شهادت: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه را خالی کرد) |
(اصلاح ارقام) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''شهادت'''، جایگاه کشته‌شدن در راه خداوند و نقش آن در انقلاب اسلامی ایران. | |||
==معنی== | |||
شهادت واژه‌ای عربی است که در اصل به معنای گواه‌بودن و گواهی‌دادن است <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۶۵ ـ ۴۶۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۲۴۲.</ref> و در منابع و فرهنگ اسلامی در معنای کشته‌شدن و جان‌دادن در راه خداوند به کار می‌رود <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۹.</ref>. برای کاربرد مفهوم شهادت درباره کسی که در راه خداوند کشته می‌شود، عللی ذکر شده است؛ مانند اینکه چون خدا و فرشتگان گواهی به بهشتی‌شدن وی داده‌اند یا چون گواه دیگران است یا چون زنده و شاهد است <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۲۴۲؛ صدر، ماوراء الفقه، ۱/۱۹۹ ـ ۲۰۰.</ref> {{ببینید|شهدا}}. مفهوم کلی این واژه در ادیان و ملل مختلف نیز نوعی خاص از جان‌دادن است که در مسیر، هدف و آرمانی برتر مانند دین، ملت و میهن صورت می‌گیرد <ref>شاعری، ۸۱ ـ ۸۲.</ref>. | |||
==پیشینه== | |||
یهودیان پیش از میلاد مسیح(ع) با فرهنگ شهادت آشنا شدند. خشم، شورش و آمادگی یهودیان برای مقابله و کشته‌شدن در برابر ظلم پادشاه سلوکی (سوریه) <ref>خیراندیش، عشق و شهادت در عرفان، ۲۹.</ref> تا آنجا رسید که یک زن و هفت پسر او در معبد کشته شدند <ref>دقیقیان، نردبانی به آسمان، ۱۶۳.</ref>. یهودیان این زن و پسرانش را همچون «شهید» دانستند و بیان کردند شهیدان پس از مرگ به زندگی جاوید می‌رسند <ref>خیراندیش، عشق و شهادت در عرفان، ۲۹ ـ ۳۰.</ref>. | |||
در مسیحیت نیز مفهوم شهادت با عروج حضرت عیسی(ع) شکل گرفت. مسیحیان که معتقد به ایستادگی مسیح(ع) در برابر ظلم، انتخاب مرگ در راه خدا <ref>تنهایی، جامعه شناسی در ادیان، ۱/۳۸۰.</ref> و رستاخیز و بازگشت حضرت عیسی(ع) هستند <ref>ویر، جهان مذهبی ادیان در جهان امروز، ۲/۶۹۸.</ref>، آویختن صلیب را به معنای انکار خویشتن و اعلام آمادگی برای فداکاری و ایثار تا حد کشته‌شدن در راه خدا می‌دانند و باور دارند مسیح(ع) واژه «تعمید» را برای بیان آرزوی شهادت در راه خدا (تعمید در خون) به کار می‌برد <ref>جمعی از نویسندگان، ادیان‌شناسی، ۱۰۳.</ref>. بعدها این مفهوم تکامل بیشتری یافت. شهیدان مسیحی خود را مقلد عیسی(ع) می‌دانستند و در تحمل رنج و مشقت و پذیرش شهادت از او تقلید می‌کردند. در نظر آنان، شهید کسی بود که در تحمل مشقت از عیسی(ع) تقلید کند <ref>عزتی، مقایسه بین مفهوم شهادت در اسلام و مسیحیت، ۱۶۷ ـ ۱۶۸.</ref>. | |||
با ظهور اسلام و با شهادت تازه‌مسلمانان مانند سمیه و یاسر <ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۲/۶۷.</ref> و حمزه عموی پیامبر(ص) <ref>واقدی، المغازی، ۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref> به دست کفار، مردم با واژه‌هایی چون شهادت و شهید بیشتر آشنا شدند <ref>نوروزی، فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، ۱۸۴.</ref>. با شروع حکومت اسلامی و جنگ‌های صدر اسلام می‌شد فرهنگ شهادت‌طلبی را در شهادت یاران نزدیک پیامبر(ص) مانند حارث‌بن‌عدی، ابی‌امیه، قیس و عبدالله‌بن‌عامر <ref>ابن‌هشام، عبدالملک، ۲/۴۸۶ ـ ۴۸۷.</ref> به‌خوبی مشاهده کرد. پیامبر اکرم(ص) با کمک آموزه‌های اسلامی توانسته بود تحولی بزرگ در میان مردم ایجاد کند؛ چنان‌که یاران ایشان بی‌قرار شهادت بودند <ref>شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۴۰.</ref>. بسیار یافت می‌شد که در این راه زنان داغ‌دیده، برای داغ عزیزانشان خداوند را شاکر بودند <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۷/۳۱۱.</ref>. از بارزترین نمونه‌های تاریخی ایثار و شهادت در سال‌های بعد را می‌توان حرکت و قیام امام‌حسین(ع) و یارانش دانست که نقطه عطف و سرچشمه حرکت‌های بعدی شد {{ببینید|حسین‌بن‌علی، سیّدالشهدا(ع)؛ عزاداری}}. | |||
در فرهنگ‌های غیر دینی نیز شهادت با مفهوم کشته‌شدن در راه وطن معنا پیدا می‌کند. آنان شهادت را مرگ سرخ قهرمانان، سربازان و فداکارانی می‌دانند که در نبردهای خونین به دست دشمن کشته شده و قربانی عقیده و مرام خود یا فدایی آرمان و سرزمین خویش گردیده‌اند <ref>رضوانی، فلسفه شهادت، ۱۱۶.</ref>. | |||
با ورود اسلام به ایران صفات پهلوانی که در میان ایرانیان ارزش بود، با مفهوم شهادت در دو حوزه مفهومیِ کشته‌شدن در راه خدا و دین <ref>شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۶.</ref> و از جان گذشتگی و آمادگی برای شهادت به منظور دفاع از استقلال و رسیدن به آزادی کشور در هم آمیخته شد و به‌آسانی جامعه ایران آن را پذیرفت <ref>شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۶.</ref>. حضور مردم برای دفاع از استقلال کشور و مبارزه با استبداد و استعمار در قیام‌ها و نهضت‌هایی که گاه منجر به شهادت گروهی می‌شد، در تاریخ به چشم می‌خورد؛ ازجمله این قیام‌ها نهضت تنباکو (۱۲۶۷) <ref>رحمتی، نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو، ۹۴ ـ ۹۵.</ref>، انقلاب مشروطه (۱۲۸۴)، قیام محمدتقی خان پسیان (۱۲۹۶) و قیام تنگستانی‌ها (۱۳۰۰) <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۱۶۲.</ref> است. پس از روی‌کارآمدن رضاخان پهلوی، می‌توان به شهادت سیدحسن مدرس نماینده مجلس شورای ملی به دستور وی <ref>مرکز بررسی اسناد، زنده تاریخ شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس، ۲۶.</ref> و شهادت عده‌ای از مردم در مسجد گوهرشاد مشهد پس از مخالفت با قانون یکسان‌سازی لباس <ref>قاسم‌پور، قیام مسجد گوهرشاد، ۷۷.</ref> اشاره کرد. | |||
در زمان محمدرضا پهلوی و با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی روحیه شهادت‌طلبی گسترش یافت؛ از نمونه‌های آن، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و تظاهرات بعدی آن <ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱/۱۵۰ ـ ۱۵۱.</ref>، تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۱۳ آبان ۱۳۵۷ <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۳۵۰ و ۳۸۹.</ref> است {{ببینید|تظاهرات}}. میل به شهادت که در دوران انقلاب اسلامی به شکل ارزش اجتماعی مطرح بود با پیروزی انقلاب و آغاز دوران دفاع مقدس تبدیل به فرهنگ جهاد و شهادت شد <ref>شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۷ ـ ۳۸.</ref>. امام‌خمینی که مقابله با ستمکاران و به‌شهادت‌رسیدن را در دوران پهلوی مایه خوشبختی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۳.</ref>، پس از پیروزی انقلاب اسلامی شهادت را احیاکننده اسلام شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۵۷ ـ ۲۵۸.</ref>. این موضع‌گیری‌های ایشان در سال‌های سخت اوایل پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی، عامل مهمی در جهت گسترش فرهنگ شهادت‌طلبی در میان ملت بود. | |||
==شهادت در اسلام== | |||
