کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
خط ۱: | خط ۱: | ||
مجلس شورای ملی، نهاد قانونگذاری ایران بر اساس قانون اساسی مشروطه تا سال 1357. | |||
در نظامهای سیاسی رایج و معاصر، سازوکاری که قانون یا قواعد لازمالاجرا را تهیه و وضع میکند، مجلس مشورتی است که نمایندگان حاضر در آن، به نوعی با رأی مردم برگزیده میشوند (قاضی، 199). برخی نظامها پارلمانی متشکل از دو مجلس مشورتیاند. در اینگونه نظامها، مجلسی که اعضای آن متشکل از اقشار مختلف جامعه و منتخب عموم مردم است، مجلس رعایا، سافل، وکلا یا مبعوثین نام دارد (فروغی، 43 ـ 44) و مجلس دیگر را به اعتبار حضور اشراف، سالخوردگان و شیوخ، مجلس اشراف، اعیان، عالی، شیوخ یا سنا مینامند (همان، 44؛ جعفری لنگرودی، 619) (← مقاله مجلس سنا). در کشورهای بسیاری، قوه مجریه برآمده از خواست مجلس شورا (قوه مقننه) است و در تعدادی دیگر، قوه مجریه مستقل از مقننه است و برای نظارت (بازخواست) رئیس اجرایی، راههای دیگری پیشبینی شده است (عالم، 322 ـ 333). | |||
پیشینه: پیشینه تشکیل مجلس شورا به شکل جدید، به قرن هفدهم میلادی و تحولات پس از رنسانس در انگلستان باز میگردد (دورانت، 11/462؛ پالمر، 1/268). در ایران و ازجمله خواستههای مشروطهخواهان تشکیل دارالشورا بود (شمیم، 442)؛ زیرا آن را از مبانی تحقق مشروطه میدانستند (کسروی، 1/120) (← مقاله نهضت مشروطه) و نخستین مجلس شورای ملی، اواخر دوره قاجار تشکیل شد (پیرنیا و اقبال، 853؛ کسروی، 1/119 و 120). مظفرالدینشاه در فرمان نخست مشروطه در چهاردهم جمادیالثانی 1324ق/ سیزدهم مرداد 1285ش تشکیل مجلسی تحت عنوان شورای ملی را صادر کرد؛ اما در پی اعتراض برخی مشروطهخواهان، با اصلاح فرمان، عنوان مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت (پیرنیا و اقبال، 853؛ کسروی، 1/119 ـ 120؛ صالح، 241)؛ هرچند در نظامنامه انتخاباتی، عنوان مجلس شورای ملی (شمیم، 445) به امضای مظفرالدینشاه رسید (لوح مشروح مذاکرات). با وجود پیشبینی تشکیل مجلس سنا در قانون اساسی (قانون اساسی و متمم آن)، این مجلس به دلایل گوناگون تا 1328 مصادف با دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، محقق نشد (فرهنگ قهرمانی، 210 و 333)؛ البته بنابر اصل 47، مادامی که مجلس سنا منعقد نشده بود، تصمیمات مجلس شورای ملی پس از امضای پادشاه، قابل اجرا بود (قانون اساسی و متمم آن). | |||
وظایف و شرایط نمایندگان: وضع قانون درباره مصالح کشوری و مردمی ازجمله پیشنهاد تجدید نظر در قانون اساسی، نظارت بر اجرای قوانین و عملکرد وزرا، انعقاد عهدنامهها و اعطای امتیاز انحصار، اعطای امتیاز تشکیل کمپانی و شرکتهای عمومی، استقراض داخلی یا خارجی و ساخت راهآهن یا شوسه به دست دولت از مهمترین وظایف مجلس شورای ملی بود. به جز امور مالی که تصویب آن از وظایف اختصاصی مجلس شورای ملی بود، دیگر قوانین پس از تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا باید به تأیید شاه میرسید (همان). | |||
دوره نخست مجلس شورای ملی به صورت طبقاتی و در تهران به صورت یکمرحلهای و دیگر ایالات دومرحلهای برگزار شد. شاهزادگان قاجاریه، علما و طلاب، اعیان، تجار، ملاکان، کشاورزان و اصناف مختلف با داشتن دیگر شرایط مانند تابعیت ایران، مردبودن، باسوادبودن (سواد فارسی)، نداشتن شغل دولتی، آگاهی به امور کشور، داشتن دستکم سی سال و حداکثر هفتاد سال سن، نظامینبودن، ورشکسته و مجرمنبودن، شهرت محلی داشتن و معروفنبودن به فسق و فساد عقیده، حق نامزدی در انتخابات داشتند (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 46 ـ 47؛ مجموعه قوانین، 7). قانون انتخابات برای انتخابکنندگان نیز شرایط مالی قائل شد و اقشار پایین جامعه را از حق رأیدادن محروم کرد؛ چنانکه مالکان باید صاحب ملکی با حداقل قیمت هزار تومان بودند، تاجران باید تجارت معین میداشتند و اصناف نیز باید صاحب دکانی با کرایهای مطابق میانگین کرایههای محلی میبودند (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 46). | |||
دوره دوم با حذف ملاک طبقاتی، انتخابات در تمام کشور به صورت دومرحلهای برگزار شد (صالح، 251 ـ 252). وکلای انتخابشده با رأی مردم در هر منطقه، دوباره از میان خود، یکسوم را انتخاب کردند و برای نمایندگی راهی مجلس کردند (لوح مشروح مذاکرات، دوره 2، 277). از دوره سوم به بعد، انتخابات به صورت عمومی و یکمرحلهای برگزار شد (صالح، 252). بانوان از حق انتخابکردن و انتخابشدن محروم بودند (لوح مشروح مذاکرات، دور 2، 277). به موجب اصل پنجم، مدت زمان هر دوره از مجلس دو سال بود که پس از برگزاری هجده دوره، با اصلاح قانون در 1345 به چهار سال افزایش پیدا کرد (قانون اساسی و متمم آن). | |||
شمار نمایندگان و رؤسا: مجلس شورای ملی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، در 24 دوره تشکیل شد. نخستین جلسه با حضور مظفرالدینشاه قاجار در کاخ گلستان گشایش یافت (شمیم، 448) و پس از آن کاخ بهارستان به محل تشکیل جلسات مجلس شوراى ملى اختصاص یافت (کسروی، 1/170). در مجلس اول، تعداد نمایندگان هر استان، متناسب با جمعیت آن استان بود و در تهران، از شاهزادگان قاجاریه چهار نفر، علما و طلاب چهار نفر، تجار ده نفر، ملاکان و کشاورزان ده نفر و از میان اصناف نیز از هر صنفی یک نفر انتخاب میشد تا در مجموع به 32 نفر میرسید (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 47). در مجموع دورههای مجلس، حدود 3600 نفر به مجلس شورای ملی راه یافتند (شجیعی، 4/463 ـ 559؛ فرهنگ قهرمانی، 1 ـ 330) که 36 نفر از آنان بانوانی بودند که در چهار دوره پایانی مجلس، موفق به راهیابی به آن شدند (الموتی، 4/52). در آن 24 دوره، هفده تن ازجمله مرتضی قلیخان هدایت، محمدعلی فروغی، حسین پیرنیا، سیدمحمد تدین، حسن اسفندیاری نوری، سیدمحمدصادق طباطبایی، سیدحسن امامی، سیدابوالقاسم کاشانی، عبدالله ریاضی و جواد سعید ریاست مجلس را بر عهده داشتند (همان، 4/114؛ شجیعی، 4/560). | |||
دورهها و عملکرد: دورههای مجلس شورای ملی را به لحاظ تاریخی در سه دوره مجزا میتوان بررسی کرد: | |||
