون سدی آهنین از کشور دفاع کردند.<ref> (۱۳/۲۷۱)</ref> آنان در سراسر کشور، حتی پیش از آغاز جنگ، قدرت تفکر را از دشمنان ایران و اسلام گرفتند و با اعتماد به قدرت الهی و جانفشانی برای حفظ جمهوری اسلامی، نوید پیروزی بر همه قدرت‌های شیطانی سر دادند.<ref> (۱۳/۱۸۸ و ۴۴۱)</ref> از نظر امام‌خمینی، پیروزی‌های رزمندگان اسلام، نشانه‌ای از شکست تبلیغات دشمنان و انسجام بیشتر کشور بود و با وجود تعداد اندک رزمندگان در برابر دشمن (۱۶/۸۹)، عامل مهم دلسردی دشمنان از رخنه به مملکت و آسیب به آن، شجاعت این رزمندگان بوده‌است.<ref> (۱۵/۴۰۲)</ref> ایشان که بسیجی و رزمنده‌بودن را باعث افتخار خود می‌دانست،<ref> (۲۱/۱۹۴)</ref> با انتخاب راهبرد بسیج همگانی توانست در جنگ تحمیلی ابعاد معنوی و نظامی جدیدی به مفهوم رزمنده اسلامی اضافه کند.<ref> (۲۱/۱۹۴ ـ ۱۹۵)</ref> (← مقاله‌های بسیج عمومی؛ بسیج مستضعفان). ایشان رزمندگان اسلامی در جنگ تحمیلی را نیروهای رزمنده در راه اسلام و میهن می‌دانست که با شب‌زنده‌داری و ذکر خداوند و با سلاح بر دشمنان اسلام پیروز می‌شدند و در برابر توپ و تانک و موشک‌های دشمن می‌ایستادند؛<ref> (۱۹/۳۹۰)</ref> چنان‌که آنان را زبان گویای افتخار و اسلام می‌شمرد که برای ملت افتخار می‌آفریدند و دست طاغوت و قدرت‌های بزرگ چپاول‌گر و معاند با اسلام را از این مملکت کوتاه می‌کردند. به باور ایشان هیچ‌چیز و هیچ‌کس در برابر این خدمات، جز خدای تبارک و تعالی نمی‌تواند به رزمندگان پاداشی درخور بدهد.<ref> (۱۳/۴۰۸)</ref> | در هشت سال جنگ تحمیلیِ عراق علیه ایران رزمندگان بسیاری برای دفاع از انقلاب اسلامی، سرزمین و نظام اسلامی، به جبهه‌های جنگ رفتند. بر اساس آمار، بیش از ۱۷۱هزار نفر از این رزمندگان به شهادت رسیدند (← مقاله شهدا). میانگین سنی این شهدا ۲۳ سال بود که از این میان، ۴۵ درصد شهدا به بسیج مردمی مربوط می‌شد.<ref> (سالمی‌نژاد، ۱۳۰)</ref> (← مقاله بسیج مستضعفین). بنیاد شهید انقلاب اسلامی تعداد جانبازان جنگ تحمیلی را نیز ۳۹۹۱۷۴ نفر اعلام کرده‌است.<ref> (درویشی، ۲۶۹)</ref> (← مقاله جانبازان). رزمندگان، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته‌است، از آغاز جنگ تحمیلی با تأثیری که از مکتب قرآن گرفته بودند، آماده ایثار و فداکاری در راه اهداف اسلام و انقلاب بودند و در دفاع از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی نقش بسزایی داشتند و با تعهد اسلامی و فداکاری در راه خداوند، همچون سدی آهنین از کشور دفاع کردند.<ref> (۱۳/۲۷۱)</ref> آنان در سراسر کشور، حتی پیش از آغاز جنگ، قدرت تفکر را از دشمنان ایران و اسلام گرفتند و با اعتماد به قدرت الهی و جانفشانی برای حفظ جمهوری اسلامی، نوید پیروزی بر همه قدرت‌های شیطانی سر دادند.<ref> (۱۳/۱۸۸ و ۴۴۱)</ref> از نظر امام‌خمینی، پیروزی‌های رزمندگان اسلام، نشانه‌ای از شکست تبلیغات دشمنان و انسجام بیشتر کشور بود و با وجود تعداد اندک رزمندگان در برابر دشمن (۱۶/۸۹)، عامل مهم دلسردی دشمنان از رخنه به مملکت و آسیب به آن، شجاعت این رزمندگان بوده‌است.<ref> (۱۵/۴۰۲)</ref> ایشان که بسیجی و رزمنده‌بودن را باعث افتخار خود می‌دانست،<ref> (۲۱/۱۹۴)</ref> با انتخاب راهبرد بسیج همگانی توانست در جنگ تحمیلی ابعاد معنوی و نظامی جدیدی به مفهوم رزمنده اسلامی اضافه کند.<ref> (۲۱/۱۹۴ ـ ۱۹۵)</ref> (← مقاله‌های بسیج عمومی؛ بسیج مستضعفان). ایشان رزمندگان اسلامی در جنگ تحمیلی را نیروهای رزمنده در راه اسلام و میهن می‌دانست که با شب‌زنده‌داری و ذکر خداوند و با سلاح بر دشمنان اسلام پیروز می‌شدند و در برابر توپ و تانک و موشک‌های دشمن می‌ایستادند؛<ref> (۱۹/۳۹۰)</ref> چنان‌که آنان را زبان گویای افتخار و اسلام می‌شمرد که برای ملت افتخار می‌آفریدند و دست طاغوت و قدرت‌های بزرگ چپاول‌گر و معاند با اسلام را از این مملکت کوتاه می‌کردند. به باور ایشان هیچ‌چیز و هیچ‌کس در برابر این خدمات، جز خدای تبارک و تعالی نمی‌تواند به رزمندگان پاداشی درخور بدهد.<ref> (۱۳/۴۰۸)</ref> | ||
==رابطه متقابل رزمندگان و امام‌خمینی== | ==رابطه متقابل رزمندگان و امام‌خمینی== | ||