اسلام نگاه ویژه‌ای به شهادت دارد. اندیشمندان مسلمان، فداکردن جان در کمال هوشیاری و آزادی برای رسیدن به هدفی والاتر و بهتر از زندگی دنیوی را شهادت می‌نامند <ref>جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ۶/۳.</ref>. از منظر اسلام مرگی شهادت خوانده می‌شود که انسان تنها برای هدفی مقدس و به تعبیر قرآن کریم «فی سبیل الله» انتخاب کند <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۹.</ref>. در این حالت کسی که به درجه شهادت می‌رسد، چنان‌که در برخی روایات آمده <ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۴۸.</ref> به عالی‌ترین و راقی‌ترین مراتبی دست پیدا کرده که انسان می‌تواند در سیر صعودی خود به آن برسد <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۴.</ref>. علمای دین منشأ قداست شهدا را جهاد در راه خدا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۰ و ۴۹۷.</ref> و آگاهانه‌بودن عمل آنان <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۸.</ref> می‌دانند. در این راه نویددادن قرآن به «اجر عظیم» <ref>نساء، ۷۴.</ref>، «بهشت ابدی» <ref>توبه ۸۹.</ref>، «رضایت الهی» <ref>توبه، ۲۱.</ref>، «فوز عظیم» <ref>توبه، ۱۱۱.</ref> و رسیدن به «إِحْدَی الْحُسْنَیینِ» <ref>توبه، ۵۲.</ref> مؤمنان را مشتاق شهادت می‌کند <ref>ملامحمدعلی، مبانی فقهی عملیات استشهادی، ۱۲.</ref>. | |||
«شهید و شهادت» به معنای «کشته‌شدن در راه خدا»، در تعدادی از آیات قرآن به‌کار رفته است. این کلمات غالباً ذیل آیات جهاد به‌کار رفته‌اند <ref>بقره، ۲۱۶؛ آل عمران، ۱۶۹؛ توبه، ۱۹ ـ ۲۲.</ref>. قرآن تأکید دارد که کشته‌شدگان در راه خدا را نباید مرده پنداشت <ref>آل عمران، ۱۶۹.</ref> و به جهادگران وعده می‌دهد اگر در راه خدا کشته شوند مورد رحمت و عنایت او قرار خواهند گرفت <ref>آل عمران، ۱۵۷ ـ ۱۵۸.</ref>. قرآن پاداش آنان را بهشت <ref>محمد، ۶.</ref> و شهادت را مایه بخشش گناهان می‌داند <ref>آل عمران، ۱۹۵.</ref>؛ زیرا آنان جان و مال خود را با متاع برتر معامله کرده‌اند <ref>توبه، ۱۱۱.</ref>. | |||
در روایات نیز شهادت در راه خدا بسی بزرگ داشته شده است؛ چنان‌که شرافتمندانه‌ترین مرگ خوانده شده است <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۹۷/۸.</ref> و محبوب‌ترین قطره در نزد خداوند قطرات خون شهید شمرده شده است <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۴.</ref> و امیرالمؤمنین علی(ع) هزار ضربه شمشیر را که در راه خدا بر او فرود آید، گواراتر از مرگ در بستر دانسته است <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۳.</ref>. شهادت کفاره گناهان و عامل از میان‌بردن آنهاست <ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۸/۳۲۶.</ref>. در فقه اسلامی شهید میدان جنگ، با لباس خود و بدون غسل به خاک سپرده می‌شود {{ببینید|شهدا}}. از سوی دیگر، در فرهنگ اسلامی کسی که در راه شناخت حق یا در حال صدقه‌دادن <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۲.</ref> یا برای دفاع از خانواده و مالش کشته شود نیز در شمار شهدا شمرده شده است <ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۵/۱۲۰.</ref>. | |||
امام‌خمینی در تاریخ معاصر ایران نقش اساسی در احیای فرهنگ شهادت‌طلبی دارد. ایشان با پرداختن به فرهنگ شهادت‌طلبی تحولی شگرف در حیات فردی و اجتماعی جامعه ایجاد کرد <ref>دهشیری، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، ۱۱۱.</ref>. ایشان که به فراوانی به تجلیل شهدا {{ببینید|شهدا}} و شهادت می‌پرداخت، شهادت را سعادت همیشگی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۱۱.</ref> و رسیدن به آن را توفیق و عزت می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۱۲.</ref>. ایشان باور داشت شهادت در اسلام همواره یک سیره و روش بوده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۷۶.</ref> و مسلمانان صدر اسلام با قدرت ایمان و روحیه شهادت‌طلبی در کمتر از نیم قرن دنیا را تسخیر کردند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۳ و ۹/۳۸ ـ ۳۹.</ref>. ایشان شهادت را عامل پیشبرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۹۰.</ref> و زنده نگه‌داشتن مکتب اسلام <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۲۰.</ref> و افتخار اولیا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۲۱.</ref> می‌دانست و معتقد بود کسانی که به این آرمان پایبندند تا آخرین نفس در برابر ظلم ایستاده و طالب شهادت‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۲۸.</ref>. ایشان شهادت را هدیهای از جانب خدا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۴۰.</ref> و کشته‌شدن در راه حضرت حق را در رأس برنامه‌های اسلام می‌دانست و پیشرفت اسلام را از آغاز بر پایه قدرت شهادت توأم با شهامت بیان می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹.</ref>. از نگاه ایشان اسلام با شهادت ترویج یافته <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱.</ref> و یکی از فرق‌های مکتب اسلام با مکاتب انحرافی، استقبال مسلمانان از شهادت و اعتقاد آنان به عالم بالاتر و نورانی‌تری از عالم مادی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲ و ۲۴.</ref>. | |||
امام‌خمینی، تشیع را مذهب شهادت معرفی می‌کرد؛ زیرا این مذهب با شهادت تحقق پیدا کرده و ادامه خواهد یافت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۸۸.</ref>. ایشان رمز پیروزی مسلمانان را در شهادت و بی‌اعتنایی به حیات مادی و حیوانی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۰۳.</ref> و باور داشت مؤمنان واقعی از شهادت هراسی ندارند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲.</ref>، آن را حیات ابدی می‌دانند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱.</ref> و زندگی در عالم مادی را همانند زندان تصور می‌کنند و باور دارند پس از شهادت از این زندان رها شده <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲.</ref>، به حیات جاودان خواهند رسید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۵۱.</ref>. | |||
==جایگاه و نقش شهادت در انقلاب اسلامی== | |||
مردم مسلمان ایران همواره و در طول تاریخ با فرهنگ شهادت و جانفشانی در راه اعتقاداتشان آشنا بوده‌اند. در بطن فرهنگ شهادت‌طلبی الگوپذیری مردم از اسطوره‌های مذهبی شیعه مانند حضرت امیرالمؤمنین(ع) و امام‌حسین(ع) کاملاً وابسته به اعتماد بالایی است که آنان به این الگوها داشتند <ref>بشیریه و حسینی، فرهنگ شیعی و کاریزما در انقلاب ایران، ۱۳۷ ـ ۱۳۸.</ref>؛ ولی در انقلاب اسلامی این موضوع تجلی تازه‌ای پیدا کرد. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم مسلمان ایران در مبارزات خود علیه رژیم پهلوی از مذهب و شعائر مذهبی بهره می‌گرفتند <ref>قادری، قرائت‌ها و چالش‌های سیاسی فکری دوران گذار، ۶.</ref>. تأثیر مذهب بر نگاه جامعه به شهادت چنان عمیق بود که حتی برخی مبارزان چپ‌گرا نیز شهادت را نماد زندگی می‌دانستند <ref>گلسرخی، دفاعیات، ۱۳۶۴.</ref>. به باور میشل فوکو، هم‌زمانی ماه محرم که ایرانیان به عزاداری برای امام خود می‌پردازند با تحرکات انقلابی، عامل مهمی بود تا انقلابیان برای شهادت و ازخودگذشتگی در راه هدفشان باکی نداشته باشند <ref>نظری و سازمند، گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران، ۱۶۹ ـ ۱۷۰.</ref>. انقلاب ایران برای رسیدن به پیروزی نیاز به ازخودگذشتگی و ازجان‌گذشتگی در مقابل ظلم داشت که این تنها از عهده مردمی ساخته بود که به زندگی جاودان معتقد بودند و خود را پس از شهادت زنده می‌دانستند <ref>کاتوزیان، گذری بر انقلاب ایران، ۵۴ ـ ۵۵.</ref>. جسارت و شجاعت انقلابیان در تظاهرات برای پیروزی انقلاب اسلامی، شهادت بسیاری را در پی داشت و این شهادت‌ها خود عامل بسیاری از رخدادهای بعدی شد؛ از آن جمله می‌توان به قیام ۱۹ دی مردم قم {{ببینید|نوزده دی}}، تظاهرات‌های چهلم برای شهدای قم {{ببینید|بیست و نه بهمن}} و شهدای یزد در ۹ و ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۳۲۵ ـ ۳۲۷.</ref> اشاره کرد {{ببینید|تظاهرات}}. | |||