دوره نخست (قاجاریه): دوره نخست شامل مجلس اول تا پنجم است که از سیزدهم مهر 1285ش/ هفدهم شعبان 1324ق آغاز شد و تا 22 بهمن 1304ش/ 27 رجب 1344ق ادامه داشت. نگارش نظامنامه (قانون) اساسى مشروطه (شمیم، 448)، تدوین متمم قانون اساسی (همان، 456)، رسیدگی به بودجه دولت و هزینه دربار، تصویب اخراج مستشاران خارجی از ایران و رد هر گونه استقراض خارجی و تصویب تأسیس بانک ملی، از دستاوردهای مهم مجلس اول بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 1). مجلس اول به دستور محمدعلیشاه که از مخالفان سرسخت مشروطه بود و با حمایت برخی از روحانیان، درباریان، دهقانان و صنعتگران، به دست کلنل لیاخوف روسی فرمانده بریگارد قزاق در 2/4/1287 به توپ بسته شد و در ادامه با سرکوب مشروطهخواهان، منجر به آغاز دوره استبداد صغیر شد (همان، 120 ـ 121؛ کسروی، 1/632 و 670؛ ملکزاده، 4/756). این دوره با حمایت سه نفر از مجتهدان نجف محمدکاظم خراسانی، عبدالله لاهیجی مازندرانی و میرزاحسین خلیلی تهرانی از مشروطیت و قیام مردم تبریز، اصفهان، رشت و در آخر هم تهران، به سر آمد (آبراهامیان، 123؛ دوانی، 2 ـ 1/149 ـ 150) (← مقاله نهضت مشروطه). | |||
مجلس دوم در 24/8/1288ش/ دوم ذیقعده 1327ق آغاز به کار کرد (لوح مشروح مذاکرات، دوره 2، 1). در این مجلس بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، پنج نفر از مجتهدان و فقهای متدین آگاه از مقتضیات زمان، برای نظارت بر تصویب قوانین و تأیید مغایرتنداشتن آن با قواعد اسلام، معرفی شدند. این افراد عبارت بودند از: میرزازینالعابدین قمی (از قم)، سیدابوالحسن اصفهانی (نجف)، سیدحسن مدرس قمشهای (اصفهان) (← مقاله مدرس، سیدحسن)، میرسیدعلی حائری (یزد) و میرزایحیی معروف به حاجامامجمعه خویی (تهران) و از میان آنان تنها مدرس و امامجمعه خویی به مجلس رفتند (ترکمان، 2/39 ـ 40؛ حائری، 1/31) و بقیه استعفا کردند و حضور این دو نفر نیز در مجلسهای بعدی به عنوان مجتهد تراز اول نبود و صرفاً نماینده مجلس بودند (ترکمان، 2/40 ـ 41). اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، تنها در این دوره، آنهم به صورت ناقص اجرا شد (حائری، 1/13). دوره دوم مجلس پس از واگذاری اداره برخی مراکز به مستشاران امریکایی (لوح مشروح مذاکرات، دوره دوم، 138، 195، 204 و...) و واکنش (اولتیماتوم) روسیه درباره آن و پافشاری تعدادی از نمایندگان (اردلان، 63 ـ 65) به تشنج کشیده شد؛ بنابراین پس از پایان دوره در اواخر 1329ق، انتخابات تجدید نشد (بهار، 1/11). | |||
پس از سه سال نبود مجلس، فشار افکار عمومی، برخی علما و روزنامهها سرانجام موجب برگزاری انتخابات شد. سخنان سیدحسن مدرس در مخالفت با تعویق انتخابات، تعیینکننده بود (مزینانی، 345 ـ 346؛ اتحادیه، 69 ـ 74). مجلس سوم که با آغاز جنگ جهانی اول همزمان شد، در هفدهم محرم الحرام 1333ق/ آذر 1293ش افتتاح شد (لوح مشروح مذاکرات، دوره 3، 1) و پس از افتتاح، حکومت مشروطه بار دیگر جان گرفت و روزنامههای زیادی منتشر شدند (بهار، 1/15)؛ اما با ورود نیروهای روس و انگلیس به ایران، این مجلس بیش از یک سال دوام نیاورد (عسکری رانکوهی، 128 ـ 130). | |||
در سال 1299 رضاخان سردار سپه کودتا کرد (بهار، 1/60 ـ 69) و پس از پنج سال و هفت ماه و هشت روز از فترت مجلس سوم، مجلس چهارم در تیر 1300 گشایش یافت (شجیعی، 4/206؛ هاشمیان، 993 ـ 994). الغای قرارداد 1919م، استخدام مستشاران امریکایی جهت اصلاح امور مالی و عضویت ایران در جامعه ملل از مصوبات چهارمین مجلس بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 4). در مجلس پنجم اعلام انقراض سلطنت قاجار (← مقاله قاجاریه، سلسله)، واگذاری حکومت موقت به رضاخان و موکولکردن تعیین تکلیف قطعی حکومت به نظر مجلس مؤسسان (← مقاله مجلس سنا)، استفاده از تاریخ هجری شمسی، قانون نظام اجباری ارتش و ایجاد فراکسیونها به تصویب نمایندگان رسید (همان، دوره 5). مدرس در مجلس سوم تا ششم، نماینده بود. | |||
امامخمینی از | دوره دوم (پهلوی اول): مجلس ششم تا دوازدهم از 19 تیر 1305ش/ 30 ذیحجه 1344ق آغاز شد و تا 9 آبان 1320ش/ 10 شوال 1360ق پایان یافت. مجلسهای این دوران، بهویژه هفتم تا دوازدهم، به دلیل سیاست مستبدانه رضاشاه پهلوی، شاهد نطقهای فرمایشی نمایندگان، مجری دستورهای پهلوی و نبود کارایی مشورتی بود. تصویب قانون وحدت لباس، لغو امتیاز نفتی دارسی و قانون تأسیس دانشگاه تهران از اقدامات این مجالس بود (همان، دوره 6 ـ 12). با ورود متفقین به ایران، در 25/6/1320 استعفای پهلوی در مجلس اعلام شد و فردای آن روز، فرزند ارشدش محمدرضا، سوگندنامه خود را در مجلس قرائت کرد (الموتی، 4/40 و 41) (← مقاله پهلوی، رضا). | ||
امامخمینی | دوره سوم (پهلوی دوم): مجلس سیزدهم تا بیست و چهارم از 22 آبان 1320ش/ 23 شوال 1360ق آغاز شد و تا 22 بهمن 1357 ادامه داشت. لایحه استخدام دکتر میلسپو و مستشاران امریکایى، لغو امتیاز همه روزنامهها و مجلات (مجلس سیزدهم) و منع دولت از هر نوع مذاکره با دولتهای خارجی درباره دادن امتیاز نفت، تحریم انتخابات مجلس تا زمان خروج متفقین از کشور (مجلس چهاردهم)، ملزمکردن دولت به گفتگو با شرکت نفت ایران و انگلیس جهت استیفاى حقوق ملت ایران، تصویب تشکیل مجلس مؤسسان دوم برای ایجاد برخی اصلاحات در قانون اساسی (لوح مشروح مذاکرات، دوره 15) و ملیشدن صنعت نفت (همان، دوره 16)، از اقدامات مهم نمایندگان مجلس تا کودتای امریکایی 28 مرداد 1332 بود (← مقاله ملیشدن صنعت نفت). | ||
در سالهای پس از کودتا، قوانینی چون واگذارى امتیاز استخراج نفت به یک کنسرسیوم بینالمللى و پرداخت غرامت ملی به شرکت نفت انگلیس، تصویب پیمان نظامی سنتو (همان، دوره 18)، قانون تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (← مقاله ساواک)، موافقتنامه دفاعی ایران و امریکا (همان، دوره 19) و لایحه مصونیت قضایى کارکنان و مستشاران امریکا در ایران (همان، دوره 21) (← مقاله کاپیتولاسیون) با رأی نمایندگان تصویب شدند. | |||