از ویژگی‌های بارز اخلاقی امام‌خمینی تواضع در برابر رزمندگان بود. ایشان پیشانی رزمندگان را | از ویژگی‌های بارز اخلاقی امام‌خمینی تواضع در برابر رزمندگان بود. ایشان پیشانی رزمندگان را می‌بوسید،<ref> (صیاد شیرازی، ۱/۱۷۶)</ref> آنان را فرزندان خود می‌دانست<ref> (۱۶/۲۸۷؛ رضایی، ۱/۱۷۵)</ref> و از رزمندگان اسلام که کابوس استعمار را به زانو درآوردند و نهال آزادی را در این مرز و بوم بارور کردند، تجلیل می‌کرد<ref> (۶/۴۰۷)</ref> و بر بوسه به دست و بازوی قدرتمند آنان که دست خداوند بالای آن است، افتخار می‌کرد؛<ref> (۱۶/۱۴۳)</ref> همچنین بر مادران، پدران، همسران، فرزندان و بستگان شهدا و جانبازان و جوانان برومند جبهه‌ها درود می‌فرستاد.<ref> (۱۸/۳۲۶)</ref> ایشان رزمندگان را یادگار همسنگران و فرماندهان شهید،<ref> (۲۱/۱۳۳)</ref> افرادی که وجودشان با شجاع و بی‌قراری عجین گشته<ref> (۲۱/۱۳۴)</ref> و آینه مجسم مظلومیت و تاریخ مصور انقلاب<ref> (۲۱/۱۳۳)</ref> می‌دانست و همواره برای آنان آرزوی نصرت، موفقیت، سعادت و سلامت می‌کرد<ref> (۱۵/۳۸۶، ۴۶۶ و ۲۰/۴۱۵)</ref> و با قدردانی از آنان تأکید می‌کرد تا زمان حیات، از حمایت و دعای خیر برای رزمندگان دست برنمی‌دارد.<ref> (۱۶/۲۰۴ و ۲۱/۱۳۳)</ref> | ||
امام‌خمینی در طول دوران جنگ با فرستادن پیام‌های امیدبخش و دادن نوید | امام‌خمینی در طول دوران جنگ با فرستادن پیام‌های امیدبخش و دادن نوید پیروزی،<ref> (۱۳/۴۴۱)</ref> سخنرانی در جمع داوطلبان آماده اعزام به جبهه،<ref> (۱۴/۵۰۱)</ref> تجلیل از ایثارگری و فداکاری آنان<ref> (۱۳/۴۰۸ و ۱۶/۱۹۶)</ref> و فرستادن پیام تبریک پس از پیروزی در عملیات مختلف<ref> (۱۶/۱۴۹ و ۱۷/۹۴)</ref> عامل دلگرمی رزمندگان بود. ایشان که آرزو داشت با رزمندگان اسلام محشور شود،<ref> (۲۱/۱۹۴)</ref> زندگی در عصر جوانان رزمنده و تنفس در هوای پرشور و حضور آنان را افتخاری بزرگ می‌دانست و آنان را ایثارگر، مخلص و پیروز بر نفس می‌خواند و خود را متواضعانه عقب‌تر از آنان می‌دید.<ref> (۱۶/۱۹۸)</ref> ایشان با وجود اینکه رهبری نظام جمهوری اسلامی را بر عهده داشت، رهبر خود را آن طفل دوازده ساله‌ای شمرد که با قلب کوچک و پرارزش خود، خود را با نارنجک، زیر تانک دشمن انداخت و شربت شهادت نوشید.<ref> (۱۴/۷۳)</ref> | ||
علاقه امام‌خمینی به دیدار رزمندگان، موجب اختصاص یک روز در هفته برای دیدار با آنان شد؛ به صورتی که طی چند نوبت هزاران رزمنده موفق به دیدار با ایشان می‌شدند (رجایی، ۱/۱۸۰) | علاقه امام‌خمینی به دیدار رزمندگان، موجب اختصاص یک روز در هفته برای دیدار با آنان شد؛ به صورتی که طی چند نوبت هزاران رزمنده موفق به دیدار با ایشان می‌شدند.<ref> (رجایی، ۱/۱۸۰)</ref> ایشان حتی وقتی قرار قبلی برای ملاقات نداشت، برای دیدار با رزمندگان و فرماندهان لشکر همیشه ابراز آمادگی می‌کرد<ref> (رجایی، ۱/۱۸۰)</ref> و به‌رغم صبوری و خویشتن‌داری که داشت، هنگام شنیدن خبر شهادت رزمندگان، بسیار متأثر می‌شد و اشک در چشمانش حلقه می‌زد (همان، ۱/۱۷۸). همچنین نامه‌ها و پیام‌های ایشان، همواره حاوی دعا و آرزوی موفقیت برای رزمندگان بود<ref> (۱۳/۲۲۷؛ ۱۵/۴۶۶ و ۱۷/۱۸۰)</ref> و از ملت نیز می‌خواست تا حامی نظام اسلامی،<ref> (۹/۱۰۷)</ref> کشور و قوای مسلح<ref> (۱۴/۲۱۹)</ref> باشند و از مسئله جنگ غافل نشوند.<ref> (۱۵/۲۴۱)</ref> | ||
رزمندگان نیز امام‌خمینی را با تمام وجود دوست داشتند (میرکاظمی، ۱۷۹) و ایشان را در سیره و رفتار، با بزرگان دین مقایسه | رزمندگان نیز امام‌خمینی را با تمام وجود دوست داشتند<ref> (میرکاظمی، ۱۷۹)</ref> و ایشان را در سیره و رفتار، با بزرگان دین مقایسه می‌کردند،<ref> (آقامیرزایی، ۳۳۶ ـ ۳۳۷)</ref> حمایت از ایشان را دفاع از ولایت می‌دانستند و فرمان ایشان را فرمان اسلام قلمداد می‌کردند.<ref> (آقامیرزایی، ۳۳۸)</ref> در بسیاری مواقع به‌ویژه پیش از عملیات، خبر ملاقات و دیدار رزمندگان با امام‌خمینی باعث افزایش روحیه رزمندگان اسلام می‌شد.<ref> (رجایی، ۱/۱۸۰)</ref> اطاعت از ایشان و شناخت راه ایشان، فداکاری برای حفظ اسلام، پاسخ به ندای امام‌حسین(ع) و ادامه‌دادن راه شهدا ازجمله مواردی بود که در پیام‌ها و وصیت‌نامه‌های رزمندگان به چشم می‌خورد.<ref> (منصوری، عاشقان بی‌ادعا، ۱۴۴ ـ ۱۴۵)</ref> | ||
==توصیه‌های امام‌خمینی== | ==توصیه‌های امام‌خمینی== | ||