نگاه ویژه امام‌خمینی به شهادت تأثیر بسزایی بر پیروزی انقلاب داشت. ایشان همواره مردم را به فرهنگ شهادت دعوت می‌کرد و شهادت‌های رخ‌داده در دوران صدر اسلام را الگوی مسلمانان در این امر می‌دانست و باور داشت امامان‌معصوم(ع) نیز برای مقابله با بدخواهان اسلام و زنده نگه‌داشتن دستورهای الهی به شهادت رسیده‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۴.</ref>. امام‌خمینی شهادت امامان شیعه(ع) را در راه مبارزه سیاسی با ستمگران و فعالیت‌های سیاسی را جزئی از مسئولیت دینی می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۸۸.</ref> و معتقد بود عید و شادی واقعی برای مسلمان، روز رسیدن به شهادت است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۳.</ref>. ایشان شهادت در راه اسلام و آزادی و مبارزه با ظلم را افتخار می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۵۹.</ref> و رسیدن به فیض شهادت را از آرزوهای خود می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۳۹ ـ ۵۴۰ و ۶/۲.</ref>. | |||
امام‌خمینی میل به شهادت در میان انقلابیان ایران را ناشی از قدرت اسلام می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۱ و ۴۷۸.</ref> و باور داشت این تمایل در ایران رنگ دینی دارد نه دنیایی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.</ref>. ایشان در بررسی تاریخ انقلاب اسلامی، قیام ۱۵ خرداد را نقطه عطف می‌خواند؛ زیرا حکومت ظلم امکان غلبه بر ملت شهادت‌طلب را نیافت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰.</ref>. ایشان یکی از رموز پیروزی انقلاب را نترسیدن ملت از شهادت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۷۱.</ref> و سعادت‌دانستن آن معرفی می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۶۹.</ref> و از جوانانی یاد می‌کرد که در راه پیروزی انقلاب، آرزوی شهادت داشتند و مادرانی که بر شهادت فرزندانشان مفتخر بودند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰ ـ ۳۶۱.</ref>. ایشان باور داشت ملت ایران همانند سربازان صدر اسلام به استقبال شهادت رفته، مردن در راه خدا را فناشدن ندانسته‌اند و برای رسیدن به این سعادت کوشش می‌کردند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۳.</ref>. ایشان شهادت در راه اسلام را یکی از اهداف مردم در انقلاب اسلامی می‌دانست و دلیل غلبه مشت و خون بر تانک، مسلسل و ابرقدرت‌ها را نیروی برآمده از اعتقاد به شهادت می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۱۷.</ref> و باور داشت از هر قطره خونی که به زمین ریخته می‌شود، انسان‌های مصمم و مبارز دیگری به‌وجود می‌آید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹.</ref>. طبق برخی آمارهای موجود در جریان انقلاب اسلامی از سال ۱۳۴۲ تا سال ۱۳۵۷ مجموعاً ۲۸۳۸ نفر به دست رژیم پهلوی به شهادت رسیدند <ref>کریمی‌پور و کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، ۲۶۳.</ref> {{ببینید|شهدا}}. | |||
پس از پیروزی انقلاب، مفهوم شهادت نخست خود را در ترور و شهادت شخصیت‌های انقلاب و نظام ازجمله مرتضی مطهری، محمد مفتح و سیدمحمد حسینی بهشتی نمایاند <ref>دهشیری، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، ۱۱۱ ـ ۱۱۶.</ref>. امام‌خمینی در واکنش به ترور و شهادت شخصیت‌های انقلاب تأکید کرد با شهادت شخصیت‌های بزرگ، صفوف فداکاران در راه اسلام فشردهتر و عزم آنان مصممتر می‌شود و دشمنان نمی‌توانند با شهیدکردن مهره‌های مهم کشور، ملت را از صحنه بیرون کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲.</ref>. ایشان شهادت هر یک از عزیزان این کشور را سند رسوایی گروه‌های ملحد و منافق می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۸.</ref> و معتقد بود برای استوارماندن انقلاب اسلامی و اسلام باید به سوی شهادت حرکت کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۳.</ref>. در اوایل انقلاب نیروهای مخالف نظام اسلامی ازجمله سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق با ایجاد درگیری و اقدام به ترور بسیاری از مردم عادی و مسئولان را در نقاط مختلف ایران به شهادت رساندند <ref>فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، ۱/۴۲۷.</ref> {{ببینید|سازمان مجاهدین خلق ایران؛ ترور}}. واکنش کلی امام‌خمینی با یادآوری شهدای صدر اسلام، این بود که اگر مرگ در راه خدا باشد، ملت از آن هراسی ندارد و با آن روبه‌رو خواهد شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰.</ref>. | |||
==شهادت در دوران دفاع هشت‌ساله== | |||
در فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم بعث عراق به ایران حمله کرد {{ببینید|جنگ تحمیلی}}. برجستگی جایگاه دفاع و جهاد و به‌کاربردن واژه «دفاع مقدس» برای جنگ تحمیلی در جبهه‌های ایران حکایت از پیوند اندیشه‌های اسلامی با جنگ در ایران داشت. در جنگ تحمیلی رزمندگان ایران با الهام‌گرفتن از مفاهیم کربلا و عاشورا دامنه قدرت خود را گسترش دادند و با تکیه بر مفاهیم ایثار و شهادت‌طلبی که در متن رفتار جامعه انقلابی کشور بود، تحمل شرایط جنگ را آسان‌تر کردند <ref>درزی کلایی و آقاحسینی، جنگ تحمیلی و شکل‌گیری هویت جدید معنوی، ۱۶.</ref>. امام‌خمینی شهادت را نشانه عنایت خداوند به ملت ایران می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۰۲.</ref> و مرگ سرخ را بهتر از زندگی سیاه می‌نامید و با آغاز جنگ تحمیلی از ملت دعوت کرد تا خود را آماده جنگ تا پیروزی کامل کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۸.</ref>. ایشان جهاد فی سبیل اللَّه، دفاع از حریم قرآن کریم، اسلام و میهن اسلامی تا مرز شهادت را وظیفهای الهی و آرمانی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۳۱.</ref> و باور داشت عشق به شهادت و لقاء‌اللَّه پیروزی میآورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۹۰.</ref>. | |||
امام‌خمینی معتقد بود دشمنان مفهوم شهادت را نمیفهمند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶.</ref>؛ ولی ملت ایران خوگرفته با شهادت و فداکاری است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۸۷.</ref> و هیچ قدرتی نمیتواند با ملتی که برای جانفشانی آماده است و طلب شهادت می‌کند مقابله کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۸.</ref>. ایشان با الگودانستن سیّدالشهدا(ع) اظهار می‌کرد در میدان نبرد نباید از تعداد دشمنان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۵.</ref> و کمک‌های مادی و نظامی ابرقدرت‌ها به دشمن <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۹۶.</ref> ترسید. ایشان پشتیبانی مردم ایران از قوای مسلح و پیشی‌گرفتن آنان را در ایثارگری، فداکاری و شهادت در دنیا بی‌سابقه می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۳.</ref> و باور داشت فریاد شهادت‌طلبی مردم، فضای ایران و جهان را به هیجان و لرزه درآورده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۶۶.</ref> و ملتی که استوار بر بام بلند شهادت و ایثار ایستاده، هر روز تحرکش برای ادامه راه بیشتر می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۲.</ref>. | |||
