سیدمحمد آل‌طه: تفاوت میان نسخه‌ها
(اصلاح ارقام، اصلاح نویسه‌های عربی) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
او در سال ۱۳۰۵ ش در خانواده‌ای با پیشینه علمی در شهر قم به دنیا آمد. پدرش شیخ حبیب‌الله از روحانیان و واعظان برجسته و نامور قم بود. مادرش نیز از خانواده روحانی بود و جد مادری‌اش میرزا علی بابویه‌ای و دایی‌اش محمدرضا وکیلی، از روحانیان برجسته قم به شمار می‌رفتند. سیدمحمد آل‌طه تحصیلات ابتدایی را در قم گذراند. سپس به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و مقدمات و سطح را نزد محمدرضا وکیلی، شیخ عباس تهرانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، سیدرضا بهاءالدینی و عبدالکریم حق‌شناس فراگرفت. آنگاه از درس خارج فقه و اصول آیات سیدحسین بروجردی و سیدمحمدرضا گلپایگانی و امام‌خمینی بهره برد <ref>(«گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸؛ خاطرات ۱۵ خرداد، ۸۰).</ref> او در سال ۱۳۴۱، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی بود <ref>(«گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸)</ref> و به نظر می‌رسد به‌صورت نامتناوب تا آبان ۱۳۴۳ (تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور) در آن درس حضور می‌یافت؛ قید عنوان «نامتناوب» به دو سبب است: اولاً سیدمحمد آل‌طه، چنان‌که در ادامه خواهد آمد، در خرداد ۱۳۴۲ از کشور خارج شد و مدتی در عراق به سر برد و دوم اینکه از ۱۵ خرداد همان سال تا فروردین ۱۳۴۳ ش که امام‌خمینی در حبس و حصر بود، از درس ایشان محروم ماند. به نظر می‌رسد آل‌طه پس از آغاز تدریس امام‌خمینی در قم پس از بازگشت از حبس و حصر در فروردین ۱۳۴۳، از درس خارج فقه ایشان بهره‌مند می‌شد. | او در سال ۱۳۰۵ ش در خانواده‌ای با پیشینه علمی در شهر قم به دنیا آمد. پدرش شیخ حبیب‌الله از روحانیان و واعظان برجسته و نامور قم بود. مادرش نیز از خانواده روحانی بود و جد مادری‌اش میرزا علی بابویه‌ای و دایی‌اش محمدرضا وکیلی، از روحانیان برجسته قم به شمار می‌رفتند. سیدمحمد آل‌طه تحصیلات ابتدایی را در قم گذراند. سپس به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و مقدمات و سطح را نزد محمدرضا وکیلی، شیخ عباس تهرانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، سیدرضا بهاءالدینی و عبدالکریم حق‌شناس فراگرفت. آنگاه از درس خارج فقه و اصول آیات سیدحسین بروجردی و سیدمحمدرضا گلپایگانی و امام‌خمینی بهره برد <ref>(«گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸؛ خاطرات ۱۵ خرداد، ۸۰).</ref> او در سال ۱۳۴۱، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی بود <ref>(«گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸)</ref> و به نظر می‌رسد به‌صورت نامتناوب تا آبان ۱۳۴۳ (تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور) در آن درس حضور می‌یافت؛ قید عنوان «نامتناوب» به دو سبب است: اولاً سیدمحمد آل‌طه، چنان‌که در ادامه خواهد آمد، در خرداد ۱۳۴۲ از کشور خارج شد و مدتی در عراق به سر برد و دوم اینکه از ۱۵ خرداد همان سال تا فروردین ۱۳۴۳ ش که امام‌خمینی در حبس و حصر بود، از درس ایشان محروم ماند. به نظر می‌رسد آل‌طه پس از آغاز تدریس امام‌خمینی در قم پس از بازگشت از حبس و حصر در فروردین ۱۳۴۳، از درس خارج فقه ایشان بهره‌مند می‌شد. | ||
آل‌طه ازجمله واعظانی بود که به ایراد سخنرانی در مجالس و محافل مذهبی و مرجعیتی قم می‌پرداخت. او از پاییز ۱۳۴۱ ش و با آغاز جریان تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، به فعالیت علیه حکومت پهلوی پرداخت. ازجمله در جریان دیدار مقامات شهر قم (فرماندار، رئیس ساواک و معاون شهربانی) با آیت‌الله گلپایگانی حضور داشت و وقتی فرماندار وقت قم اعتراض علیه تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را به شهر قم محدود دانست، با اجازه آیت‌الله گلپایگانی درصدد پاسخگویی برآمد و از سیاست دولت در بی‌توجهی به تذکرهای مراجع تقلید انتقاد کرد. آل‌طه علاوه بر آن در سخنرانی‌هایش در مساجد قم، به تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی نیز می‌پرداخت که از آن جمله می‌توان به سخنرانی او در مسجد امام قم و انتقاد از دولت اسدالله علم اشاره کرد <ref>(خاطرات قیام ۱۵ خرداد...، ۱۹-۲۰).</ref> او ادعا می‌کند که به سبب همین سخنرانی‌ها، مورد تشویق امام‌خمینی قرار گرفت <ref>(همان، ۲۳).</ref> | |||