امام‌خمینی توجه زیادی به رزمندگان و روند جنگ تحمیلی داشت و همواره به آنان و مسئولان جنگ توصیه‌ها و راهکارهایی ارائه می‌کرد. ایشان همواره از رزمندگان می‌خواست به عهدی که با اسلام دارند، یعنی حفظ اسلام و کشور اسلامی، پایدار باشند (۱۵/۴۰۴) و به شکل خستگی‌ناپذیر و پیگیر به پیکار خویش ادامه | امام‌خمینی توجه زیادی به رزمندگان و روند جنگ تحمیلی داشت و همواره به آنان و مسئولان جنگ توصیه‌ها و راهکارهایی ارائه می‌کرد. ایشان همواره از رزمندگان می‌خواست به عهدی که با اسلام دارند، یعنی حفظ اسلام و کشور اسلامی، پایدار باشند<ref> (۱۵/۴۰۴)</ref> و به شکل خستگی‌ناپذیر و پیگیر به پیکار خویش ادامه دهند؛<ref> (۲۰/۲۰۰)</ref> همچنین به رزمندگان بسیجی سفارش می‌کرد از دیگر قوای مسلح پشتیبانی کنند و در همکاری و کمک به آنان از پای ننشینند.<ref> (۱۴/۴۰۵)</ref> | ||
امام‌خمینی تأکید می‌کرد نیروهای نظامی هرگز نباید از کید و مکر دشمنان غافل بمانند و در هر شرایطی باید بنیه دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد (۲۱/۹۴) (← مقاله قوای مسلح). از نگاه ایشان، وحدت و هماهنگی، پرهیز از غرور و غفلت، انسجام و انضباط رزمندگان اسلام باید به حد اعلا باشد و از اختلاف سلیقه‌ها که موجب تزلزل می‌شود، پرهیز شود (۱۵/۳۷)؛ زیرا اگر دشمنان بتوانند در وحدتِ آنان خللی بیابند، شکست حتمی است (۲۰/۷۸) | امام‌خمینی تأکید می‌کرد نیروهای نظامی هرگز نباید از کید و مکر دشمنان غافل بمانند و در هر شرایطی باید بنیه دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد.<ref> (۲۱/۹۴)</ref> (← مقاله قوای مسلح). از نگاه ایشان، وحدت و هماهنگی، پرهیز از غرور و غفلت، انسجام و انضباط رزمندگان اسلام باید به حد اعلا باشد و از اختلاف سلیقه‌ها که موجب تزلزل می‌شود، پرهیز شود (۱۵/۳۷)؛<ref></ref> زیرا اگر دشمنان بتوانند در وحدتِ آنان خللی بیابند، شکست حتمی است.<ref> (۲۰/۷۸)</ref> به اعتقاد ایشان مبدأ قدرت رزمندگان توجه به خدا و یاری‌گرفتن از او بود و هدف آنان نیز قیام برای خداوند؛<ref> (۱۵/۴۰۳)</ref> از این‌رو به رزمندگان سفارش می‌کرد همواره مراقب باشند تا خدای ناکرده غرور از پیروزی‌ها باعث سستی در تکلیف یا بی‌دقتی در برنامه‌ها نشود.<ref> (۲۰/۳۲ ـ ۳۳)</ref> | ||
از سوی دیگر، امام‌خمینی که ارتش و قوای مسلح را از حمایت مردم برخوردار می‌دانست، به مسئولان سفارش می‌کرد تا قدر این نعمت را بدانند و این حضور عمومی را حفظ | از سوی دیگر، امام‌خمینی که ارتش و قوای مسلح را از حمایت مردم برخوردار می‌دانست، به مسئولان سفارش می‌کرد تا قدر این نعمت را بدانند و این حضور عمومی را حفظ کنند؛<ref> (۱۶/۲۰۳)</ref> نیز مسامحه در تأمین سازوبرگ جنگی برای رزمندگان را جایز نمی‌دانست و نسبت به آن به مسئولان کشور هشدار می‌داد.<ref> (۱۳/۲۷۲)</ref> ایشان همچنین در تقدم ملاک‌ها، مهم‌ترین ارزش و ملاک را تقوا و جهاد در راه خدا می‌دانست که باید همین تقدم ارزشی، معیار انتخاب، امتیازدادن به افراد، تصدی مسئولیت‌ها و سرانجام جایگزین همه سنت‌ها و امتیازهای غلط مادی و نفسانی شود؛<ref> (۲۰/۳۳۳)</ref> افزون بر آن، با توجه به اینکه بیشتر خانواده رزمندگان، شهدا، جانبازان، اسرا و مفقودان از طبقات محروم و کم‌درآمد جامعه بودند، ایشان قدردانی از آنان را وظیفه مسئولان می‌دانست و معتقد بود این قدردانی باید در همه امتیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشد.<ref> (۲۱/۱۵۷)</ref> | ||
امام‌خمینی همچنین به همه افراد پشت جبهه سفارش می‌کرد از کارهایی که ممکن است رزمندگان را در جبهه‌ها دلسرد کند، دوری | امام‌خمینی همچنین به همه افراد پشت جبهه سفارش می‌کرد از کارهایی که ممکن است رزمندگان را در جبهه‌ها دلسرد کند، دوری کنند؛<ref> (۱۳/۵۴۳)</ref> زیرا پشتیبانی مردم از رزمندگان اسلام را عامل تقویت روحی آنان می‌دانست.<ref> (۱۵/۱۹)</ref> از گویندگان، نویسندگان، شاعران و هنرمندان نیز می‌خواست که هر یک به سهم خود مراحل مختلف پیروزی این حماسه‌آفرینان را با گفتار، نوشتار و کردار خود به نمایش بگذارند؛<ref> (۱۶/۵۲۰)</ref> (← مقاله هنر)؛ چنان‌که تأکید کرده‌است راه شهدای فداکار که جمهوری اسلامی و پیروزی‌ها رهین جان‌نثاری آنان است، زنده نگه داشته شود.<ref> (۱۶/۵۲۱)</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
نسخهٔ ۸ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۰۴:۳۹
رزمندگان اسلام، نیروهای مدافع جمهوری اسلامی ایران در برابر تجاوز نظامی به مرزها.