امام‌خمینی یادآور شده است ملت ایران با شعار «جنگ، جنگ تا پیروزی» نشان دادند شهادت در راه خداوند را با آغوش باز پذیرا هستند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۸.</ref> و در راه عقیده تا مرز شهادت پیش می‌روند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۵.</ref>. ایشان اشخاصی را که در راه هدف و آرمان اسلامی به شهادت رسیدند، موجب سرافرازی و افتخار هم‌میهنان و قوای مسلح و خانوادههای خود می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۶۴.</ref> و قلب سرشار از ایمان و اخلاص و روح شهادت‌طلبی مردم ایران را موجب افتخار و غرور می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۹۵.</ref>. ایشان معتقد بود از آنجایی که ایران پُر از انسان‌هایی است که شعور شهادت دارند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۴۰.</ref> و شهادت را با آغوش باز می‌پذیرند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۳۴.</ref> و حاضرند در برابر کفر ایستادگی کنند و بار مسئولیت استقلال واقعی را به دوش کشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۸.</ref>، کشور از گزند آسیب‌ها بیمه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۵.</ref>. | |||
طبق یک برآورد در جریان دفاع مقدس ۲۱۴۶۵۱ نفر به شهادت رسیدند که ۱۷۲۰۵۶ تن جزو شهدای جبهه و بقیه شهدای بمباران شهرها بودند <ref>کریمی‌پور و کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، ۲۶۳.</ref> و برخی ۱۸۸۰۰۰ نفر شمرده‌اند <ref>سالمی‌نژاد، دانستنی‌های دفاع مقدس، ۱۲۹.</ref>. | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس|۲}} | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | |||
* قرآن کریم. | |||
* ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | |||
* ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق. | |||
* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه(ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا. | |||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | |||
* بشیریه، حسین و حسین حسینی، فرهنگ شیعی و کاریزما در انقلاب ایران، مجله مدرس علوم انسانی، شماره ۱۳، ۱۳۷۸ش. | |||
* بغدادی، مکی قاسم، الشهادة تاصیل لا استئصال، بیروت، دارالاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق. | |||
* تنهایی، حسین ابوالحسن، جامعه شناسی در ادیان، یزد، بهاباد، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش. | |||
* جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۶ش. | |||
* جمعی از نویسندگان، ادیان‌شناسی، تهران، مرکز تحقیقات سپاه، بی‌تا. | |||
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | |||
* خیراندیش، مهدی، عشق و شهادت در عرفان، تهران، فانوس خیال، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | |||
* درزیکلایی، محمدرضا و علیرضا آقاحسینی، جنگ تحمیلی و شکل‌گیری هویت جدید معنوی، مجله مطالعات ملی، شماره ۵۱، ۱۳۹۱ش. | |||
* دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان (نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود)، تهران، ویدا، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | |||
* دهشیری، محمدرضا، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | |||
* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق. | |||
* رحمتی، محمدرضا، نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو، قم، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | |||
* رضوانی، علی‌اکبر، فلسفه شهادت، تهران، هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. | |||
* سالمی‌نژاد، عبدالرضا، دانستنی‌های دفاع مقدس، تهران، نیلوفران، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش. | |||
* شاعری، محمدحسین، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | |||
* صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | |||
* صدوق، محمد‌بن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق. | |||
* عزتی، ابوالفضل، مقایسه بین مفهوم شهادت در اسلام و مسیحیت، مجله حوزه، شماره ۵۲، ۱۳۷۱ش. | |||
* فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش. | |||
* قادری، حاتم، قرائت‌ها و چالش‌های سیاسی فکری دوران گذار، روزنامه صبح امروز، ۲۶/۲/۱۳۷۸ش. | |||
* قاسم‌پور، داوود، قیام مسجد گوهرشاد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | |||
* کاتوزیان، ناصر، گذری بر انقلاب ایران، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | |||
* کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | |||
* کریمی‌پور، یدالله و حسن کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، مجله تحقیقات جغرافیایی، شماره ۶۳ و ۶۴، تهران، ۱۳۸۱ش. کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | |||
* گلسرخی، خسرو، دفاعیات، نیویورک، نظم نوین، شماره ۷، ۱۳۶۴ش. | |||
* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | |||
* مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش. | |||
* مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، زنده تاریخ شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس به روایت اسناد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | |||
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۷، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش. | |||
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش. | |||
* ملامحمدعلی، امیر، مبانی فقهی عملیات استشهادی از دیدگاه شیعه و اهل سنت، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | |||
* نخی، محمد و محمدرضا پیرچراغ، مبانی تربیتی شهادت در قرآن با نگاهی به تفاسیر فریقین، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۳۲، ۱۳۹۲ش. | |||
* نظری علی‌اشرف، بهاره سازمند، گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | |||
* نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | |||
* نوروزی، مجتبی، فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، مشهد، نسیم رضوان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش. | |||
* واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق. | |||
* ویر، رابرت، جهان مذهبی ادیان در جهان امروز، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | |||
{{پایان}} | |||
==پیوند به بیرون== | |||
مهیا زاهدین لباف، [https://books.khomeini.ir/books/10006/519/ شهادت]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۱۹-۵۲۷. | |||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد ششم دانشنامه]] | |||
نسخهٔ ۲۱ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۲۱:۵۱
شهادت، جایگاه کشته‌شدن در راه خداوند و نقش آن در انقلاب اسلامی ایران.