سیدمحمد آل‌طه در صبح روز دوم فروردین ۱۳۴۲ (برابر با سالروز شهادت امام جعفر صادق (ع))، به دستور امام‌خمینی، در مجلسی که در بیت ایشان برگزار شده بود سخنرانی کرد و حکومت پهلوی را به سبب بی‌توجهی به تذکرات مراجع تقلید به باد انتقاد گرفت. همچنین بعدازظهر همان روز از سخنرانان مجلس آیت‌الله گلپایگانی در مدرسه فیضیه قم بود. در همان سخنرانی هم از حکومت پهلوی انتقاد و بر ضرورت توجه به نقطه نظرات آنان تأکید کرد. در جریان سخنرانی او، برخی از عوامل حکومت پهلوی که در میان جمعیت پراکنده بودند، درصدد اخلال در برگزاری مراسم برآمدند، ولی او با تسلطی که در امر وعظ و مدیریت مجلس داشت، مانع اقدام آنان شد، ولی آنان در جریان سخنرانی شیخ مرتضی انصاری قمی که پس از آل‌طه به منبر رفته بود، برنامه خود را عملی کردند و با اشاره آنان، گروهی از کماندوها به مدرسه فیضیه سرازیر شدند و به ضرب و شتم طلاب پرداختند <ref>(همان، ۲۵-۲۶).</ref> | سیدمحمد آل‌طه در صبح روز دوم فروردین ۱۳۴۲ (برابر با سالروز شهادت امام جعفر صادق (ع))، به دستور امام‌خمینی، در مجلسی که در بیت ایشان برگزار شده بود سخنرانی کرد و حکومت پهلوی را به سبب بی‌توجهی به تذکرات مراجع تقلید به باد انتقاد گرفت. همچنین بعدازظهر همان روز از سخنرانان مجلس آیت‌الله گلپایگانی در مدرسه فیضیه قم بود. در همان سخنرانی هم از حکومت پهلوی انتقاد و بر ضرورت توجه به نقطه نظرات آنان تأکید کرد. در جریان سخنرانی او، برخی از عوامل حکومت پهلوی که در میان جمعیت پراکنده بودند، درصدد اخلال در برگزاری مراسم برآمدند، ولی او با تسلطی که در امر وعظ و مدیریت مجلس داشت، مانع اقدام آنان شد، ولی آنان در جریان سخنرانی شیخ مرتضی انصاری قمی که پس از آل‌طه به منبر رفته بود، برنامه خود را عملی کردند و با اشاره آنان، گروهی از کماندوها به مدرسه فیضیه سرازیر شدند و به ضرب و شتم طلاب پرداختند <ref>(همان، ۲۵-۲۶).</ref> | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ آبان ۱۴۰۳، ساعت ۱۳:۵۴
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| اطلاعات علمی |
سیدمحمد آل‌طه، شاگرد درس خارج فقه امام‌خمینی.
او در سال ۱۳۰۵ ش در خانواده‌ای با پیشینه علمی در شهر قم به دنیا آمد. پدرش شیخ حبیب‌الله از روحانیان و واعظان برجسته و نامور قم بود. مادرش نیز از خانواده روحانی بود و جد مادری‌اش میرزا علی بابویه‌ای و دایی‌اش محمدرضا وکیلی، از روحانیان برجسته قم به شمار می‌رفتند. سیدمحمد آل‌طه تحصیلات ابتدایی را در قم گذراند. سپس به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و مقدمات و سطح را نزد محمدرضا وکیلی، شیخ عباس تهرانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، سیدرضا بهاءالدینی و عبدالکریم حق‌شناس فراگرفت. آنگاه از درس خارج فقه و اصول آیات سیدحسین بروجردی و سیدمحمدرضا گلپایگانی و امام‌خمینی بهره برد [۱] او در سال ۱۳۴۱، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی بود [۲] و به نظر می‌رسد به‌صورت نامتناوب تا آبان ۱۳۴۳ (تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور) در آن درس حضور می‌یافت؛ قید عنوان «نامتناوب» به دو سبب است: اولاً سیدمحمد آل‌طه، چنان‌که در ادامه خواهد آمد، در خرداد ۱۳۴۲ از کشور خارج شد و مدتی در عراق به سر برد و دوم اینکه از ۱۵ خرداد همان سال تا فروردین ۱۳۴۳ ش که امام‌خمینی در حبس و حصر بود، از درس ایشان محروم ماند. به نظر می‌رسد آل‌طه پس از آغاز تدریس امام‌خمینی در قم پس از بازگشت از حبس و حصر در فروردین ۱۳۴۳، از درس خارج فقه ایشان بهره‌مند می‌شد.