مفهوم‌شناسی
رزمنده، به معنای جنگجو و مبارز آمده‌است.[۱] رزمندگان اسلام در معنای کلی همان مجاهدان فی سبیل‌الله‌اند که خداوند در قرآن کریم به پاداش بزرگ و ضایع‌نشدنی آنان بشارت داده‌است.[۲] قاعدین و مجاهدین که این آیه از آنان نام برده‌است، وصف دو گروه از انسان‌های مؤمن است که در بسیاری از صفات پسندیده انسانی مشترک‌اند؛ ولی مجاهدین از ارزش و امتیاز بالاتری برخوردارند و در واقع این آیه، قصد تشویق مؤمنان به حضور در میدان مبارزه را دارد.[۳] نقطه اصلی تفاوت قاعدین و مجاهدین در اقدام و سبقت آنان برای ورود به میدان مبارزه است.[۴] خداوند تعالی جهاد را بر مسلمانان واجب می‌داند؛ هرچند ناخوشایندِ آنان باشد[۵] (← مقاله جهاد) و آیاتی که وعده پیروزی به رزمندگان اسلام داده[۶] نشان می‌دهد که نابودی ظلم و استکبار هدف و غایت نهایی است (← مقاله استکبار) و این مهم با نبرد رزمندگان علیه جبهه باطل امکان‌پذیر می‌شود.[۷]
قرآن کریم جهاد در راه حق را معامله با خدا و موجب دوستی حق دانسته،[۸] مجاهدان را جزء مؤمنان حقیقی به شمار می‌آورد (انفال، ۷۴) و جهاد رزمندگان را ازجمله راه‌های رستگاری معرفی می‌کند.[۹] رسول خدا(ص) نیز فرموده‌است که بهشت دارای دری هست که آن را در مجاهدان نامیده‌اند و مجاهدان از آن در وارد بهشت می‌شوند.[۱۰] امام‌علی(ع) نیز جهادگرِ فی سبیل‌الله را به انسان تشنه‌ای تشبیه می‌کند که به سمت آب می‌رود.[۱۱]
پیامبر خدا(ص) پس از هجرت به مدینه، با توجه به آیات الهی و نیاز به دفاع، هسته اولیه سپاه اسلام را پی‌ریزی کرد. این نیرو از نظر ادوات جنگی و تعداد رزمندگان محدود بود؛ اما به‌سرعت از هر دو جهت رشد کرد؛ به طوری که در آغاز، افراد تشکیل‌دهنده آن از حدود شصت نفر فراتر نمی‌رفت؛ اما در فتح مکه، تعداد سربازان به ده‌هزار نفر رسید.[۱۲] رسول خدا(ص)، شرط حضور در میدان جنگ را اخلاص و رضای خدا می‌دانست و هیچ‌یک از رزمندگان را به جنگ مجبور نمی‌کرد؛ چنان‌که در سریه عبدالله‌بن‌جحش در سال اول هجرت، خطاب به او نوشت که هیچ‌یک از همراهانش را به جنگ مجبور نکند؛[۱۳] زیرا کسی که با اخلاص کامل قدم به میدان مبارزه بگذارد تا پای جان مقاومت می‌کند و با دیده ترس و کشته شدن به مرگ نمی‌نگرد؛ بلکه آن را شهادت و موهبتی در راه رسیدن به خدا می‌داند.[۱۴] رسول خدا(ص) همچنین جنگی را که با هدف تعصب‌های قومی و قبیله‌ای صورت گیرد، هرچند در سپاه اسلام باشد، با جنگ فرد مشرک یکی می‌دانست؛ چنان‌که قزمان‌بن‌حارث را که در جنگ احد شرکت کرد و کشته شد از اهل دوزخ شمرد و در برابر، زمانی که اصیرم را که در میدان جنگ به مسلمانان پیوست و کشته شد، از اهل بهشت دانست.[۱۵]
امام‌خمینی واژه رزمنده را در دو معنای عام و خاص به‌کار می‌برد: آنجا که از همه مجاهدان راه عقیده، جنگجویان در برابر کفار و ملت رزمنده ایران در حوادث پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی یاد می‌کرد،[۱۶] معنای عام رزمنده را در نظر داشت؛ اما معنای خاص رزمنده در تعابیر ایشان، نیروهای نظامی ارتش، سپاه و بسیج بودند که در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پس از آن، بخش مهمی از سخنان و پیام‌های ایشان را به خود اختصاص دادند. ایشان در تقدیر از رزمندگان اسلام، ایثار جان و اخلاص در این ایثار را موجب بیمه‌شدن جمهوری اسلامی خواند و با تصریح به اینکه آنچه در نزد خدا ارزش دارد صداقت و اخلاص این رزمندگان است، زبان بشری را قاصر از تقدیر این ایثار می‌دانست.[۱۷]
ویژگی و اهداف