معنی
شهادت واژه‌ای عربی است که در اصل به معنای گواه‌بودن و گواهی‌دادن است [۱] و در منابع و فرهنگ اسلامی در معنای کشته‌شدن و جان‌دادن در راه خداوند به کار می‌رود [۲]. برای کاربرد مفهوم شهادت درباره کسی که در راه خداوند کشته می‌شود، عللی ذکر شده است؛ مانند اینکه چون خدا و فرشتگان گواهی به بهشتی‌شدن وی داده‌اند یا چون گواه دیگران است یا چون زنده و شاهد است [۳] (ببینید: شهدا). مفهوم کلی این واژه در ادیان و ملل مختلف نیز نوعی خاص از جان‌دادن است که در مسیر، هدف و آرمانی برتر مانند دین، ملت و میهن صورت می‌گیرد [۴].
پیشینه
یهودیان پیش از میلاد مسیح(ع) با فرهنگ شهادت آشنا شدند. خشم، شورش و آمادگی یهودیان برای مقابله و کشته‌شدن در برابر ظلم پادشاه سلوکی (سوریه) [۵] تا آنجا رسید که یک زن و هفت پسر او در معبد کشته شدند [۶]. یهودیان این زن و پسرانش را همچون «شهید» دانستند و بیان کردند شهیدان پس از مرگ به زندگی جاوید می‌رسند [۷].
در مسیحیت نیز مفهوم شهادت با عروج حضرت عیسی(ع) شکل گرفت. مسیحیان که معتقد به ایستادگی مسیح(ع) در برابر ظلم، انتخاب مرگ در راه خدا [۸] و رستاخیز و بازگشت حضرت عیسی(ع) هستند [۹]، آویختن صلیب را به معنای انکار خویشتن و اعلام آمادگی برای فداکاری و ایثار تا حد کشته‌شدن در راه خدا می‌دانند و باور دارند مسیح(ع) واژه «تعمید» را برای بیان آرزوی شهادت در راه خدا (تعمید در خون) به کار می‌برد [۱۰]. بعدها این مفهوم تکامل بیشتری یافت. شهیدان مسیحی خود را مقلد عیسی(ع) می‌دانستند و در تحمل رنج و مشقت و پذیرش شهادت از او تقلید می‌کردند. در نظر آنان، شهید کسی بود که در تحمل مشقت از عیسی(ع) تقلید کند [۱۱].
با ظهور اسلام و با شهادت تازه‌مسلمانان مانند سمیه و یاسر [۱۲] و حمزه عموی پیامبر(ص) [۱۳] به دست کفار، مردم با واژه‌هایی چون شهادت و شهید بیشتر آشنا شدند [۱۴]. با شروع حکومت اسلامی و جنگ‌های صدر اسلام می‌شد فرهنگ شهادت‌طلبی را در شهادت یاران نزدیک پیامبر(ص) مانند حارث‌بن‌عدی، ابی‌امیه، قیس و عبدالله‌بن‌عامر [۱۵] به‌خوبی مشاهده کرد. پیامبر اکرم(ص) با کمک آموزه‌های اسلامی توانسته بود تحولی بزرگ در میان مردم ایجاد کند؛ چنان‌که یاران ایشان بی‌قرار شهادت بودند [۱۶]. بسیار یافت می‌شد که در این راه زنان داغ‌دیده، برای داغ عزیزانشان خداوند را شاکر بودند [۱۷]. از بارزترین نمونه‌های تاریخی ایثار و شهادت در سال‌های بعد را می‌توان حرکت و قیام امام‌حسین(ع) و یارانش دانست که نقطه عطف و سرچشمه حرکت‌های بعدی شد (ببینید: حسین‌بن‌علی، سیّدالشهدا(ع)؛ عزاداری).
در فرهنگ‌های غیر دینی نیز شهادت با مفهوم کشته‌شدن در راه وطن معنا پیدا می‌کند. آنان شهادت را مرگ سرخ قهرمانان، سربازان و فداکارانی می‌دانند که در نبردهای خونین به دست دشمن کشته شده و قربانی عقیده و مرام خود یا فدایی آرمان و سرزمین خویش گردیده‌اند [۱۸].
با ورود اسلام به ایران صفات پهلوانی که در میان ایرانیان ارزش بود، با مفهوم شهادت در دو حوزه مفهومیِ کشته‌شدن در راه خدا و دین [۱۹] و از جان گذشتگی و آمادگی برای شهادت به منظور دفاع از استقلال و رسیدن به آزادی کشور در هم آمیخته شد و به‌آسانی جامعه ایران آن را پذیرفت [۲۰]. حضور مردم برای دفاع از استقلال کشور و مبارزه با استبداد و استعمار در قیام‌ها و نهضت‌هایی که گاه منجر به شهادت گروهی می‌شد، در تاریخ به چشم می‌خورد؛ ازجمله این قیام‌ها نهضت تنباکو (۱۲۶۷) [۲۱]، انقلاب مشروطه (۱۲۸۴)، قیام محمدتقی خان پسیان (۱۲۹۶) و قیام تنگستانی‌ها (۱۳۰۰) [۲۲] است. پس از روی‌کارآمدن رضاخان پهلوی، می‌توان به شهادت سیدحسن مدرس نماینده مجلس شورای ملی به دستور وی [۲۳] و شهادت عده‌ای از مردم در مسجد گوهرشاد مشهد پس از مخالفت با قانون یکسان‌سازی لباس [۲۴] اشاره کرد.
در زمان محمدرضا پهلوی و با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی روحیه شهادت‌طلبی گسترش یافت؛ از نمونه‌های آن، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و تظاهرات بعدی آن [۲۵]، تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۱۳ آبان ۱۳۵۷ [۲۶] است (ببینید: تظاهرات). میل به شهادت که در دوران انقلاب اسلامی به شکل ارزش اجتماعی مطرح بود با پیروزی انقلاب و آغاز دوران دفاع مقدس تبدیل به فرهنگ جهاد و شهادت شد [۲۷]. امام‌خمینی که مقابله با ستمکاران و به‌شهادت‌رسیدن را در دوران پهلوی مایه خوشبختی می‌دانست [۲۸]، پس از پیروزی انقلاب اسلامی شهادت را احیاکننده اسلام شمرد [۲۹]. این موضع‌گیری‌های ایشان در سال‌های سخت اوایل پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی، عامل مهمی در جهت گسترش فرهنگ شهادت‌طلبی در میان ملت بود.