امامخمینی که از پاییز 1341 رویکرد انتقادی خویش به رژیم پهلوی را علنی کرده (← مقاله انجمنهای ایالتی و ولایتی) و با آغاز سال 1342، نهضت اسلامی مردم با رهبری ایشان شکل گرفته بود (← مقالههای حمله به مدرسه فیضیه؛ پانزده خرداد؛ سربازگیری طلاب)، به تصویب کاپیتولاسیون شدیداً اعتراض و آن را تقبیح کرد. رژیم پهلوی که با پیشبینی پیامدهای اجتماعی این قانون، مراحل طرح و تصویب این لایحه را در دو مجلس، به صورت پنهانی برگزار کرده بود، از افشای این لایحه، همچنین خطاب امامخمینی به شخص محمدرضا پهلوی و اعتراض ایشان به رابطه ایران با امریکا و اسرائیل، سخت ترسید؛ چنانکه کارگزاران پهلوی نیز از وجهی دیگر توجه کردند که «چرخ زمان، به عقب برنمیگردد»، با تبعید امامخمینی به ترکیه، روند بازگشتناپذیر زوال حکومتهای سلطنتی آغاز شد (← مقالههای کاپیتولاسیون؛ تبعید امامخمینی) و علمای آگاه و مردم به رهبری امامخمینی کوشیدند مانع بازگشت مشروطه به زمان استبداد و مصادره عدالتخواهی و قانونمندی عهد مشروطیت به دست شاه و دربار شوند (فلسفی، 237 ـ 242). برخی دیگر از مصوبات مجلسهای این دوره، عبارت بود از: جدایی بحرین از ایران در مجلس دوره 22 (امین، 58 ـ 68)، بازگیری جزایر سهگانه خلیج فارس در مجلس دوره 23 (تبریزی و دیگران، 179 ـ 204؛ امیری پری، 77 ـ 79) و تغییر تاریخ رسمی کشور به تاریخ ساختگی شاهنشاهی در دوره 24 (← مقاله تغییر تاریخ هجری). | |||
نقشآفرینان مجلس شورای ملی: امامخمینی که خود در این دوران زندگی کرده بود، معتقد بود شاه، دربار، بیگانگان و مراکز صاحبنفوذ ازجمله عوامل تأثیرگذار بر برگزاری انتخابات و مذاکرات مجلس بودند. تقلب گسترده و أخذ آرای باطل از مسائل تمامی دورههای مجلس بود. در مجلسهای عهد قاجار، خانها و مالکان هر منطقه در تحمیل آرای خود به نام مردم، دستی باز داشتند (صحیفه، 12/335 و 17/245 ـ 246، 469 ـ 472). در دوره پهلوی اول، انتخابات کاملاً به صورت فرمایشی درآمد. رضاشاه به طور محرمانه از استانداران و فرمانداران درخواست فرستادن تعدادی خاص از افراد میکرد که پس از فرستادن نام آنان به مرکز، گزینش میشدند و از صندوقهای رأی نام آنان در میآمد (پهلوی، 53؛ گلشاییان، 1/422؛ رستمی، 1/28). او بهتدریج نمایندگان مخالف خود همچون مدرس را تبعید کرد یا کشت (مدرسی، 334 ـ 335). | |||
از | در زمان پهلوی دوم نیز بهرغم ادعای برگزاری انتخابات آزاد (سولیوان و پارسونز، 347، 364، 367، 372 و 398)، دخالتها همچنان وجود داشت (عاقلی، 15). با افزایش قدرت وی، بهویژه پس از کودتای 1332، دخالت وی، درباریان و مقامات دولتی در انتخابات و اداره مجلس افزایش یافت (کیا، 102 ـ 103؛ الموتی، 4/42). دخالت اشرف پهلوی در انتخابات مجلس شانزدهم و اعتراض محمد مصدق و ابطال انتخابات (مهدوینیا، 306)، نامه سیدابوالقاسم کاشانی به دبیرکل سازمان ملل متحد در اعتراض به روند انتخابات مجلس هجدهم (← مجموعه نامهها و بیانیههای آیتالله کاشانی) و ابطال انتخابات مجلس بیستم (عابدی و دولتیاری، 125 ـ 127)، نشاندهنده وضع یادشده است. قدرتهای خارجی از دیگر عوامل تأثیرگذار بر مجلس بودند که حضور مستقیم یا غیر مستقیم آنان در انتخابات و مصوبات مجلس مشهود بود (پهلوی، 97 و 99؛ امیرعلایی، 77؛ گلشاییان، 1/422). | ||
امامخمینی | فرجام مجلس شورای ملی: در واپسین روزهای سلطنت محمدرضا پهلوی، تحولات ایران، برخی آثار خود را در تصمیمگیریهای نمایندگان نمایان ساخت. کنارهگیری تعدادی از نمایندگان از حزب رستاخیز، رأی به دولتهای متفاوت جعفر شریفامامی، غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، تصویب سه لایحه دولت بختیار مبنی بر انحلال ساواک، تشکیل بازرسی کل کشور در وزارت دادگستری و انحلال بازرسی شاهنشاهی و محاکمه نخستوزیران و وزرا از سال 1342 به بعد، از آخرین مصوبات مجلس شورای ملی بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 24). | ||
پس از بازگشت امامخمینی به کشور و آشکارشدن نشانههای سقوط حکومت شاهنشاهی (← مقالههای بازگشت امامخمینی؛ دهه فجر انقلاب اسلامی)، از آنجاکه ایشان در طول نهضت بر غیر قانونیبودن مجالس دوران پهلوی تأکید کرده و در آستانه خروج محمدرضا پهلوی (← مقاله فرار شاه)، اخطار کرده بود که نمایندگان مورد مؤاخذه ملت قرار میگیرند (صحیفه، 5/374 و 478)، تعدادی از نمایندگان مجلس استعفا کردند و حتی در پانزدهم بهمن به دیدار امامخمینی رفتند و ایشان در این دیدار مجلس شورای ملی را غیر ملی و امریکایی و غیر قانونی خواند و قراردادهای دولت و مجلس را تحمیلی و برخلاف قانون نامید (همان، 6/64 ـ 65). شب 21 بهمن جواد سعید، رئیس مجلس، ضمن استعفا، همبستگی بیشتر نمایندگان با انقلاب را اعلام کرد و در 22/11/1357 با تسخیر ساختمان، مجلس به طور کامل منحل شد (خوشزاد، 292 ـ 296). | |||
ارزیابی امامخمینی: از نظر امامخمینی به جز مجلس دوره اول که تا حدودی از دیگر دورهها متمایز بود، فساد در دیگر دورهها بهتدریج افزایش یافت (صحیفه، 18/202) و از مجلس شورای ملی، جز لفظی باقی نمانده بود (همان، 12/180). ایشان از مجلسهای دوره قاجار به مجلس «خانها» و از مجلسهای دوره پهلوی به مجلس «شاهنشاهی» تعبیر میکرد (همان، 12/180) که بر اساس مشاهدات خود ایشان، انتخاباتی صحیح، آزاد و مردمی برگزار نشد (همان، 3/354؛ 4/72 ـ 73؛ 12/151، 180 ـ 181؛ 17/469 ـ 470 و 18/335). | |||
امامخمینی به دلیل عملنشدن به متمم قانون اساسی که از مهمترین مواد آن تشکیل شورای نظارتی فقها بر انتخابات و مصوبات مجلس بود (کشف اسرار، 233؛ صحیفه، 3/242 و 244 ـ 245) و تحمیل رضاخان پهلوی با زور سرنیزه انگلستان (کشف اسرار، 185 ـ 186؛ صحیفه، 4/173 و 205) و استقرار محمدرضا پهلوی به دست متفقین، مجلسهای تمام دورهها را غیر قانونی و به نفع منافع غرب ارزیابی میکرد (صحیفه، 3/307 ـ 308؛ 4/72؛ 16/178 ـ 179 و 17/469). ایشان نمایندگانِ چنان مجلسهایی را (جز تعدادی انگشتشمار)، وکیل مردم نمیدانست و معتقد بود آنان با زور و بدون اطلاع و رأی مردم تعیین (انتصاب) میشدند، غیر قانونی بودند و از آنجاکه پایگاه مردمی نداشتند و دنبال منفعت خود بودند، با چاپلوسی قدرتهای داخلی و خارجی و صحنهسازی، برای تبرئه رژیم از جنایاتی که مرتکب شده بود، تلاش میکردند (همان، 3/388 ـ 389، 464؛ 4/72؛ 5/413 و 6/12، 79). این نمایندگان به جز شماری انگشتشمار، اشخاصی بیعرضه، فاسد، فاقد عِرق ملی، خائن، ناصالح و وابسته بودند که در خدمت بیگانه کار میکردند. آنان اشرافی، مرفه و بیقید به اسلام بودند که درکی از مشکلات مستمندان نداشتند و قوانین ذلتباری برای کشور وضع کردند (همان، 1/415 ـ 416، 421؛ 3/307 ـ 308؛ 6/46، 79؛ 12/388 و 17/245، 376). | |||