رزمنده در فرهنگ اسلامی، فردی است که هدفش تنها نبرد با دشمن نیست، بلکه ارتقای معنوی و ایمانvی، یکی از مهم‌ترین کارکردهای جنگ در راه خداست. نبرد در راه خدا معیاری برای سنجش ایمان مسلمانان است. در موقعیت نبرد با ظلم، رزمنده خود را بهتر از سابق خواهد شناخت و میزان نزدیکی خود را به خدای خود خواهد دانست.[۱۸] از نظر امام‌خمینی نیز رزمنده تنها به کسی گفته نمی‌شود که سلاح به دست بگیرد و با دشمنان بجنگد.[۱۹] رزمنده، چه زن و چه مرد، فردی است که دفاع از احکام اسلام و قرآن را تکلیف خود می‌داند[۲۰] و افزون بر تلاش در جهت استقلال میهن اسلامی،[۲۱] مبارزه با نفس در سنگرهای تهذیب باطنی را نیز سرلوحه عمل خود قرار می‌دهد.[۲۲] به باور ایشان اگر روزی رزمندگان اتکای خود را از مبانی قرآنی و اسلامی بردارند و صرفاً بر سلاح تکیه کنند، آن روز، شکست نزدیک است.[۲۳] وحدت کلمه و اتکال به خدا لازمه نیروهایی است که همواره باید با خطرات و حملات دشمن مواجه شوند؛[۲۴] بدین ترتیب هر قوایی که ایمان و توکلش به خدا باشد، نصرت و پیروزی با آنان است.[۲۵]
از نظر امام‌خمینی رزمندگان اسلام، تنها برای رضای خدا، قوت دادن به اسلام و پیاده کردن احکام آن به نبرد برمی‌خیزند و مدافع انسان‌های مظلوم‌اند.[۲۶] پیروزی در چنین جنگی، منحصر در میدان جنگ نیست و پیروزی این رزمندگان در تمام ابعاد مادی و معنوی است.[۲۷] ایشان مردم سراسر کشور، اعم از قوای مسلح و غیر نظامیان و حتی عشایر و روستاییان را در حال جهاد مقدس می‌دانست؛[۲۸] زیرا همه با هم در بیرون‌راندن دشمن از سرزمین اسلامی شریک‌اند.[۲۹]
امام‌خمینی بُعد معنوی را از ویژگی‌های بارز رزمندگان می‌دانست که با هیچ معیاری سنجیده نمی‌شود و با هیچ میزانی نمی‌توان عظمت آن را دریافت؛[۳۰] نویسندگان، سخنوران و گویندگان نیز از وصف آن ناتوان‌اند.[۳۱] ایشان ویژگی صداقت و شجاعت را در رزمندگان، بارز می‌دانست و معتقد بود همین ویژگی‌ها سبب سرکوبی اشرار و حفظ مرزهای کشور شده‌است.[۳۲] همچنین جدیت در وظیفه، اخلاص در نیت و عمل با روحیه بالا، استقامت، پایداری، ازخودگذشتگی، تقید به دین و توکل را ازجمله ویژگی‌های اخلاقی رزمندگان اسلام ذکر می‌کرد.[۳۳] به اعتقاد امام‌خمینی هدف رزمندگان اسلام که شیفته رسیدن به لقاءالله و شهادت بودند،[۳۴] در درجه اول، جهاد در راه خدا، دفاع از حق، کسب رضایت الهی، خدمت و نیروبخشی به اسلام و اجرای احکام آن بود[۳۵] و در مرتبه بعد دفاع از شهرها و مرزهای کشور و حیثیت ملت.[۳۶] آنان جان و مال خود را که ارزشمندترین دارایی انسان است، در طبق اخلاص گذاشتند و با این عملِ معنوی، درس فداکاری و رشادت به تمام مسلمانان جهان آموختند.[۳۷] دست‌یافتن به بارقه‌های باطنی و جلوه‌های روحی والا، از آثار معنویتِ رزمندگان در جنگ تحمیلی بود که یک‌شبه ره صدساله رفتند.[۳۸]
نقش رزمندگان در دفاع
در هشت سال جنگ تحمیلیِ عراق علیه ایران رزمندگان بسیاری برای دفاع از انقلاب اسلامی، سرزمین و نظام اسلامی، به جبهه‌های جنگ رفتند. بر اساس آمار، بیش از ۱۷۱هزار نفر از این رزمندگان به شهادت رسیدند (← مقاله شهدا). میانگین سنی این شهدا ۲۳ سال بود که از این میان، ۴۵ درصد شهدا به بسیج مردمی مربوط می‌شد.[۳۹] (← مقاله بسیج مستضعفین). بنیاد شهید انقلاب اسلامی تعداد جانبازان جنگ تحمیلی را نیز ۳۹۹۱۷۴ نفر اعلام کرده‌است.[۴۰] (← مقاله جانبازان). رزمندگان، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته‌است، از آغاز جنگ تحمیلی با تأثیری که از مکتب قرآن گرفته بودند، آماده ایثار و فداکاری در راه اهداف اسلام و انقلاب بودند و در دفاع از انقلاب و نظام جمهوری اسلامی نقش بسزایی داشتند و با تعهد اسلامی و فداکاری در راه خداوند، همچون سدی آهنین از کشور دفاع کردند.[۴۱] آنان در سراسر کشور، حتی پیش از آغاز جنگ، قدرت تفکر را از دشمنان ایران و اسلام گرفتند و با اعتماد به قدرت الهی و جانفشانی برای حفظ جمهوری اسلامی، نوید پیروزی بر همه قدرت‌های شیطانی سر دادند.