آل‌طه ازجمله واعظانی بود که به ایراد سخنرانی در مجالس و محافل مذهبی و مرجعیتی قم می‌پرداخت. او از پاییز ۱۳۴۱ ش و با آغاز جریان تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، به فعالیت علیه حکومت پهلوی پرداخت. ازجمله در جریان دیدار مقامات شهر قم (فرماندار، رئیس ساواک و معاون شهربانی) با آیت‌الله گلپایگانی حضور داشت و وقتی فرماندار وقت قم اعتراض علیه تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را به شهر قم محدود دانست، با اجازه آیت‌الله گلپایگانی درصدد پاسخگویی برآمد و از سیاست دولت در بی‌توجهی به تذکرهای مراجع تقلید انتقاد کرد. آل‌طه علاوه بر آن در سخنرانی‌هایش در مساجد قم، به تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی نیز می‌پرداخت که از آن جمله می‌توان به سخنرانی او در مسجد امام قم و انتقاد از دولت اسدالله علم اشاره کرد [۳] او ادعا می‌کند که به سبب همین سخنرانی‌ها، مورد تشویق امام‌خمینی قرار گرفت [۴]
سیدمحمد آل‌طه در صبح روز دوم فروردین ۱۳۴۲ (برابر با سالروز شهادت امام جعفر صادق (ع))، به دستور امام‌خمینی، در مجلسی که در بیت ایشان برگزار شده بود سخنرانی کرد و حکومت پهلوی را به سبب بی‌توجهی به تذکرات مراجع تقلید به باد انتقاد گرفت. همچنین بعدازظهر همان روز از سخنرانان مجلس آیت‌الله گلپایگانی در مدرسه فیضیه قم بود. در همان سخنرانی هم از حکومت پهلوی انتقاد و بر ضرورت توجه به نقطه نظرات آنان تأکید کرد. در جریان سخنرانی او، برخی از عوامل حکومت پهلوی که در میان جمعیت پراکنده بودند، درصدد اخلال در برگزاری مراسم برآمدند، ولی او با تسلطی که در امر وعظ و مدیریت مجلس داشت، مانع اقدام آنان شد، ولی آنان در جریان سخنرانی شیخ مرتضی انصاری قمی که پس از آل‌طه به منبر رفته بود، برنامه خود را عملی کردند و با اشاره آنان، گروهی از کماندوها به مدرسه فیضیه سرازیر شدند و به ضرب و شتم طلاب پرداختند [۵]
سیدمحمد آل‌طه در همان روز به سبب ایراد سخنرانی‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی تحت تعقیب قرار گرفت و پس از چند روز اختفا در خانه یکی از بستگانش، ناگزیر راهی عراق شد. او در شهرهای نجف اشرف و کربلا به بیان واقعه فیضیه می‌پرداخت و با ایراد سخنرانی‌هایی به انتقاد از حکومت پهلوی ادامه می‌داد. ازجمله می‌توان به سخنرانی او در محرم ۱۳۴۲ ش در صحن حرم امام حسین (ع) که به یاد شهدای مدرسه فیضیه برگزار شده بود اشاره کرد. آل‌طه در آن سخنرانی، مشاهدات خود را از آن واقعه بیان کرد و علما و مراجع مقیم آن شهر را در جریان آن واقعه قرار داد [۶] او پس از اطلاع از دستگیری امام‌خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، همراه با گروهی از ایرانیان، به بیت آیات سیدابوالقاسم موسوی خویی، سیدمحسن طباطبایی حکیم و سیدمحمود حسینی شاهرودی رفت و خواستار واکنش آنان به دستگیری و محاکمه امام‌خمینی شد [۷] این تلاش‌ها در اقدام مراجع تقلید مقیم نجف اشرف نسبت به اعتراض علیه دستگیری امام‌خمینی نقش داشت. به سبب این فعالیت‌ها، در جریان بازگشت به کشور دستگیر شد و تحت بازجویی قرار گرفت، ولی درنهایت آزاد شد [۸] آل‌طه در قم به مبارزات خود علیه حکومت پهلوی ادامه داد و ازجمله در روزگاری که حضور در بیت امام‌خمینی در قم خطراتی جدی در پی داشت، به ایراد سخنرانی‌های انتقادی در آنجا می‌پرداخت و از امام‌خمینی تجلیل می‌کرد [۹] وی پس از آزادی امام‌خمینی از حبس و حصر و بازگشت به قم در فروردین سال ۱۳۴۳، مأمور انتقال پیام امام‌خمینی به آیت‌الله گلپایگانی مبنی بر ضرورت اتحاد مراجع شد [۱۰]