امامخمینی که در دوره رضاشاه، چندبار از نزدیک، شاهد برگزاری مجلس شورای ملی بود، مدرس را از معدود نمایندگانی میشناخت که با شخصیتی روحانی، بانفوذ در مجلس و مقاوم در برابر بیگانگان، در صدد اجراکردن اسلام بود (← مقاله مدرس، سیدحسن). ایشان بر این باور بود که از آغاز مجلسی که تمام نمایندگان آن ملی باشند و مصالح و مفاسد کشور را تشخیص دهند وجود نداشته است (همان، 5/316 ـ 317) و به دلیل ارتکاب خیانتهای متعدد، ازجمله تصویب لایحه کاپیتولاسیون، تغییر تاریخ اسلام به شاهنشاهی و سکوت در برابر دستورها و فرمانهای خلاف قانون اساسی شاه، شدیداً با آنان برخورد کرد (همان، 1/411، 423؛ 3/449 و 5/394). | |||
امامخمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، داشتن مجلس شورا و تعیین سرنوشت از این طریق را حق ملت دانست و معتقد بود شکلگیری مجلس باید صحیح و آزاد باشد و مردم حق انتخاب وکیل و تصمیم درباره مقدرات خود را داشته باشند (همان، 6/152 و 9/60، 124). نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در هفت خرداد 1359 با پیام ایشان آغاز به کار کرد (← مقاله مجلس شورای اسلامی). | |||
مجلس شورای اسلامی | منابع: آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعهشناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نی، چاپ سوم، 1378ش؛ اتحادیه، منصوره، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران، تاریخ ایران، چاپ اول، 1371ش؛ اردلان، امانالله، زندگی در دوران شش پادشاه (خاطرات حاجعزالممالک اردلان)، بیجا، نامک، 1372ش؛ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال 1357 (روزشمار زندگی نخستوزیران ایران)، لندن، لیکا، چاپ اول، 1375ش؛ امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ پنجم، 1389ش؛ همو، کشف اسرار، تهران، محمد، بیتا؛ امیرعلایی، شمسالدین، چند خاطره سیاسی، تهران، سهامی انتشار، چاپ اول، 1370ش؛ امیری پری، فاطمه، بررسی مسئله جرائد سهگانه در دوره پهلوی با نگاه به عملکرد دولت و مجلس (1332 ـ 1350)، مجله اسناد بهارستان، دوره جدید، شماره 2، 1392ش؛ امین، سیدحسن، سرگذشت سرشت و سرنوشت همهپرسی، مجله حافظ، شماره 17، 1384ش؛ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1371ش؛ پالمر، رابرت روزول، تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1383ش؛ پهلوی، محمدرضا، مأموریت برای وطنم، تهران، سهامی افست، 1345ش؛ پیرنیا (مشیر الدوله)، حسن و عباس اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، چاپ نهم، 1380ش؛ تبریزی، جواد و دیگران، حاکمیت ایران بر جزائر سهگانه خلیج فارس، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره 46، 1387ش؛ ترکمان، محمد، نظرات هیئت مجتهدین بر قوه قانونگذار، مجله تاریخ معاصر ایران کتاب دوم، 1369ش؛ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ چهاردهم، 1383ش؛ حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1374ش؛ خوشزاد، اکبر، آخرین مجلس مشروطه؛ دوره بیست و چهارم مجلس شورای ملی و انقلاب اسلامی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، 1390ش؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1377ش؛ دورانت، ویلیام جیمز و آریل دورانت، تاریخ تمدن، عصر ناپلئون، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و علیاصغر بهرامبیگی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1380ش؛ رستمی، فرهاد، پهلویها، تهران، تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، 1384ش؛ سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، 1375ش؛ شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران، سخن، چاپ اول، 1372ش؛ شمیم، علیاصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، 1387ش؛ صالح، پاشا علی، سرگذشت قانون، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1383ش؛ عابدی، سعید و فاطمه دولتیاری، انتخابات مجلس شورای ملی دوره بیستم، مطالعه موردی حوزه انتخابیه خواف، مجله تاریخ نو، شماره 13، 1394ش؛ عاقلی، باقر، خاطرات سیاسی محمد ساعد مراغهای، تهران، نامک، چاپ اول، 1373ش؛ عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، 1378ش؛ عسکری رانکوهی، عظیم، دوره سوم مجلس شوران ملی، مجله وحید، شماره 58، 1349ش؛ فروغی، محمدعلی (ذکاءالملک)، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، تهران، کویر، چاپ اول، 1382ش؛ فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی، بجا، بینا، 2536شاهنشاهی؛ فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجتالاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، 1382ش؛ قاضی، ابوالفضل، بایستههای حقوق اساسی، تهران، دادگستر ـ میزان، چاپ چهارم، 1378ش؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ بیستم، 1383ش؛ کیا، ب، ارتش تاریکی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، 1376ش؛ گلشاییان، عباسقلی، گذشتهها و اندیشههای زندگی یا خاطرات من، تهران، انیشتین، چاپ اول، 1377ش؛ لوح مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و اسلامی، نسخه دوم، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ـ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بیتا؛ مجموعه قوانین و آیین نامههای انتخابات مجلس شورای ملی و مجلس سنا، بیجا، وزارت کشور، بیتا؛ مدرسی، علی، مرد روزگاران، مدرس شهید نابغه ملی ایران، تهران، هزاران، چاپ اول، 1374ش؛ مزینانی، محمدصادق، سر گذشت، افکار و آثار آیتالله شهید سیدحسن مدرس، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، چاپ اول، 1393ش؛ ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، علمی، چاپ اول، 1369ش؛ مهدوینیا، جعفر، نخستوزیران ایران، زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، تهران، پانوس، چاپ اول 1373ش؛ هاشمیان، هادی، دوره چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم توسط احمدشاه، مجله پیام بهارستان، دوره دوم، شماره 3، 1388ش. | ||