شهادت در اسلام
اسلام نگاه ویژه‌ای به شهادت دارد. اندیشمندان مسلمان، فداکردن جان در کمال هوشیاری و آزادی برای رسیدن به هدفی والاتر و بهتر از زندگی دنیوی را شهادت می‌نامند [۳۰]. از منظر اسلام مرگی شهادت خوانده می‌شود که انسان تنها برای هدفی مقدس و به تعبیر قرآن کریم «فی سبیل الله» انتخاب کند [۳۱]. در این حالت کسی که به درجه شهادت می‌رسد، چنان‌که در برخی روایات آمده [۳۲] به عالی‌ترین و راقی‌ترین مراتبی دست پیدا کرده که انسان می‌تواند در سیر صعودی خود به آن برسد [۳۳]. علمای دین منشأ قداست شهدا را جهاد در راه خدا [۳۴] و آگاهانه‌بودن عمل آنان [۳۵] می‌دانند. در این راه نویددادن قرآن به «اجر عظیم» [۳۶]، «بهشت ابدی» [۳۷]، «رضایت الهی» [۳۸]، «فوز عظیم» [۳۹] و رسیدن به «إِحْدَی الْحُسْنَیینِ» [۴۰] مؤمنان را مشتاق شهادت می‌کند [۴۱].
«شهید و شهادت» به معنای «کشته‌شدن در راه خدا»، در تعدادی از آیات قرآن به‌کار رفته است. این کلمات غالباً ذیل آیات جهاد به‌کار رفته‌اند [۴۲]. قرآن تأکید دارد که کشته‌شدگان در راه خدا را نباید مرده پنداشت [۴۳] و به جهادگران وعده می‌دهد اگر در راه خدا کشته شوند مورد رحمت و عنایت او قرار خواهند گرفت [۴۴]. قرآن پاداش آنان را بهشت [۴۵] و شهادت را مایه بخشش گناهان می‌داند [۴۶]؛ زیرا آنان جان و مال خود را با متاع برتر معامله کرده‌اند [۴۷].
در روایات نیز شهادت در راه خدا بسی بزرگ داشته شده است؛ چنان‌که شرافتمندانه‌ترین مرگ خوانده شده است [۴۸] و محبوب‌ترین قطره در نزد خداوند قطرات خون شهید شمرده شده است [۴۹] و امیرالمؤمنین علی(ع) هزار ضربه شمشیر را که در راه خدا بر او فرود آید، گواراتر از مرگ در بستر دانسته است [۵۰]. شهادت کفاره گناهان و عامل از میان‌بردن آنهاست [۵۱]. در فقه اسلامی شهید میدان جنگ، با لباس خود و بدون غسل به خاک سپرده می‌شود (ببینید: شهدا). از سوی دیگر، در فرهنگ اسلامی کسی که در راه شناخت حق یا در حال صدقه‌دادن [۵۲] یا برای دفاع از خانواده و مالش کشته شود نیز در شمار شهدا شمرده شده است [۵۳].
امام‌خمینی در تاریخ معاصر ایران نقش اساسی در احیای فرهنگ شهادت‌طلبی دارد. ایشان با پرداختن به فرهنگ شهادت‌طلبی تحولی شگرف در حیات فردی و اجتماعی جامعه ایجاد کرد [۵۴]. ایشان که به فراوانی به تجلیل شهدا (ببینید: شهدا) و شهادت می‌پرداخت، شهادت را سعادت همیشگی [۵۵] و رسیدن به آن را توفیق و عزت می‌خواند [۵۶]. ایشان باور داشت شهادت در اسلام همواره یک سیره و روش بوده است [۵۷] و مسلمانان صدر اسلام با قدرت ایمان و روحیه شهادت‌طلبی در کمتر از نیم قرن دنیا را تسخیر کردند [۵۸]. ایشان شهادت را عامل پیشبرد [۵۹] و زنده نگه‌داشتن مکتب اسلام [۶۰] و افتخار اولیا [۶۱] می‌دانست و معتقد بود کسانی که به این آرمان پایبندند تا آخرین نفس در برابر ظلم ایستاده و طالب شهادت‌اند [۶۲]. ایشان شهادت را هدیهای از جانب خدا [۶۳] و کشته‌شدن در راه حضرت حق را در رأس برنامه‌های اسلام می‌دانست و پیشرفت اسلام را از آغاز بر پایه قدرت شهادت توأم با شهامت بیان می‌کرد [۶۴]. از نگاه ایشان اسلام با شهادت ترویج یافته [۶۵] و یکی از فرق‌های مکتب اسلام با مکاتب انحرافی، استقبال مسلمانان از شهادت و اعتقاد آنان به عالم بالاتر و نورانی‌تری از عالم مادی است [۶۶].
امام‌خمینی، تشیع را مذهب شهادت معرفی می‌کرد؛ زیرا این مذهب با شهادت تحقق پیدا کرده و ادامه خواهد یافت [۶۷]. ایشان رمز پیروزی مسلمانان را در شهادت و بی‌اعتنایی به حیات مادی و حیوانی می‌دانست [۶۸] و باور داشت مؤمنان واقعی از شهادت هراسی ندارند [۶۹]، آن را حیات ابدی می‌دانند [۷۰] و زندگی در عالم مادی را همانند زندان تصور می‌کنند و باور دارند پس از شهادت از این زندان رها شده [۷۱]، به حیات جاودان خواهند رسید [۷۲].
جایگاه و نقش شهادت در انقلاب اسلامی
مردم مسلمان ایران همواره و در طول تاریخ با فرهنگ شهادت و جانفشانی در راه اعتقاداتشان آشنا بوده‌اند. در بطن فرهنگ شهادت‌طلبی الگوپذیری مردم از اسطوره‌های مذهبی شیعه مانند حضرت امیرالمؤمنین(ع) و امام‌حسین(ع) کاملاً وابسته به اعتماد بالایی است که آنان به این الگوها داشتند [۷۳]؛ ولی در انقلاب اسلامی این موضوع تجلی تازه‌ای پیدا کرد. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم مسلمان ایران در مبارزات خود علیه رژیم پهلوی از مذهب و شعائر مذهبی بهره می‌گرفتند [۷۴]. تأثیر مذهب بر نگاه جامعه به شهادت چنان عمیق بود که حتی برخی مبارزان چپ‌گرا نیز شهادت را نماد زندگی می‌دانستند [۷۵]. به باور میشل فوکو، هم‌زمانی ماه محرم که ایرانیان به عزاداری برای امام خود می‌پردازند با تحرکات انقلابی، عامل مهمی بود تا انقلابیان برای شهادت و ازخودگذشتگی در راه هدفشان باکی نداشته باشند [۷۶]. انقلاب ایران برای رسیدن به پیروزی نیاز به ازخودگذشتگی و ازجان‌گذشتگی در مقابل ظلم داشت که این تنها از عهده مردمی ساخته بود که به زندگی جاودان معتقد بودند و خود را پس از شهادت زنده می‌دانستند [۷۷]. جسارت و شجاعت انقلابیان در تظاهرات برای پیروزی انقلاب اسلامی، شهادت بسیاری را در پی داشت و این شهادت‌ها خود عامل بسیاری از رخدادهای بعدی شد؛ از آن جمله می‌توان به قیام ۱۹ دی مردم قم (ببینید: نوزده دی)، تظاهرات‌های چهلم برای شهدای قم (ببینید: بیست و نه بهمن) و شهدای یزد در ۹ و ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ [۷۸] اشاره کرد (ببینید: تظاهرات).