[۴۲] از نظر امام‌خمینی، پیروزی‌های رزمندگان اسلام، نشانه‌ای از شکست تبلیغات دشمنان و انسجام بیشتر کشور بود و با وجود تعداد اندک رزمندگان در برابر دشمن (۱۶/۸۹)، عامل مهم دلسردی دشمنان از رخنه به مملکت و آسیب به آن، شجاعت این رزمندگان بوده‌است.[۴۳] ایشان که بسیجی و رزمنده‌بودن را باعث افتخار خود می‌دانست،[۴۴] با انتخاب راهبرد بسیج همگانی توانست در جنگ تحمیلی ابعاد معنوی و نظامی جدیدی به مفهوم رزمنده اسلامی اضافه کند.[۴۵] (← مقاله‌های بسیج عمومی؛ بسیج مستضعفان). ایشان رزمندگان اسلامی در جنگ تحمیلی را نیروهای رزمنده در راه اسلام و میهن می‌دانست که با شب‌زنده‌داری و ذکر خداوند و با سلاح بر دشمنان اسلام پیروز می‌شدند و در برابر توپ و تانک و موشک‌های دشمن می‌ایستادند؛[۴۶] چنان‌که آنان را زبان گویای افتخار و اسلام می‌شمرد که برای ملت افتخار می‌آفریدند و دست طاغوت و قدرت‌های بزرگ چپاول‌گر و معاند با اسلام را از این مملکت کوتاه می‌کردند. به باور ایشان هیچ‌چیز و هیچ‌کس در برابر این خدمات، جز خدای تبارک و تعالی نمی‌تواند به رزمندگان پاداشی درخور بدهد.[۴۷]
رابطه متقابل رزمندگان و امام‌خمینی
از ویژگی‌های بارز اخلاقی امام‌خمینی تواضع در برابر رزمندگان بود. ایشان پیشانی رزمندگان را می‌بوسید،[۴۸] آنان را فرزندان خود می‌دانست[۴۹] و از رزمندگان اسلام که کابوس استعمار را به زانو درآوردند و نهال آزادی را در این مرز و بوم بارور کردند، تجلیل می‌کرد[۵۰] و بر بوسه به دست و بازوی قدرتمند آنان که دست خداوند بالای آن است، افتخار می‌کرد؛[۵۱] همچنین بر مادران، پدران، همسران، فرزندان و بستگان شهدا و جانبازان و جوانان برومند جبهه‌ها درود می‌فرستاد.[۵۲] ایشان رزمندگان را یادگار همسنگران و فرماندهان شهید،[۵۳] افرادی که وجودشان با شجاع و بی‌قراری عجین گشته[۵۴] و آینه مجسم مظلومیت و تاریخ مصور انقلاب[۵۵] می‌دانست و همواره برای آنان آرزوی نصرت، موفقیت، سعادت و سلامت می‌کرد[۵۶] و با قدردانی از آنان تأکید می‌کرد تا زمان حیات، از حمایت و دعای خیر برای رزمندگان دست برنمی‌دارد.[۵۷]
امام‌خمینی در طول دوران جنگ با فرستادن پیام‌های امیدبخش و دادن نوید پیروزی،[۵۸] سخنرانی در جمع داوطلبان آماده اعزام به جبهه،[۵۹] تجلیل از ایثارگری و فداکاری آنان[۶۰] و فرستادن پیام تبریک پس از پیروزی در عملیات مختلف[۶۱] عامل دلگرمی رزمندگان بود. ایشان که آرزو داشت با رزمندگان اسلام محشور شود،[۶۲] زندگی در عصر جوانان رزمنده و تنفس در هوای پرشور و حضور آنان را افتخاری بزرگ می‌دانست و آنان را ایثارگر، مخلص و پیروز بر نفس می‌خواند و خود را متواضعانه عقب‌تر از آنان می‌دید.[۶۳] ایشان با وجود اینکه رهبری نظام جمهوری اسلامی را بر عهده داشت، رهبر خود را آن طفل دوازده ساله‌ای شمرد که با قلب کوچک و پرارزش خود، خود را با نارنجک، زیر تانک دشمن انداخت و شربت شهادت نوشید.[۶۴]
علاقه امام‌خمینی به دیدار رزمندگان، موجب اختصاص یک روز در هفته برای دیدار با آنان شد؛ به صورتی که طی چند نوبت هزاران رزمنده موفق به دیدار با ایشان می‌شدند.[۶۵] ایشان حتی وقتی قرار قبلی برای ملاقات نداشت، برای دیدار با رزمندگان و فرماندهان لشکر همیشه ابراز آمادگی می‌کرد[۶۶] و به‌رغم صبوری و خویشتن‌داری که داشت، هنگام شنیدن خبر شهادت رزمندگان، بسیار متأثر می‌شد و اشک در چشمانش حلقه می‌زد (همان، ۱/۱۷۸). همچنین نامه‌ها و پیام‌های ایشان، همواره حاوی دعا و آرزوی موفقیت برای رزمندگان بود[۶۷] و از ملت نیز می‌خواست تا حامی نظام اسلامی،[۶۸] کشور و قوای مسلح[۶۹] باشند و از مسئله جنگ غافل نشوند.[۷۰]