نسخهٔ ۱۷ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۱۶:۵۲
مجلس شورای ملی، نهاد قانونگذاری ایران بر اساس قانون اساسی مشروطه تا سال 1357. در نظامهای سیاسی رایج و معاصر، سازوکاری که قانون یا قواعد لازمالاجرا را تهیه و وضع میکند، مجلس مشورتی است که نمایندگان حاضر در آن، به نوعی با رأی مردم برگزیده میشوند (قاضی، 199). برخی نظامها پارلمانی متشکل از دو مجلس مشورتیاند. در اینگونه نظامها، مجلسی که اعضای آن متشکل از اقشار مختلف جامعه و منتخب عموم مردم است، مجلس رعایا، سافل، وکلا یا مبعوثین نام دارد (فروغی، 43 ـ 44) و مجلس دیگر را به اعتبار حضور اشراف، سالخوردگان و شیوخ، مجلس اشراف، اعیان، عالی، شیوخ یا سنا مینامند (همان، 44؛ جعفری لنگرودی، 619) (← مقاله مجلس سنا). در کشورهای بسیاری، قوه مجریه برآمده از خواست مجلس شورا (قوه مقننه) است و در تعدادی دیگر، قوه مجریه مستقل از مقننه است و برای نظارت (بازخواست) رئیس اجرایی، راههای دیگری پیشبینی شده است (عالم، 322 ـ 333). پیشینه: پیشینه تشکیل مجلس شورا به شکل جدید، به قرن هفدهم میلادی و تحولات پس از رنسانس در انگلستان باز میگردد (دورانت، 11/462؛ پالمر، 1/268). در ایران و ازجمله خواستههای مشروطهخواهان تشکیل دارالشورا بود (شمیم، 442)؛ زیرا آن را از مبانی تحقق مشروطه میدانستند (کسروی، 1/120) (← مقاله نهضت مشروطه) و نخستین مجلس شورای ملی، اواخر دوره قاجار تشکیل شد (پیرنیا و اقبال، 853؛ کسروی، 1/119 و 120). مظفرالدینشاه در فرمان نخست مشروطه در چهاردهم جمادیالثانی 1324ق/ سیزدهم مرداد 1285ش تشکیل مجلسی تحت عنوان شورای ملی را صادر کرد؛ اما در پی اعتراض برخی مشروطهخواهان، با اصلاح فرمان، عنوان مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت (پیرنیا و اقبال، 853؛ کسروی، 1/119 ـ 120؛ صالح، 241)؛ هرچند در نظامنامه انتخاباتی، عنوان مجلس شورای ملی (شمیم، 445) به امضای مظفرالدینشاه رسید (لوح مشروح مذاکرات). با وجود پیشبینی تشکیل مجلس سنا در قانون اساسی (قانون اساسی و متمم آن)، این مجلس به دلایل گوناگون تا 1328 مصادف با دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، محقق نشد (فرهنگ قهرمانی، 210 و 333)؛ البته بنابر اصل 47، مادامی که مجلس سنا منعقد نشده بود، تصمیمات مجلس شورای ملی پس از امضای پادشاه، قابل اجرا بود (قانون اساسی و متمم آن). وظایف و شرایط نمایندگان: وضع قانون درباره مصالح کشوری و مردمی ازجمله پیشنهاد تجدید نظر در قانون اساسی، نظارت بر اجرای قوانین و عملکرد وزرا، انعقاد عهدنامهها و اعطای امتیاز انحصار، اعطای امتیاز تشکیل کمپانی و شرکتهای عمومی، استقراض داخلی یا خارجی و ساخت راهآهن یا شوسه به دست دولت از مهمترین وظایف مجلس شورای ملی بود. به جز امور مالی که تصویب آن از وظایف اختصاصی مجلس شورای ملی بود، دیگر قوانین پس از تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا باید به تأیید شاه میرسید (همان). دوره نخست مجلس شورای ملی به صورت طبقاتی و در تهران به صورت یکمرحلهای و دیگر ایالات دومرحلهای برگزار شد. شاهزادگان قاجاریه، علما و طلاب، اعیان، تجار، ملاکان، کشاورزان و اصناف مختلف با داشتن دیگر شرایط مانند تابعیت ایران، مردبودن، باسوادبودن (سواد فارسی)، نداشتن شغل دولتی، آگاهی به امور کشور، داشتن دستکم سی سال و حداکثر هفتاد سال سن، نظامینبودن، ورشکسته و مجرمنبودن، شهرت محلی داشتن و معروفنبودن به فسق و فساد عقیده، حق نامزدی در انتخابات داشتند (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 46 ـ 47؛ مجموعه قوانین، 7). قانون انتخابات برای انتخابکنندگان نیز شرایط مالی قائل شد و اقشار پایین جامعه را از حق رأیدادن محروم کرد؛ چنانکه مالکان باید صاحب ملکی با حداقل قیمت هزار تومان بودند، تاجران باید تجارت معین میداشتند و اصناف نیز باید صاحب دکانی با کرایهای مطابق میانگین کرایههای محلی میبودند (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 46). دوره دوم با حذف ملاک طبقاتی، انتخابات در تمام کشور به صورت دومرحلهای برگزار شد (صالح، 251 ـ 252). وکلای انتخابشده با رأی مردم در هر منطقه، دوباره از میان خود، یکسوم را انتخاب کردند و برای نمایندگی راهی مجلس کردند (لوح مشروح مذاکرات، دوره 2، 277). از دوره سوم به بعد، انتخابات به صورت عمومی و یکمرحلهای برگزار شد (صالح، 252). بانوان از حق انتخابکردن و انتخابشدن محروم بودند (لوح مشروح مذاکرات، دور 2، 277). به موجب اصل پنجم، مدت زمان هر دوره از مجلس دو سال بود که پس از برگزاری هجده دوره، با اصلاح قانون در 1345 به چهار سال افزایش پیدا کرد (قانون اساسی و متمم آن). شمار نمایندگان و رؤسا: مجلس شورای ملی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، در 24 دوره تشکیل شد. نخستین جلسه با حضور مظفرالدینشاه قاجار در کاخ گلستان گشایش یافت (شمیم، 448) و پس از آن کاخ بهارستان به محل تشکیل جلسات مجلس شوراى ملى اختصاص یافت (کسروی، 1/170). در مجلس اول، تعداد نمایندگان هر استان، متناسب با جمعیت آن استان بود و در تهران، از شاهزادگان قاجاریه چهار نفر، علما و طلاب چهار نفر، تجار ده نفر، ملاکان و کشاورزان ده نفر و از میان اصناف نیز از هر صنفی یک نفر انتخاب میشد تا در مجموع به 32 نفر میرسید (لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، 47). در مجموع دورههای مجلس، حدود 3600 نفر به مجلس شورای ملی راه یافتند (شجیعی، 4/463 ـ 559؛ فرهنگ قهرمانی، 1 ـ 330) که 36 نفر از آنان بانوانی بودند که در چهار دوره پایانی مجلس، موفق به راهیابی به آن شدند (الموتی، 4/52). در آن 24 دوره، هفده تن ازجمله مرتضی قلیخان هدایت، محمدعلی فروغی، حسین پیرنیا، سیدمحمد تدین، حسن اسفندیاری نوری، سیدمحمدصادق طباطبایی، سیدحسن امامی، سیدابوالقاسم کاشانی، عبدالله ریاضی و جواد سعید ریاست مجلس را بر عهده داشتند (همان، 4/114؛ شجیعی، 4/560). دورهها و عملکرد: دورههای مجلس شورای ملی را به لحاظ تاریخی در سه دوره مجزا میتوان بررسی کرد: دوره نخست (قاجاریه): دوره نخست شامل مجلس اول تا پنجم است که از سیزدهم مهر 1285ش/ هفدهم شعبان 1324ق آغاز شد و تا 22 بهمن 1304ش/ 27 رجب 1344ق ادامه داشت. نگارش نظامنامه (قانون) اساسى مشروطه (شمیم، 448)، تدوین متمم قانون اساسی (همان، 456)، رسیدگی به بودجه دولت و هزینه دربار، تصویب اخراج مستشاران خارجی از ایران و رد هر گونه استقراض خارجی و تصویب تأسیس بانک ملی، از دستاوردهای مهم مجلس اول بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 1). مجلس اول به دستور محمدعلیشاه که از مخالفان سرسخت مشروطه بود و با حمایت برخی از روحانیان، درباریان، دهقانان و صنعتگران، به دست کلنل لیاخوف روسی فرمانده بریگارد قزاق در 2/4/1287 به توپ بسته شد و در ادامه با سرکوب مشروطهخواهان، منجر به آغاز دوره استبداد صغیر شد (همان، 120 ـ 121؛ کسروی، 1/632 و 670؛ ملکزاده، 4/756). این دوره با حمایت سه نفر از مجتهدان نجف محمدکاظم خراسانی، عبدالله لاهیجی مازندرانی و میرزاحسین خلیلی تهرانی از مشروطیت و قیام مردم تبریز، اصفهان، رشت و در آخر هم تهران، به سر آمد (آبراهامیان، 123؛ دوانی، 2 ـ 1/149 ـ 150) (← مقاله نهضت مشروطه). مجلس دوم در 24/8/1288ش/ دوم ذیقعده 1327ق آغاز به کار کرد (لوح مشروح مذاکرات، دوره 2، 1). در این مجلس بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، پنج نفر از مجتهدان و فقهای متدین آگاه از مقتضیات زمان، برای نظارت بر تصویب قوانین و تأیید مغایرتنداشتن آن با قواعد اسلام، معرفی شدند. این افراد عبارت بودند از: میرزازینالعابدین قمی (از قم)، سیدابوالحسن اصفهانی (نجف)، سیدحسن مدرس قمشهای (اصفهان) (← مقاله مدرس، سیدحسن)، میرسیدعلی حائری (یزد) و میرزایحیی معروف به حاجامامجمعه خویی (تهران) و از میان آنان تنها مدرس و امامجمعه خویی به مجلس رفتند (ترکمان، 2/39 ـ 40؛ حائری، 1/31) و بقیه استعفا کردند و حضور این دو نفر نیز در مجلسهای بعدی به عنوان مجتهد تراز اول نبود و صرفاً نماینده مجلس بودند (ترکمان، 2/40 ـ 41). اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، تنها در این دوره، آنهم به صورت ناقص اجرا شد (حائری، 1/13). دوره دوم مجلس پس از واگذاری اداره برخی مراکز به مستشاران امریکایی (لوح مشروح مذاکرات، دوره دوم، 138، 195، 204 و...) و واکنش (اولتیماتوم) روسیه درباره آن و پافشاری تعدادی از نمایندگان (اردلان، 63 ـ 65) به تشنج کشیده شد؛ بنابراین پس از پایان دوره در اواخر 1329ق، انتخابات تجدید نشد (بهار، 1/11). پس از سه سال نبود مجلس، فشار افکار عمومی، برخی علما و روزنامهها سرانجام موجب برگزاری انتخابات شد. سخنان سیدحسن مدرس در مخالفت با تعویق انتخابات، تعیینکننده بود (مزینانی، 345 ـ 346؛ اتحادیه، 69 ـ 74). مجلس سوم که با آغاز جنگ جهانی اول همزمان شد، در هفدهم محرم الحرام 1333ق/ آذر 1293ش افتتاح شد (لوح مشروح مذاکرات، دوره 3، 1) و پس از افتتاح، حکومت مشروطه بار دیگر جان گرفت و روزنامههای زیادی منتشر شدند (بهار، 1/15)؛ اما با ورود نیروهای روس و انگلیس به ایران، این مجلس بیش از یک سال دوام نیاورد (عسکری رانکوهی، 128 ـ 130). در سال 1299 رضاخان سردار سپه کودتا کرد (بهار، 1/60 ـ 69) و پس از پنج سال و هفت ماه و هشت روز از فترت مجلس سوم، مجلس چهارم در تیر 1300 گشایش یافت (شجیعی، 4/206؛ هاشمیان، 993 ـ 994). الغای قرارداد 1919م، استخدام مستشاران امریکایی جهت اصلاح امور مالی و عضویت ایران در جامعه ملل از مصوبات چهارمین مجلس بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 4). در مجلس پنجم اعلام انقراض سلطنت قاجار (← مقاله قاجاریه، سلسله)، واگذاری حکومت موقت به رضاخان و موکولکردن تعیین تکلیف قطعی حکومت به نظر مجلس مؤسسان (← مقاله مجلس سنا)، استفاده از تاریخ هجری شمسی، قانون نظام اجباری ارتش و ایجاد فراکسیونها به تصویب نمایندگان رسید (همان، دوره 5). مدرس در مجلس سوم تا ششم، نماینده بود. دوره دوم (پهلوی اول): مجلس ششم تا دوازدهم از 19 تیر 1305ش/ 30 ذیحجه 1344ق آغاز شد و تا 9 آبان 1320ش/ 10 شوال 1360ق پایان یافت. مجلسهای این دوران، بهویژه هفتم تا دوازدهم، به دلیل سیاست مستبدانه رضاشاه پهلوی، شاهد نطقهای فرمایشی نمایندگان، مجری دستورهای پهلوی و نبود کارایی مشورتی بود. تصویب قانون وحدت لباس، لغو امتیاز نفتی دارسی و قانون تأسیس دانشگاه تهران از اقدامات این مجالس بود (همان، دوره 6 ـ 12). با ورود متفقین به ایران، در 25/6/1320 استعفای پهلوی در مجلس اعلام شد و فردای آن روز، فرزند ارشدش محمدرضا، سوگندنامه خود را در مجلس قرائت کرد (الموتی، 4/40 و 41) (← مقاله پهلوی، رضا). دوره سوم (پهلوی دوم): مجلس سیزدهم تا بیست و چهارم از 22 آبان 1320ش/ 23 شوال 1360ق آغاز شد و تا 22 بهمن 1357 ادامه داشت. لایحه استخدام دکتر میلسپو و مستشاران امریکایى، لغو امتیاز همه روزنامهها و مجلات (مجلس سیزدهم) و منع دولت از هر نوع مذاکره با دولتهای خارجی درباره دادن امتیاز نفت، تحریم انتخابات مجلس تا زمان خروج متفقین از کشور (مجلس چهاردهم)، ملزمکردن دولت به گفتگو با شرکت نفت ایران و انگلیس جهت استیفاى حقوق ملت ایران، تصویب تشکیل مجلس مؤسسان دوم برای ایجاد برخی اصلاحات در قانون اساسی (لوح مشروح مذاکرات، دوره 15) و ملیشدن صنعت نفت (همان، دوره 16)، از اقدامات مهم نمایندگان مجلس تا کودتای امریکایی 28 مرداد 1332 بود (← مقاله ملیشدن صنعت نفت). در سالهای پس از کودتا، قوانینی چون واگذارى امتیاز استخراج نفت به یک کنسرسیوم بینالمللى و پرداخت غرامت ملی به شرکت نفت انگلیس، تصویب پیمان نظامی سنتو (همان، دوره 18)، قانون تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (← مقاله ساواک)، موافقتنامه دفاعی ایران و امریکا (همان، دوره 19) و لایحه مصونیت قضایى کارکنان و مستشاران امریکا در ایران (همان، دوره 21) (← مقاله کاپیتولاسیون) با رأی نمایندگان تصویب شدند. امامخمینی که از پاییز 1341 رویکرد انتقادی خویش به رژیم پهلوی را علنی کرده (← مقاله انجمنهای ایالتی و ولایتی) و با آغاز سال 1342، نهضت اسلامی مردم با رهبری ایشان شکل گرفته بود (← مقالههای حمله به مدرسه فیضیه؛ پانزده خرداد؛ سربازگیری طلاب)، به تصویب کاپیتولاسیون شدیداً اعتراض و آن را تقبیح کرد. رژیم پهلوی که با پیشبینی پیامدهای اجتماعی این قانون، مراحل طرح و تصویب این لایحه را در دو مجلس، به صورت پنهانی برگزار کرده بود، از افشای این لایحه، همچنین خطاب امامخمینی به شخص محمدرضا پهلوی و اعتراض ایشان به رابطه ایران با امریکا و اسرائیل، سخت ترسید؛ چنانکه کارگزاران پهلوی نیز از وجهی دیگر توجه کردند که «چرخ زمان، به عقب برنمیگردد»، با تبعید امامخمینی به ترکیه، روند بازگشتناپذیر زوال حکومتهای سلطنتی آغاز شد (← مقالههای کاپیتولاسیون؛ تبعید امامخمینی) و علمای آگاه و مردم به رهبری امامخمینی کوشیدند مانع بازگشت مشروطه به زمان استبداد و مصادره عدالتخواهی و قانونمندی عهد مشروطیت به دست شاه و دربار شوند (فلسفی، 237 ـ 242). برخی دیگر از مصوبات مجلسهای این دوره، عبارت بود از: جدایی بحرین از ایران در مجلس دوره 22 (امین، 58 ـ 68)، بازگیری جزایر سهگانه خلیج فارس در مجلس دوره 23 (تبریزی و دیگران، 179 ـ 204؛ امیری پری، 77 ـ 79) و تغییر تاریخ رسمی کشور به تاریخ ساختگی شاهنشاهی در دوره 24 (← مقاله تغییر تاریخ هجری). نقشآفرینان مجلس شورای ملی: امامخمینی که خود در این دوران زندگی کرده بود، معتقد بود شاه، دربار، بیگانگان و مراکز صاحبنفوذ ازجمله عوامل تأثیرگذار بر برگزاری انتخابات و مذاکرات مجلس بودند. تقلب گسترده و أخذ آرای باطل از مسائل تمامی دورههای مجلس بود. در مجلسهای عهد قاجار، خانها و مالکان هر منطقه در تحمیل آرای خود به نام مردم، دستی باز داشتند (صحیفه، 12/335 و 17/245 ـ 246، 469 ـ 472). در دوره پهلوی اول، انتخابات کاملاً به صورت فرمایشی درآمد. رضاشاه به طور محرمانه از استانداران و فرمانداران درخواست فرستادن تعدادی خاص از افراد میکرد که پس از فرستادن نام آنان به مرکز، گزینش میشدند و از صندوقهای رأی نام آنان در میآمد (پهلوی، 53؛ گلشاییان، 1/422؛ رستمی، 1/28). او بهتدریج نمایندگان مخالف خود همچون مدرس را تبعید کرد یا کشت (مدرسی، 334 ـ 335). در زمان پهلوی دوم نیز بهرغم ادعای برگزاری انتخابات آزاد (سولیوان و پارسونز، 347، 364، 367، 372 و 398)، دخالتها همچنان وجود داشت (عاقلی، 15). با افزایش قدرت وی، بهویژه پس از کودتای 1332، دخالت وی، درباریان و مقامات دولتی در انتخابات و اداره مجلس افزایش یافت (کیا، 102 ـ 103؛ الموتی، 4/42). دخالت اشرف پهلوی در انتخابات مجلس شانزدهم و اعتراض محمد مصدق و ابطال انتخابات (مهدوینیا، 306)، نامه سیدابوالقاسم کاشانی به دبیرکل سازمان ملل متحد در اعتراض به روند انتخابات مجلس هجدهم (← مجموعه نامهها و بیانیههای آیتالله کاشانی) و ابطال انتخابات مجلس بیستم (عابدی و دولتیاری، 125 ـ 127)، نشاندهنده وضع یادشده است. قدرتهای خارجی از دیگر عوامل تأثیرگذار بر مجلس بودند که حضور مستقیم یا غیر مستقیم آنان در انتخابات و مصوبات مجلس مشهود بود (پهلوی، 97 و 99؛ امیرعلایی، 77؛ گلشاییان، 1/422). فرجام مجلس شورای ملی: در واپسین روزهای سلطنت محمدرضا پهلوی، تحولات ایران، برخی آثار خود را در تصمیمگیریهای نمایندگان نمایان ساخت. کنارهگیری تعدادی از نمایندگان از حزب رستاخیز، رأی به دولتهای متفاوت جعفر شریفامامی، غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، تصویب سه لایحه دولت بختیار مبنی بر انحلال ساواک، تشکیل بازرسی کل کشور در وزارت دادگستری و انحلال بازرسی شاهنشاهی و محاکمه نخستوزیران و وزرا از سال 1342 به بعد، از آخرین مصوبات مجلس شورای ملی بود (لوح مشروح مذاکرات، دوره 24). پس از بازگشت امامخمینی به کشور و آشکارشدن نشانههای سقوط حکومت شاهنشاهی (← مقالههای بازگشت امامخمینی؛ دهه فجر انقلاب اسلامی)، از آنجاکه ایشان در طول نهضت بر غیر قانونیبودن مجالس دوران پهلوی تأکید کرده و در آستانه خروج محمدرضا پهلوی (← مقاله فرار شاه)، اخطار کرده بود که نمایندگان مورد مؤاخذه ملت قرار میگیرند (صحیفه، 5/374 و 478)، تعدادی از نمایندگان مجلس استعفا کردند و حتی در پانزدهم بهمن به دیدار امامخمینی رفتند و ایشان در این دیدار مجلس شورای ملی را غیر ملی و امریکایی و غیر قانونی خواند و قراردادهای دولت و مجلس را تحمیلی و برخلاف قانون نامید (همان، 6/64 ـ 65). شب 21 بهمن جواد سعید، رئیس مجلس، ضمن استعفا، همبستگی بیشتر نمایندگان با انقلاب را اعلام کرد و در 22/11/1357 با تسخیر ساختمان، مجلس به طور کامل منحل شد (خوشزاد، 292 ـ 296). ارزیابی امامخمینی: از نظر امامخمینی به جز مجلس دوره اول که تا حدودی از دیگر دورهها متمایز بود، فساد در دیگر دورهها بهتدریج افزایش یافت (صحیفه، 18/202) و از مجلس شورای ملی، جز لفظی باقی نمانده بود (همان، 12/180). ایشان از مجلسهای دوره قاجار به مجلس «خانها» و از مجلسهای دوره پهلوی به مجلس «شاهنشاهی» تعبیر میکرد (همان، 12/180) که بر اساس مشاهدات خود ایشان، انتخاباتی صحیح، آزاد و مردمی برگزار نشد (همان، 3/354؛ 4/72 ـ 73؛ 12/151، 180 ـ 181؛ 17/469 ـ 470 و 18/335). امامخمینی به دلیل عملنشدن به متمم قانون اساسی که از مهمترین مواد آن تشکیل شورای نظارتی فقها بر انتخابات و مصوبات مجلس بود (کشف اسرار، 233؛ صحیفه، 3/242 و 244 ـ 245) و تحمیل رضاخان پهلوی با زور سرنیزه انگلستان (کشف اسرار، 185 ـ 186؛ صحیفه، 4/173 و 205) و استقرار محمدرضا پهلوی به دست متفقین، مجلسهای تمام دورهها را غیر قانونی و به نفع منافع غرب ارزیابی میکرد (صحیفه، 3/307 ـ 308؛ 4/72؛ 16/178 ـ 179 و 17/469). ایشان نمایندگانِ چنان مجلسهایی را (جز تعدادی انگشتشمار)، وکیل مردم نمیدانست و معتقد بود آنان با زور و بدون اطلاع و رأی مردم تعیین (انتصاب) میشدند، غیر قانونی بودند و از آنجاکه پایگاه مردمی نداشتند و دنبال منفعت خود بودند، با چاپلوسی قدرتهای داخلی و خارجی و صحنهسازی، برای تبرئه رژیم از جنایاتی که مرتکب شده بود، تلاش میکردند (همان، 3/388 ـ 389، 464؛ 4/72؛ 5/413 و 6/12، 79). این نمایندگان به جز شماری انگشتشمار، اشخاصی بیعرضه، فاسد، فاقد عِرق ملی، خائن، ناصالح و وابسته بودند که در خدمت بیگانه کار میکردند. آنان اشرافی، مرفه و بیقید به اسلام بودند که درکی از مشکلات مستمندان نداشتند