نگاه ویژه امام‌خمینی به شهادت تأثیر بسزایی بر پیروزی انقلاب داشت. ایشان همواره مردم را به فرهنگ شهادت دعوت می‌کرد و شهادت‌های رخ‌داده در دوران صدر اسلام را الگوی مسلمانان در این امر می‌دانست و باور داشت امامان‌معصوم(ع) نیز برای مقابله با بدخواهان اسلام و زنده نگه‌داشتن دستورهای الهی به شهادت رسیده‌اند [۷۹]. امام‌خمینی شهادت امامان شیعه(ع) را در راه مبارزه سیاسی با ستمگران و فعالیت‌های سیاسی را جزئی از مسئولیت دینی می‌خواند [۸۰] و معتقد بود عید و شادی واقعی برای مسلمان، روز رسیدن به شهادت است [۸۱]. ایشان شهادت در راه اسلام و آزادی و مبارزه با ظلم را افتخار می‌دانست [۸۲] و رسیدن به فیض شهادت را از آرزوهای خود می‌خواند [۸۳].
امام‌خمینی میل به شهادت در میان انقلابیان ایران را ناشی از قدرت اسلام می‌دانست [۸۴] و باور داشت این تمایل در ایران رنگ دینی دارد نه دنیایی [۸۵]. ایشان در بررسی تاریخ انقلاب اسلامی، قیام ۱۵ خرداد را نقطه عطف می‌خواند؛ زیرا حکومت ظلم امکان غلبه بر ملت شهادت‌طلب را نیافت [۸۶]. ایشان یکی از رموز پیروزی انقلاب را نترسیدن ملت از شهادت [۸۷] و سعادت‌دانستن آن معرفی می‌کرد [۸۸] و از جوانانی یاد می‌کرد که در راه پیروزی انقلاب، آرزوی شهادت داشتند و مادرانی که بر شهادت فرزندانشان مفتخر بودند [۸۹]. ایشان باور داشت ملت ایران همانند سربازان صدر اسلام به استقبال شهادت رفته، مردن در راه خدا را فناشدن ندانسته‌اند و برای رسیدن به این سعادت کوشش می‌کردند [۹۰]. ایشان شهادت در راه اسلام را یکی از اهداف مردم در انقلاب اسلامی می‌دانست و دلیل غلبه مشت و خون بر تانک، مسلسل و ابرقدرت‌ها را نیروی برآمده از اعتقاد به شهادت می‌خواند [۹۱] و باور داشت از هر قطره خونی که به زمین ریخته می‌شود، انسان‌های مصمم و مبارز دیگری به‌وجود می‌آید [۹۲]. طبق برخی آمارهای موجود در جریان انقلاب اسلامی از سال ۱۳۴۲ تا سال ۱۳۵۷ مجموعاً ۲۸۳۸ نفر به دست رژیم پهلوی به شهادت رسیدند [۹۳] (ببینید: شهدا).
پس از پیروزی انقلاب، مفهوم شهادت نخست خود را در ترور و شهادت شخصیت‌های انقلاب و نظام ازجمله مرتضی مطهری، محمد مفتح و سیدمحمد حسینی بهشتی نمایاند [۹۴]. امام‌خمینی در واکنش به ترور و شهادت شخصیت‌های انقلاب تأکید کرد با شهادت شخصیت‌های بزرگ، صفوف فداکاران در راه اسلام فشردهتر و عزم آنان مصممتر می‌شود و دشمنان نمی‌توانند با شهیدکردن مهره‌های مهم کشور، ملت را از صحنه بیرون کنند [۹۵]. ایشان شهادت هر یک از عزیزان این کشور را سند رسوایی گروه‌های ملحد و منافق می‌دانست [۹۶] و معتقد بود برای استوارماندن انقلاب اسلامی و اسلام باید به سوی شهادت حرکت کرد [۹۷]. در اوایل انقلاب نیروهای مخالف نظام اسلامی ازجمله سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق با ایجاد درگیری و اقدام به ترور بسیاری از مردم عادی و مسئولان را در نقاط مختلف ایران به شهادت رساندند [۹۸] (ببینید: سازمان مجاهدین خلق ایران؛ ترور). واکنش کلی امام‌خمینی با یادآوری شهدای صدر اسلام، این بود که اگر مرگ در راه خدا باشد، ملت از آن هراسی ندارد و با آن روبه‌رو خواهد شد [۹۹].
شهادت در دوران دفاع هشت‌ساله
در فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم بعث عراق به ایران حمله کرد (ببینید: جنگ تحمیلی). برجستگی جایگاه دفاع و جهاد و به‌کاربردن واژه «دفاع مقدس» برای جنگ تحمیلی در جبهه‌های ایران حکایت از پیوند اندیشه‌های اسلامی با جنگ در ایران داشت. در جنگ تحمیلی رزمندگان ایران با الهام‌گرفتن از مفاهیم کربلا و عاشورا دامنه قدرت خود را گسترش دادند و با تکیه بر مفاهیم ایثار و شهادت‌طلبی که در متن رفتار جامعه انقلابی کشور بود، تحمل شرایط جنگ را آسان‌تر کردند [۱۰۰]. امام‌خمینی شهادت را نشانه عنایت خداوند به ملت ایران می‌خواند [۱۰۱] و مرگ سرخ را بهتر از زندگی سیاه می‌نامید و با آغاز جنگ تحمیلی از ملت دعوت کرد تا خود را آماده جنگ تا پیروزی کامل کنند [۱۰۲]. ایشان جهاد فی سبیل اللَّه، دفاع از حریم قرآن کریم، اسلام و میهن اسلامی تا مرز شهادت را وظیفهای الهی و آرمانی می‌دانست [۱۰۳] و باور داشت عشق به شهادت و لقاء‌اللَّه پیروزی میآورد [۱۰۴].
امام‌خمینی معتقد بود دشمنان مفهوم شهادت را نمیفهمند [۱۰۵]؛ ولی ملت ایران خوگرفته با شهادت و فداکاری است [۱۰۶] و هیچ قدرتی نمیتواند با ملتی که برای جانفشانی آماده است و طلب شهادت می‌کند مقابله کند [۱۰۷]. ایشان با الگودانستن سیّدالشهدا(ع) اظهار می‌کرد در میدان نبرد نباید از تعداد دشمنان [۱۰۸] و کمک‌های مادی و نظامی ابرقدرت‌ها به دشمن [۱۰۹] ترسید. ایشان پشتیبانی مردم ایران از قوای مسلح و پیشی‌گرفتن آنان را در ایثارگری، فداکاری و شهادت در دنیا بی‌سابقه می‌دانست [۱۱۰] و باور داشت فریاد شهادت‌طلبی مردم، فضای ایران و جهان را به هیجان و لرزه درآورده است [۱۱۱] و ملتی که استوار بر بام بلند شهادت و ایثار ایستاده، هر روز تحرکش برای ادامه راه بیشتر می‌شود [۱۱۲].
امام‌خمینی یادآور شده است ملت ایران با شعار «جنگ، جنگ تا پیروزی» نشان دادند شهادت در راه خداوند را با آغوش باز پذیرا هستند [۱۱۳] و در راه عقیده تا مرز شهادت پیش می‌روند [۱۱۴]. ایشان اشخاصی را که در راه هدف و آرمان اسلامی به شهادت رسیدند، موجب سرافرازی و افتخار هم‌میهنان و قوای مسلح و خانوادههای خود می‌دانست [۱۱۵] و قلب سرشار از ایمان و اخلاص و روح شهادت‌طلبی مردم ایران را موجب افتخار و غرور می‌خواند [۱۱۶]. ایشان معتقد بود از آنجایی که ایران پُر از انسان‌هایی است که شعور شهادت دارند [۱۱۷] و شهادت را با آغوش باز می‌پذیرند [۱۱۸] و حاضرند در برابر کفر ایستادگی کنند و بار مسئولیت استقلال واقعی را به دوش کشند [۱۱۹]، کشور از گزند آسیب‌ها بیمه است [۱۲۰].