سیدمحمد آل‌طه پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، همواره از آن انتقاد می‌کرد و با حضور و سخنرانی در بیت امام‌خمینی قم، از ایشان تجلیل می‌نمود [۱۱] براثر تداوم این فعالیت‌ها، ساواک او را به‌عنوان یکی از واعظان «ناراحت شهر قم» ممنوع‌المنبر کرد [۱۲] و در سال ۱۳۴۶ ش و در آستانه ماه رمضان، نام او را در شمار روحانیان ممنوع‌المنبر قرار داد. در آن گزارش آمده است که وی با سپردن تعهد، مجاز به استفاده از منبر خواهد بود [۱۳] در سال ۱۳۵۰ ش به اهانت دو تن از سناتورهای وقت مجلس سنا ـ جمشید اعلم و علامه وحیدی ـ به امام‌خمینی واکنش نشان داد و در سخنانی در مسجد اعظم قم، از امام‌خمینی تجلیل نمود [۱۴] و به اقدام حکومت پهلوی در هتاکی به محمدتقی فلسفی اعتراض کرد [۱۵] او پس از این سخنرانی دستگیر شد و ابتدا به ساواک قم و سپس به تهران انتقال یافت و در زندان قزل‌قلعه زندانی شد [۱۶] ولی پس از هفده روز حبس، با پیگیری آیت‌الله سیداحمد خوانساری و آیت‌الله گلپایگانی آزاد شد [۱۷]
او در سال‌های نهضت امام‌خمینی، از روحانیان مورد اعتماد امام‌خمینی بود و ایشان به دو نفر از روحانیان معرفی‌شده توسط وی اجازه تصدی در امور حسبیه و شرعیه دادند [۱۸] در جریان چالش بر سر کتاب شهید جاوید تألیف نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، از مخالفان این کتاب به حساب می‌آمد و به‌شدت علیه آن کتاب موضع گرفت [۱۹] و کتابی را در نقد آن نوشت [۲۰] پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ در مجلس ختمی که توسط آیت‌الله گلپایگانی در مسجد اعظم و با حضور جمعیتی بالغ بر شش هزار نفر برگزار شده بود، به سخنرانی پرداخت و بارها از امام‌خمینی نام برد و از ایشان و سیدمصطفی خمینی تجلیل کرد [۲۱] پس از قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ ش قم، حکومت پهلوی را به سبب سرکوبی تظاهرات مردم مورد انتقاد قرار داد (انقلاب اسلامی به...، ۱، ۲۴۰). او در تابستان ۱۳۵۷ پس از رحلت آخوند معصومی همدانی، در مجلس ختمی که توسط آیت‌الله گلپایگانی در قم برگزار شده بود، به سخنرانی پرداخت و با اشاره به تشکیل حزب رستاخیز، از سخنان شاه درباره لزوم عضویت همگان در آن حزب انتقاد کرد [۲۲] در ۹ شهریور ۱۳۵۷ نیز در تویسرکان استان همدان به سخنرانی انتقادی از حکومت پهلوی پرداخت و پس از پایان سخنرانی‌اش تظاهراتی در آن شهر صورت گرفت که به درگیری مردم با مأموران انجامید [۲۳]
سیدمحمد آل‌طه در انتخابات اولین دوره شورای شهر در مهر ۱۳۵۸ از طرف مردم قم به عضویت شورای مزبور برگزیده شد [۲۴] پس از آن به فعالیت‌های تبلیغی ـ سیاسی ادامه داد و از سخنرانان برجسته قم بود. تألیفات وی عبارت است از: ۱. در رد کتاب شهید جاوید نوشته نعمت‌الله صالحی؛ ۲. یادداشت‌های درسی؛ ۳. یادداشت‌هایی از اشعار و روایات [۲۵]
درگذشت
وی درنهایت در ۵ اسفند ۱۳۹۵ در شهر قم درگذشت و پیکرش در همان شهر به خاک سپرده شد [۲۶]
پانویس
- ↑ («گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸؛ خاطرات ۱۵ خرداد، ۸۰).