و قوانین ذلتباری برای کشور وضع کردند (همان، 1/415 ـ 416، 421؛ 3/307 ـ 308؛ 6/46، 79؛ 12/388 و 17/245، 376). امامخمینی که در دوره رضاشاه، چندبار از نزدیک، شاهد برگزاری مجلس شورای ملی بود، مدرس را از معدود نمایندگانی میشناخت که با شخصیتی روحانی، بانفوذ در مجلس و مقاوم در برابر بیگانگان، در صدد اجراکردن اسلام بود (← مقاله مدرس، سیدحسن). ایشان بر این باور بود که از آغاز مجلسی که تمام نمایندگان آن ملی باشند و مصالح و مفاسد کشور را تشخیص دهند وجود نداشته است (همان، 5/316 ـ 317) و به دلیل ارتکاب خیانتهای متعدد، ازجمله تصویب لایحه کاپیتولاسیون، تغییر تاریخ اسلام به شاهنشاهی و سکوت در برابر دستورها و فرمانهای خلاف قانون اساسی شاه، شدیداً با آنان برخورد کرد (همان، 1/411، 423؛ 3/449 و 5/394). امامخمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، داشتن مجلس شورا و تعیین سرنوشت از این طریق را حق ملت دانست و معتقد بود شکلگیری مجلس باید صحیح و آزاد باشد و مردم حق انتخاب وکیل و تصمیم درباره مقدرات خود را داشته باشند (همان، 6/152 و 9/60، 124). نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در هفت خرداد 1359 با پیام ایشان آغاز به کار کرد (← مقاله مجلس شورای اسلامی). منابع: آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعهشناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نی، چاپ سوم، 1378ش؛ اتحادیه، منصوره، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران، تاریخ ایران، چاپ اول، 1371ش؛ اردلان، امانالله، زندگی در دوران شش پادشاه (خاطرات حاجعزالممالک اردلان)، بیجا، نامک، 1372ش؛ الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال 1357 (روزشمار زندگی نخستوزیران ایران)، لندن، لیکا، چاپ اول، 1375ش؛ امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ پنجم، 1389ش؛ همو، کشف اسرار، تهران، محمد، بیتا؛ امیرعلایی، شمسالدین، چند خاطره سیاسی، تهران، سهامی انتشار، چاپ اول، 1370ش؛ امیری پری، فاطمه، بررسی مسئله جرائد سهگانه در دوره پهلوی با نگاه به عملکرد دولت و مجلس (1332 ـ 1350)، مجله اسناد بهارستان، دوره جدید، شماره 2، 1392ش؛ امین، سیدحسن، سرگذشت سرشت و سرنوشت همهپرسی، مجله حافظ، شماره 17، 1384ش؛ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1371ش؛ پالمر، رابرت روزول، تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1383ش؛ پهلوی، محمدرضا، مأموریت برای وطنم، تهران، سهامی افست، 1345ش؛ پیرنیا (مشیر الدوله)، حسن و عباس اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، چاپ نهم، 1380ش؛ تبریزی، جواد و دیگران، حاکمیت ایران بر جزائر سهگانه خلیج فارس، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره 46، 1387ش؛ ترکمان، محمد، نظرات هیئت مجتهدین بر قوه قانونگذار، مجله تاریخ معاصر ایران کتاب دوم، 1369ش؛ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ چهاردهم، 1383ش؛ حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1374ش؛ خوشزاد، اکبر، آخرین مجلس مشروطه؛ دوره بیست و چهارم مجلس شورای ملی و انقلاب اسلامی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، 1390ش؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1377ش؛ دورانت، ویلیام جیمز و آریل دورانت، تاریخ تمدن، عصر ناپلئون، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و علیاصغر بهرامبیگی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1380ش؛ رستمی، فرهاد، پهلویها، تهران، تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، 1384ش؛ سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، 1375ش؛ شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران، سخن، چاپ اول، 1372ش؛ شمیم، علیاصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، 1387ش؛ صالح، پاشا علی، سرگذشت قانون، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1383ش؛ عابدی، سعید و فاطمه دولتیاری، انتخابات مجلس شورای ملی دوره بیستم، مطالعه موردی حوزه انتخابیه خواف، مجله تاریخ نو، شماره 13، 1394ش؛ عاقلی، باقر، خاطرات سیاسی محمد ساعد مراغهای، تهران، نامک، چاپ اول، 1373ش؛ عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، 1378ش؛ عسکری رانکوهی، عظیم، دوره سوم مجلس شوران ملی، مجله وحید، شماره 58، 1349ش؛ فروغی، محمدعلی (ذکاءالملک)، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، تهران، کویر، چاپ اول، 1382ش؛ فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی، بجا، بینا، 2536شاهنشاهی؛ فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجتالاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، 1382ش؛ قاضی، ابوالفضل، بایستههای حقوق اساسی، تهران، دادگستر ـ میزان، چاپ چهارم، 1378ش؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ بیستم، 1383ش؛ کیا، ب، ارتش تاریکی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، 1376ش؛ گلشاییان، عباسقلی، گذشتهها و اندیشههای زندگی یا خاطرات من، تهران، انیشتین، چاپ اول، 1377ش؛ لوح مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و اسلامی، نسخه دوم، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ـ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بیتا؛ مجموعه قوانین و آیین نامههای انتخابات مجلس شورای ملی و مجلس سنا، بیجا، وزارت کشور، بیتا؛ مدرسی، علی، مرد روزگاران، مدرس شهید نابغه ملی ایران، تهران، هزاران، چاپ اول، 1374ش؛ مزینانی، محمدصادق، سر گذشت، افکار و آثار آیتالله شهید سیدحسن مدرس، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، چاپ اول، 1393ش؛ ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، علمی، چاپ اول، 1369ش؛ مهدوینیا، جعفر، نخستوزیران ایران، زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، تهران، پانوس، چاپ اول 1373ش؛ هاشمیان، هادی، دوره چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم توسط احمدشاه، مجله پیام بهارستان، دوره دوم، شماره 3، 1388ش.