طبق یک برآورد در جریان دفاع مقدس ۲۱۴۶۵۱ نفر به شهادت رسیدند که ۱۷۲۰۵۶ تن جزو شهدای جبهه و بقیه شهدای بمباران شهرها بودند [۱۲۱] و برخی ۱۸۸۰۰۰ نفر شمرده‌اند [۱۲۲].
پانویس
- ↑ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۶۵ ـ ۴۶۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۲۴۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۹.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۳/۲۴۲؛ صدر، ماوراء الفقه، ۱/۱۹۹ ـ ۲۰۰.
- ↑ شاعری، ۸۱ ـ ۸۲.
- ↑ خیراندیش، عشق و شهادت در عرفان، ۲۹.
- ↑ دقیقیان، نردبانی به آسمان، ۱۶۳.
- ↑ خیراندیش، عشق و شهادت در عرفان، ۲۹ ـ ۳۰.
- ↑ تنهایی، جامعه شناسی در ادیان، ۱/۳۸۰.
- ↑ ویر، جهان مذهبی ادیان در جهان امروز، ۲/۶۹۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، ادیان‌شناسی، ۱۰۳.
- ↑ عزتی، مقایسه بین مفهوم شهادت در اسلام و مسیحیت، ۱۶۷ ـ ۱۶۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۲/۶۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.
- ↑ نوروزی، فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، ۱۸۴.
- ↑ ابن‌هشام، عبدالملک، ۲/۴۸۶ ـ ۴۸۷.
- ↑ شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۴۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۷/۳۱۱.
- ↑ رضوانی، فلسفه شهادت، ۱۱۶.
- ↑ شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۶.
- ↑ شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۶.
- ↑ رحمتی، نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو، ۹۴ ـ ۹۵.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۱۶۲.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، زنده تاریخ شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس، ۲۶.
- ↑ قاسم‌پور، قیام مسجد گوهرشاد، ۷۷.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱/۱۵۰ ـ ۱۵۱.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۳۵۰ و ۳۸۹.
- ↑ شاعری، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، ۳۷ ـ ۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۵۷ ـ ۲۵۸.
- ↑ جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ۶/۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۳۴۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۰ و ۴۹۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۴۸.
- ↑ نساء، ۷۴.
- ↑ توبه ۸۹.
- ↑ توبه، ۲۱.
- ↑ توبه، ۱۱۱.
- ↑ توبه، ۵۲.
- ↑ ملامحمدعلی، مبانی فقهی عملیات استشهادی، ۱۲.
- ↑ بقره، ۲۱۶؛ آل عمران، ۱۶۹؛ توبه، ۱۹ ـ ۲۲.
- ↑ آل عمران، ۱۶۹.
- ↑ آل عمران، ۱۵۷ ـ ۱۵۸.
- ↑ محمد، ۶.
- ↑ آل عمران، ۱۹۵.
- ↑ توبه، ۱۱۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۹۷/۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۵۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۵۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۸/۳۲۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۵۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۵/۱۲۰.
- ↑ دهشیری، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، ۱۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۷۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۳ و ۹/۳۸ ـ ۳۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۹۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۲۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲ و ۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۵۱.
- ↑ بشیریه و حسینی، فرهنگ شیعی و کاریزما در انقلاب ایران، ۱۳۷ ـ ۱۳۸.
- ↑ قادری، قرائت‌ها و چالش‌های سیاسی فکری دوران گذار، ۶.
- ↑ گلسرخی، دفاعیات، ۱۳۶۴.
- ↑ نظری و سازمند، گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران، ۱۶۹ ـ ۱۷۰.
- ↑ کاتوزیان، گذری بر انقلاب ایران، ۵۴ ـ ۵۵.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۳۲۵ ـ ۳۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۳۹ ـ ۵۴۰ و ۶/۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۱ و ۴۷۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۶۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۶۰ ـ ۳۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۹.
- ↑ کریمی‌پور و کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، ۲۶۳.
- ↑ دهشیری، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، ۱۱۱ ـ ۱۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۳.
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، ۱/۴۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰.
- ↑ درزی کلایی و آقاحسینی، جنگ تحمیلی و شکل‌گیری هویت جدید معنوی، ۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۹۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۸۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۵.
- ↑ کریمی‌پور و کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، ۲۶۳.
- ↑ سالمی‌نژاد، دانستنی‌های دفاع مقدس، ۱۲۹.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه(ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بشیریه، حسین و حسین حسینی، فرهنگ شیعی و کاریزما در انقلاب ایران، مجله مدرس علوم انسانی، شماره ۱۳، ۱۳۷۸ش.
- بغدادی، مکی قاسم، الشهادة تاصیل لا استئصال، بیروت، دارالاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- تنهایی، حسین ابوالحسن، جامعه شناسی در ادیان، یزد، بهاباد، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
- جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۶ش.
- جمعی از نویسندگان، ادیان‌شناسی، تهران، مرکز تحقیقات سپاه، بی‌تا.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- خیراندیش، مهدی، عشق و شهادت در عرفان، تهران، فانوس خیال، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- درزیکلایی، محمدرضا و علیرضا آقاحسینی، جنگ تحمیلی و شکل‌گیری هویت جدید معنوی، مجله مطالعات ملی، شماره ۵۱، ۱۳۹۱ش.
- دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان (نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود)، تهران، ویدا، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- دهشیری، محمدرضا، درآمدی بر نظریه سیاسی امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- رحمتی، محمدرضا، نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو، قم، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- رضوانی، علی‌اکبر، فلسفه شهادت، تهران، هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- سالمی‌نژاد، عبدالرضا، دانستنی‌های دفاع مقدس، تهران، نیلوفران، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
- شاعری، محمدحسین، جامعه‌شناسی شهادت‌طلبی و انگیزه‌های شهیدان، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- صدوق، محمد‌بن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- عزتی، ابوالفضل، مقایسه بین مفهوم شهادت در اسلام و مسیحیت، مجله حوزه، شماره ۵۲، ۱۳۷۱ش.
- فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- قادری، حاتم، قرائت‌ها و چالش‌های سیاسی فکری دوران گذار، روزنامه صبح امروز، ۲۶/۲/۱۳۷۸ش.
- قاسم‌پور، داوود، قیام مسجد گوهرشاد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- کاتوزیان، ناصر، گذری بر انقلاب ایران، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کریمی‌پور، یدالله و حسن کامران، تحلیل آماری از شهیدان جنگ، مجله تحقیقات جغرافیایی، شماره ۶۳ و ۶۴، تهران، ۱۳۸۱ش. کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گلسرخی، خسرو، دفاعیات، نیویورک، نظم نوین، شماره ۷، ۱۳۶۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، زنده تاریخ شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس به روایت اسناد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۷، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- ملامحمدعلی، امیر، مبانی فقهی عملیات استشهادی از دیدگاه شیعه و اهل سنت، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- نخی، محمد و محمدرضا پیرچراغ، مبانی تربیتی شهادت در قرآن با نگاهی به تفاسیر فریقین، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۳۲، ۱۳۹۲ش.
- نظری علی‌اشرف، بهاره سازمند، گفتمان هویت و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- نوروزی، مجتبی، فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، مشهد، نسیم رضوان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- ویر، رابرت، جهان مذهبی ادیان در جهان امروز، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
پیوند به بیرون
مهیا زاهدین لباف، شهادت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۱۹-۵۲۷.