رزمندگان نیز امام‌خمینی را با تمام وجود دوست داشتند[۷۱] و ایشان را در سیره و رفتار، با بزرگان دین مقایسه می‌کردند،[۷۲] حمایت از ایشان را دفاع از ولایت می‌دانستند و فرمان ایشان را فرمان اسلام قلمداد می‌کردند.[۷۳] در بسیاری مواقع به‌ویژه پیش از عملیات، خبر ملاقات و دیدار رزمندگان با امام‌خمینی باعث افزایش روحیه رزمندگان اسلام می‌شد.[۷۴] اطاعت از ایشان و شناخت راه ایشان، فداکاری برای حفظ اسلام، پاسخ به ندای امام‌حسین(ع) و ادامه‌دادن راه شهدا ازجمله مواردی بود که در پیام‌ها و وصیت‌نامه‌های رزمندگان به چشم می‌خورد.[۷۵]
توصیه‌های امام‌خمینی
امام‌خمینی توجه زیادی به رزمندگان و روند جنگ تحمیلی داشت و همواره به آنان و مسئولان جنگ توصیه‌ها و راهکارهایی ارائه می‌کرد. ایشان همواره از رزمندگان می‌خواست به عهدی که با اسلام دارند، یعنی حفظ اسلام و کشور اسلامی، پایدار باشند[۷۶] و به شکل خستگی‌ناپذیر و پیگیر به پیکار خویش ادامه دهند؛[۷۷] همچنین به رزمندگان بسیجی سفارش می‌کرد از دیگر قوای مسلح پشتیبانی کنند و در همکاری و کمک به آنان از پای ننشینند.[۷۸]
امام‌خمینی تأکید می‌کرد نیروهای نظامی هرگز نباید از کید و مکر دشمنان غافل بمانند و در هر شرایطی باید بنیه دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد.[۷۹] (← مقاله قوای مسلح). از نگاه ایشان، وحدت و هماهنگی، پرهیز از غرور و غفلت، انسجام و انضباط رزمندگان اسلام باید به حد اعلا باشد و از اختلاف سلیقه‌ها که موجب تزلزل می‌شود، پرهیز شود (۱۵/۳۷)؛خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ منابع بدون نام باید محتوا داشته باشند زیرا اگر دشمنان بتوانند در وحدتِ آنان خللی بیابند، شکست حتمی است.[۸۰] به اعتقاد ایشان مبدأ قدرت رزمندگان توجه به خدا و یاری‌گرفتن از او بود و هدف آنان نیز قیام برای خداوند؛[۸۱] از این‌رو به رزمندگان سفارش می‌کرد همواره مراقب باشند تا خدای ناکرده غرور از پیروزی‌ها باعث سستی در تکلیف یا بی‌دقتی در برنامه‌ها نشود.[۸۲]
از سوی دیگر، امام‌خمینی که ارتش و قوای مسلح را از حمایت مردم برخوردار می‌دانست، به مسئولان سفارش می‌کرد تا قدر این نعمت را بدانند و این حضور عمومی را حفظ کنند؛[۸۳] نیز مسامحه در تأمین سازوبرگ جنگی برای رزمندگان را جایز نمی‌دانست و نسبت به آن به مسئولان کشور هشدار می‌داد.[۸۴] ایشان همچنین در تقدم ملاک‌ها، مهم‌ترین ارزش و ملاک را تقوا و جهاد در راه خدا می‌دانست که باید همین تقدم ارزشی، معیار انتخاب، امتیازدادن به افراد، تصدی مسئولیت‌ها و سرانجام جایگزین همه سنت‌ها و امتیازهای غلط مادی و نفسانی شود؛[۸۵] افزون بر آن، با توجه به اینکه بیشتر خانواده رزمندگان، شهدا، جانبازان، اسرا و مفقودان از طبقات محروم و کم‌درآمد جامعه بودند، ایشان قدردانی از آنان را وظیفه مسئولان می‌دانست و معتقد بود این قدردانی باید در همه امتیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشد.[۸۶]
امام‌خمینی همچنین به همه افراد پشت جبهه سفارش می‌کرد از کارهایی که ممکن است رزمندگان را در جبهه‌ها دلسرد کند، دوری کنند؛[۸۷] زیرا پشتیبانی مردم از رزمندگان اسلام را عامل تقویت روحی آنان می‌دانست.[۸۸] از گویندگان، نویسندگان، شاعران و هنرمندان نیز می‌خواست که هر یک به سهم خود مراحل مختلف پیروزی این حماسه‌آفرینان را با گفتار، نوشتار و کردار خود به نمایش بگذارند؛[۸۹] (← مقاله هنر)؛ چنان‌که تأکید کرده‌است راه شهدای فداکار که جمهوری اسلامی و پیروزی‌ها رهین جان‌نثاری آنان است، زنده نگه داشته شود.[۹۰]
پانویس
- ↑ (انوری، ۴/۳۶۱۰)
- ↑ (نساء، ۹۵)
- ↑ (طباطبایی، ۵/۴۶ ـ ۴۷)
- ↑ (امام‌خمینی، ۲۰/۳۳۳)
- ↑ (بقره، ۲۱۶)
- ↑ (حج، ۳۹ ـ ۴۰)
- ↑ (جعفریان، ۱۷۴)
- ↑ (توبه، ۱۱۱)
- ↑ (مائده، ۳۵)
- ↑ (حر عاملی، ۱۵/۱۰)
- ↑ (نهج البلاغه، خ۱۲۴، ۱۷۶)