- ↑ («گفت‌وشنودی پرخاطره...»، ۸)
- ↑ (خاطرات قیام ۱۵ خرداد...، ۱۹-۲۰).
- ↑ (همان، ۲۳).
- ↑ (همان، ۲۵-۲۶).
- ↑ («گفت‌وشنود پر...، ۸).
- ↑ (خاطرات ۱۵ خرداد...، ج ۵، ۲۵-۳۰).
- ↑ (خاطرات ۱۵ خرداد...، ج ۵، ۳۳-۳۴).
- ↑ (سیر مبارزات امام...، ج ۱۵، ۵۷۵-۵۷۶).
- ↑ (خاطرات آیت‌الله محمد مومن، ۷۵).
- ↑ (سیر مبارزات امام...، ج ۵، ۵۸۱- ۵۸۰).
- ↑ (سلیمی، ۳۵۴-۳۵۵)
- ↑ (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۱۵۰).
- ↑ (کرباسچی، ۴۴۹)
- ↑ (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۹، ۴۴۰).
- ↑ («حال و هوای منبر...»، ۱۷)
- ↑ (خاطرات قیام ۱۵...، ج ۵، ۳۵-۳۷).
- ↑ (صحیفه امام، ج ۱، ۴۵۶ و ۴۹۴).
- ↑ (خاطرات آیت‌الله...، ۲۳۰)
- ↑ (شریف رازی، ج ۲، ۳۳۴).
- ↑ (آیت‌الله حاج سید...، ۳۷۴-۳۷۵؛ خاطرات قیام ۱۵ خرداد...، ۳۸).
- ↑ («حال و هوای منبر دوران...»، ۱۶-۱۷).
- ↑ (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج ۱۰، ۲۸۶).
- ↑ («اسامی اعضای منتخب...»، ۱۱).
- ↑ (کرباسچی، ۴۴۹).
- ↑ («ارتحال عالم مجاهد...»، ۲).
منابع
- آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، امید اسلام، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- «ارتحال عالم مجاهد و خطیب پیشکسوت حجت‌الاسلام‌والمسلمین آل‌طه» (۱۳۹۵)، هفته‌نامه افق حوزه، شماره ۵۰۱، ۱۱ اسفند.
- «اسامی اعضای منتخب شوراهای شهر»، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۹۷۷، ۲۳/۷/۱۳۵۸.
- انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (۱۳۷۶)، ج۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- «حال و هوای منبر دوران قبل از انقلاب: امام سایه‌ای برای همه امت بود» (۱۳۹۱)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۵۲، ۱۹ بهمن.
- خاطرات ۱۵ خرداد (۱۳۷۶)، دفتر پنجم، انتشارات حوزه هنری دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران.
- خاطرات آیت‌الله محمد مؤمن (۱۳۸۷)، تدوین رضا شیخ محمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- خاطرات آیت‌الله محمد یزدی (۱۳۸۰)، تدوین: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۳ و ۴، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- سلیمی، حشمت‌الله (۱۳۸۶)، مبارزات روحانیون و وعاظ مساجد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد ساواک (۱۳۸۶)، ج ۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
- شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، تهران، ج ۲، انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
- صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
- کرباسچی، غلامحسین (۱۳۸۱)، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ج ۲، انتشارات مرکز انقلاب اسلامی، تهران.
- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک (۱۳۷۸)، ج ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- «گفت‌وشنودی پرخاطره با خطیب پیشکسوت حجت‌الاسلام‌والمسلمین آل‌طه، از منبرهای پدرم آموختم کل خیر فی باب الحسین» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه افق حوزه، سال سیزدهم، شماره ۴۰۱، ۲۳ مهر.
- مؤمن، ابوالفتح (۱۳۸۳)، «آخوند ملا معصومعلی همدانی»، نشریه زمانه، سال سوم، شماره ۲۱، خرداد.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۲)، شهید آیت‌الله عطاءالله اشرفی اصفهانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۷۸)، کتاب نهم: زبان گویای اسلام، حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.