- ↑ (پیشوایی، ۲۲۲)
- ↑ (واقدی، ۱/۱۳)
- ↑ (زینلی، ۸۲)
- ↑ (ابن‌هشام، ۲/۸۸ ـ ۹۰)
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۹۹ ـ ۲۰۰؛ ۹/۴۵۵؛ ۱۲/۱۴۸؛ ۱۴/۴۸۲ و ۱۵/۶۰، ۱۹۴)
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۱۹۶ ـ ۱۹۷)
- ↑ (پورامینی، ۹۴)
- ↑ (۱۴/۴۸۲)
- ↑ (۱۳/۲۵۶)
- ↑ (۱۴/۲۵)
- ↑ (۱۶/۱۴۲)
- ↑ (۲۰/۷۷)
- ↑ (۱۳/۲۳۴)
- ↑ (منصوری، سیری در اندیشه‌های، ۱۰۹)
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۹۰)
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۹۰)
- ↑ (۱۳/۴۰۹ و ۱۴/۲۶)
- ↑ (۱۵/۱۸۴)
- ↑ (۱۶/۱۵۰)
- ↑ (۱۷/۳۰۳)
- ↑ (۹/۳۱۷)
- ↑ (۱۴/۳۲۴ و ۲۰/۷۷)
- ↑ (۱۵/۳۸۶؛ ۱۶/۲۷)
- ↑ (۱۳/۴۰۸؛ ۱۵/۲۳۹، ۳۸۶ و ۱۶/۹۰)
- ↑ (۱۲/۲۰۳ و ۱۳/۲۴۳ ـ ۲۴۴)
- ↑ (۱۳/۵۴۴)
- ↑ (۱۶/۲۷ و ۱۷/۳۰۴)
- ↑ (سالمی‌نژاد، ۱۳۰)
- ↑ (درویشی، ۲۶۹)
- ↑ (۱۳/۲۷۱)
- ↑ (۱۳/۱۸۸ و ۴۴۱)
- ↑ (۱۵/۴۰۲)
- ↑ (۲۱/۱۹۴)
- ↑ (۲۱/۱۹۴ ـ ۱۹۵)
- ↑ (۱۹/۳۹۰)
- ↑ (۱۳/۴۰۸)
- ↑ (صیاد شیرازی، ۱/۱۷۶)
- ↑ (۱۶/۲۸۷؛ رضایی، ۱/۱۷۵)
- ↑ (۶/۴۰۷)
- ↑ (۱۶/۱۴۳)
- ↑ (۱۸/۳۲۶)
- ↑ (۲۱/۱۳۳)
- ↑ (۲۱/۱۳۴)
- ↑ (۲۱/۱۳۳)
- ↑ (۱۵/۳۸۶، ۴۶۶ و ۲۰/۴۱۵)
- ↑ (۱۶/۲۰۴ و ۲۱/۱۳۳)
- ↑ (۱۳/۴۴۱)
- ↑ (۱۴/۵۰۱)
- ↑ (۱۳/۴۰۸ و ۱۶/۱۹۶)
- ↑ (۱۶/۱۴۹ و ۱۷/۹۴)
- ↑ (۲۱/۱۹۴)
- ↑ (۱۶/۱۹۸)
- ↑ (۱۴/۷۳)
- ↑ (رجایی، ۱/۱۸۰)
- ↑ (رجایی، ۱/۱۸۰)
- ↑ (۱۳/۲۲۷؛ ۱۵/۴۶۶ و ۱۷/۱۸۰)
- ↑ (۹/۱۰۷)
- ↑ (۱۴/۲۱۹)
- ↑ (۱۵/۲۴۱)
- ↑ (میرکاظمی، ۱۷۹)
- ↑ (آقامیرزایی، ۳۳۶ ـ ۳۳۷)
- ↑ (آقامیرزایی، ۳۳۸)
- ↑ (رجایی، ۱/۱۸۰)
- ↑ (منصوری، عاشقان بی‌ادعا، ۱۴۴ ـ ۱۴۵)
- ↑ (۱۵/۴۰۴)
- ↑ (۲۰/۲۰۰)
- ↑ (۱۴/۴۰۵)
- ↑ (۲۱/۹۴)
- ↑ (۲۰/۷۸)
- ↑ (۱۵/۴۰۳)
- ↑ (۲۰/۳۲ ـ ۳۳)
- ↑ (۱۶/۲۰۳)
- ↑ (۱۳/۲۷۲)
- ↑ (۲۰/۳۳۳)
- ↑ (۲۱/۱۵۷)
- ↑ (۱۳/۵۴۳)
- ↑ (۱۵/۱۹)
- ↑ (۱۶/۵۲۰)
- ↑ (۱۶/۵۲۱)
منابع
- قرآن کریم.
- آقامیرزایی، محمدعلی، گزیده موضوعی وصیت‌نامه شهدای انقلاب اسلامی، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه(ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- پورامینی، محمدامین، از جهاد تا شهادت در قرآن و روایات، قم، انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- پیشوایی، مهدی، تاریخ اسلام، قم، معارف، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، قم، موسسه در راه حق، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- درویشی، فرهاد، جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- رجایی، غلامعلی، برداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- رضایی، محسن، خاطره، چاپ‌شده دربرداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- زینلی، بهمن، مقایسه تحلیلی سیره رسول خدا(ص) با دوران خلافت در مدیریت مجاهدان مسلمان، مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره ۳۰، ۱۳۹۵ش.
- سالمی‌نژاد، عبدالرضا، دانستنی‌های دفاع مقدس، تهران، نیلوفران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- صیاد شیرازی، علی، خاطره، چاپ‌شده دربرداشت‌هایی از سیره امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، سیری دراندیشه‌های دفاعی حضرت امام‌خمینی، تهران، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، عاشقان بی‌ادعا، قم، خادم‌الرضا(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- میرکاظمی، سیدمحمد، کتاب سیزدهم، (مجموعه مقالات سیزدهمین جشنواره دوسالانه کتاب دفاع مقدس)، تهران، بنیاد حفظ و آثار ارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
پیوند به بیرون
فاطمه خانی سورکی، رزمندگان اسلام، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۵۹۰–۵۹۷.